REGION KAUKAZU W POLITYCE FEDERACJI ROSYJSKIEJ

Transkrypt

1 Kamil GOŁA PRZEGLD GEOPOLITYCZNY 2011, T. 3 REGION KAUKAZU W POLITYCE FEDERACJI ROSYJSKIEJ WYBRANE ASPEKTY Region Kaukazu jest niezwykle interesujcym obszarem badawczym. Aspekty geopolityczny i geostrategiczny regionu zyskały na znaczeniu szczególnie po roku 1991, czyli po upadku ZSRR, kiedy to został niejako otwarty na oddziaływania i wpływy. Szczególnie dotyczy to Kaukazu Południowego, czyli Zakaukazia. Po upadku Zwizku Radzieckiego pojawiły si tu trzy niepodległe pastwa: Armenia, Azerbejdan i Gruzja, wszystkie z licznymi problemami, zamroonymi konfliktami oraz potnymi ssiadami: Iranem, Rosj i Turcj. W niniejszym artykule autor chciałby skupi si włanie na Zakaukaziu i jego miejscu w polityce Federacji Rosyjskiej, oczywicie równie w relacji do interesów innych orodków siły zaangaowanych na Kaukazie. Obszar Kaukazu od wieków był atrakcyjny ze wzgldu na swoje połoenie na wanych trasach komunikacyjnych wiodcych ze wschodu na zachód oraz z północy na południe, np. jeden z jedwabnych szlaków. Obecnie atrakcyjno Kaukazu równie zwizana jest z komunikacj, ale zmienił si charakter przewoonych towarów, jedwab, elazo i papier zostały zastpione przez rop naftow i gaz ziemny. 1 Uwaa si, e Zakaukazie jest najwaniejszym czynnikiem w umoliwieniu dostpu do surowców kaspijskich, a ogólniej mówic rodkowo-azjatyckich. Mona wrcz stwierdzi, e pastwa Zakaukazia s swoistym korkiem od butelki zawierajcej bogactwa naturalne basenu Morza Kaspijskiego i Azji rodkowej. 2 Innym czynnikiem kształtujcym specyfik regionu jest jego połoenie na styku wielu cywilizacji, kultur, tradycji oraz w sensie geograficznym kontynentów. Tu koczy si chrzecijaska Europa, muzułmaski Bliski i rodkowy Wschód, tutaj koczy si Azja. Warto zauway, e mona tu mówi o swoistej peryferyzacji regionu. 3 Kaukaz wydaje si istnie w pewnym oddaleniu od głównych orodków decyzyjnych wiata, nie tylko w sensie geograficznym, ale równie tosamociowym. Połoenie na styku kultur oraz na trasach migracji ludów, odbywajcych si w zasadzie we wszystkich kierunkach, doprowadziło do ogromnego zrónicowania etnicznego regionu Kaukazu. Mówi si, e jest to obszar najbardziej zrónicowany pod wzgldem etnicznym na wiecie. Liczba narodowoci w literaturze przedmiotu oscyluje w granicach 60 do 100, co wicej nale one do trzech rodzin etnicznych: kaukaskiej, ałtajskiej i indoeuropejskiej. 4 Takie nagromadzenie ludów o zrónico- 1 K. Iwaczuk, T. Kapuniak, Wstp [w:] Region Kaukazu w stosunkach midzynarodowych, (red.), K. Iwaczuk, T. Kapuniak, Lublin 2008, s Okrelenie uyte przez Zbigniewa Brzeziskiego w Wielkiej szachownicy w stosunku do Azerbejdanu, które, wydaje si, mona bez kontrowersji rozcign na pozostałe pastwa Zakaukazia. 3 K. Iwaczuk, T. Kapuniak, Wstp [w:] Region Kaukazu w stosunkach midzynarodowych, op. cit., s. 7-8; W. Jagielski, Dobre miejsce do umierania, Warszawa 2005, s K. Iwaczuk, Geopolityka Kaukazu, [w:] Region Kaukazu w stosunkach midzynarodowych, (red.), K. Iwaczuk, T. Kapuniak, Lublin 2008, s

2 wanym pochodzeniu etnicznym na bardzo ograniczonym obszarze Kaukazu, w powizaniu z rónorodnymi interesami, musi powodowa napicia i konflikty, których przykładami s wydarzenia w Czeczenii, Inguszetii, Dagestanie, Osetii Południowej, Abchazji, Gruzji i Górskim Karabachu. Niestety konflikty te s wykorzystywane przez mocarstwa, nie tylko ocienne, do rozgrywania nowej wielkiej gry. Mona tu mówi o bałkanizacji Kaukazu, cho skala i skomplikowanie zachodzcych na Kaukazie relacji skłania do zastanowienia si, czy nie właciwiej byłoby mówi o jakiej kaukazycyzacji Bałkanów. 5 Jak ju wspomniano, region Kaukazu od wieków był polem cierania si pastw, które uznawały go za własno lub przynajmniej wyłczn stref wpływów. O Kaukaz walczyli Mongołowie, Persowie, Turcy oraz Rosjanie. Ci ostatni zdołali podporzdkowa sobie sporny obszar w 1813 r., a w 1823 r. potwierdzili swoje do niego prawa. Zarówno Przedkaukazie, jak i Zakaukazie stanowiły własno Imperium Rosyjskiego, a potem Sowieckiego do 1991 r. W midzyczasie wspomniana peryferyzacja regionu została złagodzona poprzez wzrost znaczenia kopalin i rozwój sektora naftowego, szczególnie na terenie dzisiejszego Azerbejdanu. 6 W 1991 r. Kaukaz wrócił do Wielkiej Gry, jako pole cierania si nie tylko pastw ociennych, ale równie obszar penetracji amerykaskiej i europejskiej w wydaniu wspólnotowym. Dla Federacji Rosyjskiej, osłabionej w stosunku do potgi ZSRR, Kaukaz stał si regionem problematycznym. Z jednej strony jest to obszar o fundamentalnym znaczeniu dla polityki zagranicznej i bezpieczestwa, z drugiej jest obszarem wielce niestabilnym, angaujcym rodki, a nie dajcym gwarancji realizacji celów. Samo Zakaukazie jest czci obszaru Wspólnoty Niepodległych Pastw 7 oraz zalicza si do tzw. bliskiej zagranicy Federacji Rosyjskiej, okrelenia znamionujcego szczególne interesy Moskwy na wspomnianym obszarze. Silna obecno Rosji na obszarze postsowieckim jest uznawana za jeden z głównych warunków utrzymania przez Federacj statusu mocarstwowego. Istotny jest tu komponent psychologiczny i rola tradycji Imperium Rosyjskiego połczona z bliskoci dawnych kolonii rosyjskich. Jest to sytuacja całkowicie odmienna od innych imperiów kolonialnych, gdzie wystpowała znaczna odległo geograficzna midzy metropoli a terytoriami zalenymi. W rezultacie Kremlowi trudno jest pogodzi si z utrat dawnych terenów, a co ciekawe, podobne odczucia wystpuj 5 Bałkanizacja czyli proces zaogniania konfliktów przebiegajcych głównie na osi etniczno religijnej, czsto zwizanych z zaszłociami historycznymi, do których włczane s pastwa spoza regionu, zwykle mocarstwa próbujce realizowa własne interesy. Zwizany czsto z rozpadem pastw i powstawaniem nowych organizmów politycznych. Podobne rozumienie bałkanizacji reprezentuje np. Z. Brzeziski, wprowadzajc pojcie eurazjatyckich Bałkanów obejmujcych m.in. Kaukaz, Azj rodkow, Bliski i rodkowy Wschód. Pytanie o właciwo odwrócenia pojcia bałkanizacji w stosunku do Kaukazu stawia Kamil Janicki [w:] K. Janicki, Gruzja. Kolebka konfliktów, [w:] ródła nienawici. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych, (red.), K. Janicki, Kraków Warszawa 2009, s A. Włodkowska, Nowe aspekty rywalizacji na obszarze Kaukazu Południowego po zimnej wojnie, [w:] Kaukaz w stosunkach midzynarodowych. Przeszło, teraniejszo, przyszło, (red.), P. Olszewski, K. Borkowski, Piotrków Trybunalski 2008, s. 353; A. Furier, Zmieniajcy si Kaukaz na współczesnej mapie wiata, [w:] Kaukaz w dobie globalizacji, (red.), A. Furier, Pozna 2005, s Obecnie ju bez Gruzji, która wystpiła z WNP 18 sierpnia 2009 r. 110

3 równie w społeczestwie rosyjskim. 8 Dlatego te Moskwa robi wszystko, aby utrzyma silne wpływy na Zakaukaziu, szczególnie, e jest to region graniczcy z rosyjsk czci Kaukazu, borykajc si z wieloma problemami i wyzwaniami dla rosyjskiego bezpieczestwa. Bardzo istotny jest równie fakt, e w regionie zaangaowane s równie Turcja i, w mniejszym stopniu, Iran oraz Stany Zjednoczone i Unia Europejska. Silne wpływy na Kaukazie s równie istotne dla Kremla z innego powodu: jest to najkrótsza droga komunikacji midzy Azj rodkow a Zachodem. Mowa tu nie tylko o drodze dla kaspijskich surowców, ale równie łatwiejszym dostpie w innych dziedzinach. Z. Brzeziski uwaa wrcz, e całkowita kontrola Rosji nad Zakaukaziem doprowadziłaby do całkowitej utraty niepodległo- ci przez pastwa Azji rodkowej. 9 Popularna jest opinia, e po upadku ZSRR, Rosja nie jest atrakcyjnym partnerem dla nowopowstałych pastw, szczególnie w zwizku z upadkiem cementujcej blok komunistyczny ideologii. W rezultacie uwaa si, e Moskwa ma niewielkie moliwoci wpływania na polityk pastw postsowieckich, ograniczajce si jedynie do twardych składników siły. Warto jednak wspomnie, e obszar poradziecki, tworzy jednolit przestrze kulturow, jzykow i informacyjn. Jzyk rosyjski jest nie tylko elementem zbliajcym pastwa poradzieckie, ale równie platform, na której moliwe jest utrzymywanie wpływu rosyjskich mediów na opinie publiczn w pastwach ociennych. Diaspora rosyjska, cho malejca, nadal obecna jest we wszystkich pastwach bliskiej zagranicy. Z jednej strony moe ona ułatwia kontakty z lokalnymi elitami, z drugiej stanowi element umoliwiajcy wpływanie na polityk wewntrzn wspomnianych krajów. Znajomo lokalnych scen politycznych oraz kontakty z elitami politycznymi i biznesowymi s uwaane za istotny rodek wpływania na pastwa poradzieckie. Dla wielu przedstawicieli lokalnych elit postsowieckich rosyjski model suwerennej demokracji moe by atrakcyjny, szczególnie w zwizku z moliwymi korzyciami majtkowymi dla wspomnianych elit oraz oczywistym brakiem rosyjskich nacisków w kwestii wprowadzania demokratycznych reform. 10 Mark Leonard i Nicu Popescu proponuj nastpujcy katalog mikkich narzdzi rosyjskiej polityki ssiedztwa: rosyjskie massmedia, finansowanie organizacji pozarzdowych, wzrost gospodarczy, ruch bezwizowy, otwarty rynek pracy, autorytarny kapitalizm, wspieranie reimów autorytarnych, eksport suwerennej demokracji, rosyjskie obywatelstwo i emerytury, szkolenia wojskowe. 11 Naley jednak zgodzi si z badaczami, e dosy czsto spotykana jest 8 I. Topolski, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec pastw Zakaukazia, [w:] Region Kaukazu w stosunkach midzynarodowych, (red.), K. Iwaczuk, T. Kapuniak, Lublin 2008, s. 251; A. Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Wspólnoty Niepodległych Pastw, [w:] Polityka zagraniczna Rosji, (red.), S. Biele, M. Ra, Warszawa 2008, s ; M. Falkowski, Polityka Rosji na Kaukazie Południowym i w Azji Centralnej, [w:] Prace OSW nr 23, Warszawa 2008, s. 5-6, waw.pl/sites/default/files/prace_23.pdf. 9 Z. Brzeziski, Wielka szachownica. Główne cle polityki amerykaskiej, Warszawa 1998, s S. Biele, Tosamo midzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006, s , 310; M. Nizioł-Celewicz, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec obszaru Wspólnoty Niepodległych Pastw, [w:] Federacja Rosyjska w stosunkach midzynarodowych, (red.), A. Czarnocki, I. Topolski, Lublin 2006, s ; M. Leonard, N. Popescu, Rachunek sił w stosunkach Unia Europejska Rosja, Londyn Warszawa 2008, s M. Leonard, N. Popescu, Rachunek sił w stosunkach Unia Europejska Rosja, op.cit., s

4 w działaniach Rosji zasada, e pastwa skore do współpracy, czsto bezwarunkowej, naley nagradza, a te wystpujce przeciwko Moskwie kara. Tutaj te Rosja stosuje narzdzia twarde, takie jak: blokada handlowa, embarga energetyczne, rónicowanie cen energii w zalenoci od poziomu zgodnoci polityki danego pastwa z interesami rosyjskimi, przejmowanie infrastruktury, zwłaszcza energetycznej, wspieranie separatyzmów, nawet poprzez akcje militarne oraz stosowanie szantau ekonomicznego. 12 Oprócz interesów politycznych, Rosja ma na Zakaukaziu bardzo istotne interesy gospodarcze, a przede wszystkim energetyczne, zwizane z trasami przesyłowymi noników energii na kierunkach północ południe, wschód zachód. Z trzech pastw Zakaukazia tylko Azerbejdan posiada znaczce zasoby surowców energetycznych, jednake strategicznie istotne połoenie pozostałych dwóch pastw, a szczególnie Gruzji, jest nie mniej wane. Waga regionu w rosyjskiej polityce energetycznej bardzo wyranie koresponduje z koncepcj mocarstwa energetycznego, wyraan przez Kreml w ostatnim dziesicioleciu. W ramach tej idei surowce energetyczne i rola Rosji na ich rynku miałyby stanowi jeden z fundamentów jej mocarstwowej pozycji w stosunkach midzynarodowych. 13 Wspomnian zaleno mona przeledzi na podstawie priorytetów polityki energetycznej zawartych w Strategii energetycznej Federacji Rosyjskiej do 2020 r. przyjtej 28 sierpnia 2003 r.: wzmocnienie pozycji Rosji na globalnym rynku energii, maksymalizowanie zdolnoci eksportowych sektora energetycznego, pozyskanie dostpu do złó surowców energetycznych za granic, zwikszenie zaangaowania w sektorze energetycznym i sieciach przesyłowych pastw ociennych, zapewnienie firmom sektora energetycznego dostpu do rynków zagranicznych, technologii i finansowania, wspieranie współpracy midzynarodowej w zakresie rozwiza prawnych i technologicznych. 14 Dla Rosji najistotniejszym, a zarazem najtrudniejszym wyzwaniem jest utrzymanie/odzyskanie kontroli nad drogami przesyłowymi surowców energetycznych, biegncymi przez Zakaukazie. Wród obecnie istniejcych do najwaniejszych mona zaliczy rurocigi: Baku Supsa, Baku Noworosyjsk, Kaukaz Północny Zakaukazie, Mozdok Tbilisi, Baku Tbilisi Ceyhan, Baku Tbilisi Erzurum. Dwa ostanie s trasami alternatywnymi wobec rosyjskich, wpływaj Według opinii autorów rosyjska polityka ssiedztwa jest bardziej rozwinita, lepiej skoordynowana i sprawniej wdraana ni unijna. 12 Tame, s. 30; I. Topolski, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec pastw Zakaukazia, op. cit., s. 252; A. Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej na obszarze WNP, Toru 2006, s E. Wyciszkiewicz, Rosyjski sektor naftowo gazowy uwarunkowania wewntrzne i perspektywy rozwoju, [w:] Geopolityka rurocigów. Współzaleno energetyczna a stosunki midzypastwowe na obszarze postsowieckim, Warszawa 2008, s Autor zastanawia si równie nad moliwo- ci przeistoczenia si Rosji w pastwo typu petrostate, czyli nad sytuacj, w której polityka surowcowa stałaby si podstaw rosyjskiej pastwowoci, w przeciwiestwie do sytuacji obecnej, gdzie jest jednym z kilku filarów.; M. Kaczmarski, Rosja na rozdrou: polityka zagraniczna Władimira Putina, Warszawa 2006, s M. Bodio, Polityka energetyczna w stosunkach midzy Uni Europejsk a Federacj Rosyjsk w latach , Warszawa 2009, s ; 27 sierpnia 2009 r, rzd Federacji Rosyjskiej przyjł nowa strategi energetyczn do 2030 r. Generalnie kontynuuje ona postanowienia poprzedniczki, ale skupia si bardziej na inwestycjach w rosyjski sektor naftowo-gazowy oraz postuluje modernizacj i innowacyjno tej dziedziny rosyjskiej gospodarki. Tydzie na Wschodzie, OSW, osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/ /nowa-strategia-energetyczna-rosji. 112

5 wic na stosunkowo wysok niezaleno Azerbejdanu od Rosji. 15 Moskwa, nie bdc w stanie całkowicie zablokowa udziału korporacji z pastw trzecich w wydobyciu i tranzycie surowców energetycznych, stara si ten udział ograniczy. Z jednej strony firmy rosyjskie, przy wsparciu rzdu, uczestnicz w wikszoci inwestycji energetycznych na Kaukazie, z drugiej Rosja wykorzystuje kontrowersje prawne, dotyczce statusu Morza Kaspijskiego, a tym samym, w pewien sposób, reguluje dostp inwestorów spoza regionu. 16 Wydaje si równie, e utrzymywanie si zamroonych konfliktów w regionie (przy udziale Rosji) równie wpływa negatywnie na stopie zaangaowania korporacji zachodnich w wydobycie i transport surowców kaspijskich. Warto w tym miejscu wspomnie, e chocia trafne jest okrelenie rosyjskiej polityki energetycznej jako geopolityka gazocigów, to Moskwa nie jest jedynym mocarstwem z niej korzystajcym. Znaczenie Zakaukazia jako regionu tranzytowego jest równie efektem polityki USA oraz w mniejszym stopniu UE, które zainteresowane s dostpem do surowców kaspijskich poprzez kanały omijajce zarówno Rosj, jak i Iran. W rezultacie bardzo czsta jest sytuacja, w której inwestycje w tranzyt i złoa surowców energetycznych opieraj si na czynnikach politycznych, a rachunek ekonomiczny jest obecny raczej gdzie w tle. 17 Rosja swoj obecno na Kaukazie wie bardzo mocno z własnym bezpieczestwem narodowym. Do głównych wyzwa dla Rosji w regionie mona zaliczy: regionalne konflikty, terroryzm, ekstremizm religijny i narkotrafik. Konflikty w regionie opieraj si przede wszystkim na zaszłociach historycznych, kwestiach etnicznych oraz separatyzmach. Na Zakaukaziu do najwaniejszych zalicza si: ormiasko-azerski spór o Górski Karabach, abchasko-gruziski spór o status Abchazji oraz osetyjsko-gruziski konflikt o status Osetii Południowej. Naley zaznaczy, e we wszystkich wymienionych sporach bierze udział Federacja Rosyjska. Aktywno Moskwy wyraa si tu w mediacjach w poszczególnych konfliktach, udziale sił rosyjskich w siłach pokojowych oraz w oficjalnym lub nieoficjalnym wspieraniu jednej lub obu stron. 18 Polityka Rosji wobec wspomnianych konfliktów moe budzi pewne kontrowersje, nawet biorc pod uwag jedynie interesy Kremla. Z jednej strony Moskwa zainteresowana jest stabilizacj Kaukazu, na co bardzo duy wpływ miałoby rozwizanie konfliktów, z drugiej utrzymywane s one w stanie zamroenia, bdc wtedy wygodnymi narzdziami oddziaływania na obie zwa- nione strony. Naley jednak zauway, e takie zarzdzanie konfliktami obarczone jest ryzykiem, nie tylko spadku prestiu Federacji, ale przede wszystkim wymknicia si wydarze spod kontroli i rozlaniem konfliktów na cały region. Co 15 A. Włodkowska, Nowe aspekty rywalizacji, op. cit., s ; A. Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej, op. cit., s A. Bryc, Rosja w XXI wieku. Gracz wiatowy czy koniec gry?, Warszawa 2009, s E. Wyciszkiewicz, Rosyjska polityka energetyczna w basenie Morza Kaspijskiego, [w:] Geopolityka rurocigów, op. cit., s ; M. Kaczmarski, Rosja na rozdrou, op. cit., s A. Bryc, Rosja w XXI wieku, op. cit., s. 62, 65-80; Bardzo obszerny i wyczerpujcy opis konfliktów, ich genezy, efekty polityczne w pracy: ródła nienawici. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych, (red.), K. Janicki, a szczególnie artykuły K. Janickiego: Gruzja. Kolebka konfliktów?, Abchazja. Historia i mit (do 1864), Osetia Południowa. Trzy ludobójstwa czy ratowanie ojczyzny? (do 1992), Abchazja i Osetia Południowa. Pionki w grze mocarstw? ( ). 113

6 wicej, niestabilno regionu sprzyja nasileniu si innych wspomnianych zagroe. Brak całkowitej kontroli pastw zakaukaskich nad swoim terytorium prowadzi do nasilenia działalnoci organizacji terrorystycznych, ekstremistycznych i przestpczoci zorganizowanej. Paradoksalnie, połoenie Kaukazu na przeciciu szlaków komunikacyjnych stanowi równie zalet dla nielegalnych handlarzy broni i narkotykami. 19 Warto nadmieni, e szczególne miejsce wród wyzwa dla bezpieczestwa Federacji stanowi konflikt czeczeski, który z jednej strony wpływa na znaczn militaryzacj rosyjskiego terytorium na Kaukazie (przede wszystkim Czeczenia, Inguszetia, Dagestan), z drugiej prowadzi do spi z pastwami regionu, je- li Rosja uzna, e bojownicy islamscy uzyskali w danym kraju schronienie (przede wszystkim przypadek Gruzji). 20 Ta ostatnia kwestia jest jedn z podstaw dla obaw Moskwy, e bez obecnoci militarnej Rosji na Zakaukaziu, organizacje ekstremistyczne znajd tam solidne oparcie dla działa wymierzonych w terytorium rosyjskie na Kaukazie Północnym. Obecnie ołnierze rosyjscy stacjonuj w Abchazji, Osetii Południowej i Armenii. W Azerbejdanie znajduje si jedynie obiekt systemu obrony antyrakietowej stacja w Gabalinsku. Warto doda, e sporód pastw Zakaukazia jedynie Armenia naley do regionalnej struktury bezpieczestwa pod przewodnictwem Rosji Organizacji Układu o Bezpieczestwie Zbiorowym. 21 Jakkolwiek uwaa si, e Rosja nie ma spójnej strategii wobec Kaukazu, naley przyj, e polityk wobec pastw Zakaukazia mona odnie do ogólnych celów polityki zagranicznej FR, tj.: zapewnienie bezpieczestwa Federacji Rosyjskiej, wzrost siły FR, wzmocnienie pozycji midzynarodowej i prestiu Rosji; które istotnie zwizane s ze stabilizacj sytuacji w regionie oraz umocnieniem roli Federacji na obszarze bliskiej zagranicy w sferach: gospodarczej, politycznej i kulturalnej. 22 Dokładniejszy katalog celów polityki Rosji na Zakaukaziu, które jednak mieszcz si w tych wymienionych wyej, proponuje K. Malak: zachowanie jak najwikszego wpływu na sytuacj wewntrzn pastw regionu i ich polityk na obszarze postradzieckim, maksymalne utrudnianie integracji ze strukturami euroatlantyckimi, utrzymanie stabilizacji wewntrznej na poziomie gwarantujcym potrzeb pomocy ze strony Moskwy, moliwie due uzalenienie gospodarcze, przejcie lub utrzymanie kontroli nad kluczowymi sektorami gospodarki, utrzymanie rynków zbytu, utrzymanie obecnoci wojskowej, odizolowanie Kaukazu Północnego od Gruzji, utrzymanie monopolu na dostawy surowców energetycznych, zainteresowanie azerskimi surowcami mineralnymi, denie do przejcia kontroli nad transpor- 19 Główne kanału przerzutu narkotyków: Afganistan Azja rodkowa Morze Kaspijskie Azerbejdan Turcja do Europy oraz alternatywna trasa z Azerbejdanu przez Gruzj do Rosji i dalej na Zachód. I. Topolski, Polityka Federacji Rosyjskiej, s. 257; A. Bryc, Rosja w XXI wieku, 82-89; J. Szukalski, Konflikt w Czeczenii i jego wpływ na sytuacj w regionie Kaukazu, [w:] Region Kaukazu w stosunkach, op. cit., s Tame, s. 161; I. Topolski, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec pastw Zakaukazia..., op.cit., s A. Bryc, Rosja w XXI wieku, op. cit., s. 54, 59-60; W. Konoczuk, Fiasko integracji. WNP i inne organizacje midzynarodowe na obszarze proradzieckim , Warszawa 2007, s , waw.pl/sites/default/files/prace_26.pdf. 22 I. Topolski, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec pastw Zakaukazia..., op. cit., s. 151; S. Biele, Tosamo midzynarodowa Federacji, s. 246; A. Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej, op. cit., s

7 tem gazu ziemnego z azerskiego szelfu. 23 Rywalizacja o Kaukaz jest uwaana w Rosji za gr o sumie zerowej, wic w wietle powyszych celów, Rosja nie moe pozwoli sobie na ograniczenie swojej aktywnoci na Zakaukaziu. Badajc polityk FR w regionie, naley równie pamita, e dla Kremla stosunki midzynarodowe opieraj si na relacjach dwustronnych i polityczni decydenci preferuj stosowanie rodków wobec konkretnych partnerów, zalenie od sytuacji. Dlatego te w dalszej czci artykułu autor skupi si na stosunkach z poszczególnymi pastwami Zakaukazia: Gruzj, Armeni i Azerbejdanem. Gruzja jest pastwem Zakaukazia najbardziej kontestujcym rosyjsk polityk w regionie. Było tak w zasadzie od momentu rozpadu ZSRR. Przypomnijmy, e przystpiła do WNP w bardzo dla siebie trudnej sytuacji podczas konfliktu gruzisko-abchaskiego w 1993 r., mona tu mówi wrcz o szantau, gdy Rosja (wspierajc nieoficjalnie Abchazj) stwierdziła, e dopóki Tbilisi znajduje si poza Wspólnot, Moskwa nie jest w stanie jej pomóc. 24 Mimo przystpienia do WNP, Gruzja stosunkowo szybko okreliła jako cel strategiczny swojej polityki zagranicznej i bezpieczestwa integracj ze strukturami europejskimi i transatlantyckimi. Wyrazem owych de był udział Gruzji w utworzeniu grupy GUAM (Gruzja, Ukraina, Azerbejdan, Mołdawia) w 1997 roku. W 1999 roku Gruzja wystpiła z Układu Taszkienckiego, swoj decyzj motywujc chci udziału w innym bloku polityczno-militarnym NATO. 25 Jeszcze wiksze zaniepokojenie Moskwy wywołała tzw. rewolucja ró w 2003 r. i dojcie do władzy ekipy prezydenta Michaiła Saakaszwilego. Nowy prezydent obrał kurs jeszcze bardziej prozachodni, a zwłaszcza proamerykaski. 26 Jak ju wspomniano w pierwszej czci tekstu, znaczenie Gruzji dla USA zwizane jest cile z jej strategicznym połoeniem. Mona wrcz powiedzie, e Gruzja jest wana o tyle, o ile ułatwia Zachodowi dostp do Azerbejdanu, a tym samym regionu kaspijskiego wraz z jego bogactwami. Na znaczenie Gruzji zarówno dla Rosji, jak i innych orodków siły, maj równie wpływ rurocigi: Baku Tbilisi Ceyhan (ropa) oraz Baku Tbilisi Erzurum (gaz), otwarte odpowiednio w 2006 i 2007 r. Maj one dwojakie znaczenie: Gruzja staje si jeszcze istotniejszym krajem tranzytowym, zmniejszajc stopie zalenoci Tbilisi od Moskwy w kwestiach surowcowo-energetycznych. Z punktu widzenia podatno- ci na naciski zewntrzne, dla Gruzji istotne było równie odzyskanie kontroli nad Adari w maju 2004 r., którego wag powiksza fakt bezkrwawoci tego procesu. Tym samym, Tbilisi potwierdziło swoj wiarygodno oraz zmniejszyło katalog 23 K. Malak, Rosja wobec konfliktów na Kaukazie Południowym, [w:] P. Olszewski, K. Borkowski (red.), Kaukaz w stosunkach midzynarodowych. Przeszło, teraniejszo, przyszło, Piotrków Trybunalski 2008, s K. Janicki, Abchazja i Osetia Południowa. Pionki w grze mocarstw? ( ), [w:] K. Janicki (red.), ródła nienawici. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych, (red.), Kraków Warszawa 2009, s , A. Bryc, Rosja w XXI wieku, op. cit., s ; Rocznik Strategiczny 1997/1998, op. cit., s ; Rocznik Strategiczny 1999/2000, op. cit., s. 179; J. Siekierzyski, Historia i rola układu GUUAM we współczesnej polityce eurazjatyckiej, [w:] Kaukaz w dobie globalizacji, op. cit., s B. Musiałowicz, Gruzja wybrane problemy polityki wewntrznej i zagranicznej, [w:] Region Kaukazu w stosunkach, op. cit., s

8 problemów wewntrznych. 27 Istotnym elementem stosunków Rosja-Gruzja, była obecno militarna Moskwy w bazach Batumi i Akhalkalaki. Ju od 1999 r. Gruzja zabiegała o wycofanie ołnierzy rosyjskich z własnego terytorium. Ostatecznie nastpiło to w listopadzie 2007 r. Naley jednak przypomnie, e jeszcze przed konfliktem z sierpnia 2008 r. wojska rosyjskie stacjonowały na terytorium Abchazji i Osetii Południowej, wg Gruzji nielegalnie, wg Rosji w ramach wojsk pokojowych WNP. 28 Dla Rosji cała sytuacja była tym boleniejsza, e na terytorium Gruzji zaczli pojawia si ołnierze USA (amerykaska misja wojskowa liczyła ok ołnierzy), a oba kraje jeszcze w lipcu 2008 r. przeprowadziły spore manewry. 29 Naley równie pamita o ogromnych zbrojeniach Tbilisi w ostatnich kilku latach, mówi si nawet o dziesiciokrotnym wzrocie wydatków na zbrojenia. Badacze OSW podaj nawet wiksze liczby: 2002 r. 19 mln USD, 2006 r. 336 mln USD, 2007 r. 906 mln USD. W 2007 r. gruziski budet wojskowy signł ¼ wydatków tego pastwa 7,5 % PKB. 30 Stosunki midzy Rosj a Gruzj pogarszały si równie w przecigu 2006 i 2007 r. Podniesiono cen gazu dla Gruzji, wprowadzono embargo na gruziskie wino i wod mineraln, a po aresztowaniach obywateli rosyjskich oskaronych o szpiegostwo, 2 padziernika 2006 r. FR wprowadziła całkowit blokad komunikacyjn Gruzji. Z pocztkiem 2007 r. podniesiono kolejny raz cen gazu dla Tbilisi, co doprowadziło do kolejnego kryzysu energetycznego w tym pastwie. 31 Konflikt sierpniowy w 2008 r. miał wiele przyczyn, ale prawdopodobnie do najwaniejszych mona zaliczy nieustpliwo Rosji w kwestii ingerencji obcych pastw w rejonie bliskiej zagranicy oraz ofensyw polityczn Gruzji w punktach zapalnych zwizan z głównym celem polityki Saakaszwilego, czyli przywróceniem integralnoci pastwa. Wród katalizatorów konfliktu wymienia si równie casus Kosowa. Ju w 2006 r. Władimir Putin mówił, e w przypadku uznania niepodległoci tej prowincji, Rosja uzna za stosowne uzna niepodległo Abchazji i Osetii Południowej. 32 Kwesti kontrowersyjn jest to, kto zaczł działania wojenne 7 sierpnia 2008 r. Wydaje si jednak, e zasadna jest opinia, któr podziela wielu ekspertów, e działania rozpoczli Gruzini ostrzałem artyleryjskim stolicy Osetii Południowej, Cchinwali, co jednak nastpiło po licznych prowokacjach strony rosyjskiej. Jednak fakt pozostaje faktem, do którego zreszt przyznał si sam 27 Rosjanie mówili o wspomnianych siłach peace keeping (utrzymujce pokój), Gruzini: pieces keeping (utrzymujce rozczłonkowanie). K. Strachota, W. Bartuzi, Reintegracja czy rekonkwista? Gruzja wobec Abchazji i Osetii Południowej w kontekcie uwarunkowa wewntrznych i midzynarodowych, Warszawa 2008, s , G. Tarchan Mourawi, Independent Georgia In International Relations and the External Challenges to its Security, [w:] Polityka zagraniczna I bezpieczestwa krajów Wspólnoty Niepodległych Pastw, (red.), W. Baluk, Wrocław 2008, s ; A. Bryc, Rosja w XXI wieku, op. cit., s Rocznik Strategiczny 2008/2009, op. cit., s Tame, s. 77; K. Strachota, W. Bartuzi, Reintegracja czy rekonkwista?..., s. 40. Warto pamita, e cze tych wydatków była pokrywana z funduszy amerykaskich. 31 Rocznik Strategiczny 2006/2007, op. cit., s ; G. Tarchan Mourawi, Independent Georgia, op. cit., s K. Janicki, Abchazja i Osetia Południowa, s ; K. Strachota, W. Bartuzi, Reintegracja czy rekonkwista? Gruzja wobec Abchazji i Osetii Południowej w kontekcie uwarunkowa wewntrznych i midzynarodowych..., op. cit., s

9 Saakaszwili przed gruzisk komisj parlamentarn sierpnia 2008 r. prezydent Miedwiediew ogłosił zakoczenie działa wojennych, do 15 sierpnia walczce strony przyjły projekt 6-punktowego planu pokojowego zaproponowanego przez prezydenta Sarkozy ego. Rosjanie z zajtych terytoriów wycofali si dopiero 13 padziernika. Według oficjalnych danych w konflikcie zginło 183 gruziskich ołnierzy i policjantów, 63 ołnierzy rosyjskich i ok. 150 osetyjskich, w starciach zginło równie 365 cywilów po stronie osetyjskiej i 228 po stronie gruziskiej. W wyniku działa wojennych swoje domy musiało opuci (przynajmniej tymczasowo) 130 tys. osób. 34 Do najwaniejszych efektów wojny sierpniowej zaliczy mona: prawdopodobnie trwałe oderwanie Osetii Południowej i Abchazji od Gruzji, demonstracj siły Federacji Rosyjskiej i ukazanie determinacji w ochronie własnych interesów w rejonie Kaukazu, pokazanie, e Tbilisi pod rzdami Saakaszwilego nie jest tak wiarygodnym partnerem, jak mogło si wydawa wczeniej. Konflikt wpłynł na umocnienie si Moskwy na Zakaukaziu oraz znacznie odsunł w czasie ewentualn integracj Gruzji ze strukturami zachodnimi. Naley jednak zaznaczy, e oceny efektów konfliktu rosyjsko-gruziskiego nie s jednoznaczne. Do negatywnych, dla Kremla, efektów wojny zalicza si: nadszarpnicie prestiu midzynarodowego pastwa, bardzo ograniczone zdobycze militarne, pewne straty finansowe zwizane z sam operacj, ale równie z odpływem inwestycji z rosyjskiej giełdy, pozbawienie si kolejnych rodków nacisku na Gruzj i pchnicie jej bardziej w kierunku Zachodu, paradoksalne umocnienie pozycji Saakaszwilego na gruziskiej scenie politycznej marca 2010 r. otwarte zostało jedyne przejcie graniczne midzy Rosj a Gruzj: Kazbegi Wierchnij Lars. 36 Jest to pewien sygnał wiadczcy o normalizacji stosunków, ale do chwili obecnej nie mona mówi o jakiej znaczcej poprawie atmosfery na linii rosyjsko-gruziskiej, zwłaszcza w wietle umów wojskowych, zawieranych midzy Rosj a Oseti Południow i Abchazj. Armenia z kolei jest pastwem Zakaukazia najbliej zwizanym z Rosj. Jest równie pastwem najmniejszym i najbiedniejszym z wymienionych trzech pastw. Nie posiada zasobów surowców naturalnych, takich jak Azerbejdan, a jej połoenie nie jest tak istotne pod wzgldem strategicznym, jak połoenie Gruzji. Niemniej dla Rosji Armenia jest bardzo wanym partnerem. Z jednej strony umoliwia zaznaczenie rosyjskiej obecnoci na Kaukazie Południowym, z drugiej stanowi pewn przeciwwag dla zdecydowanie prozachodniej Gruzji. Jest wreszcie narzdziem nacisku na Azerbejdan, z którym Erewa ma nierozstrzygnity do tej pory spór 33 A. Bryc, Rosja w XXI wieku, op. cit., s ; K. Janicki, Abchazja i Osetia Południowa. Pionki w grze mocarstw? ( )..., op. cit., s ; Rocznik Strategiczny 2008/2009, s K. Janicki, op. cit., s ; A. Bryc, Rosja w XXI wieku, op. cit., s A. Bryc, Rosja w XXI wieku, op. cit., s ; K. Janicki, Abchazja i Osetia Południowa. Pionki w grze mocarstw? ( )..., op. cit., s Jest to jedyne legalne, wg Gruzji, przejcie graniczne z Rosj. Wejcie z Rosji na terytorium Abchazji i Osetii Południowej, Tbilisi traktuje jako naruszenie jej terytorium. Tydzie na Wschodzie, ( ), -granicznego-pomiedzy-gruzja-a-rosja. 117

10 o Górski Karabach. 37 Na polityk Armenii w znacznej mierze wpływa jej połoenie geopolityczne i historia. Ssiaduje ona z trzema pastwami muzułmaskimi: Turcj, Azerbejdanem i Iranem oraz ze zdecydowanie prozachodni i antyrosyjsk Gruzj. Z Ankar dzieli j zadawniony spór o uznanie rzezi Ormian z 1915 r. za ludobójstwo oraz znalezienie si ziem historycznie ormiaskich w granicach pastwa tureckiego. Jedynie relacje z Teheranem s dobre, mimo dzielcych je rónic wyznaniowych, co wynika przede wszystkim z rywalizacji Iranu z Turcj oraz nieufnoci w stosunkach irasko-azerskich oraz chci przełamania przez Iran izolacji w stosunkach midzynarodowych. 38 Jakkolwiek stosunki Armenii z Rosj uzna mona za bardzo dobre, moliwe jest wyznaczenie dwóch etapów w polityce zagranicznej Erewania. Pierwszy, od odzyskania niepodległoci do roku 1998 r. okres prezydentury Levona Ter-Petrossiana; drugi od 1998 r. do chwili obecnej okres prezydentury Roberta Koczariana, a od 2008 r. Sera Sarkisjana. 39 Uwaa si, e w pierwszym okresie, mimo e polityka Armenii była prorosyjska, to starano si w Erewaniu prowadzi polityk bardziej wielokierunkow. Z kolei w drugim okresie uwaa si, e Ormianie weszli na kurs bezwarunkowo prorosyjski. Jest to, midzy innymi, wypadkowa stosunku do kwestii Górskiego Karabachu oraz twardoci stanowiska wobec Turcji, gdzie w obu sprawach duo ostrzejsze stanowisko zajmuje tzw. klan karabaski, którego przedstawicielami s obecny i były prezydent Armenii. 40 Z punktu widzenia Rosji najwaniejszymi aspektami wzajemnych stosunków z Erewaniem s: obecno militarna Moskwy na terytorium ormiaskim 102. rosyjska baza wojskowa w Giumri, 426. grupa lotnicza i 520. komendantura lotnicza, warto wspomnie, e ten kontyngent wojskowy jest najliczniejsz i najlepiej uzbrojon jednostk rosyjsk na Kaukazie Południowym; obecno Armenii w WNP i w OUBZ (jako jedyna w regionie Kaukazu); pozycja na ormiaskim rynku surowcowo-energetycznym. Do 2009 r. Armenia całe swoje zapotrzebowanie na gaz realizowała poprzez dostawy z Rosji przez Gruzj. Problemem stała si niestabilno sytuacji tej ostatniej i moliwo odcicia dostaw dla Tbilisi, a tym samym dla Erewania. W maju 2009 r. uruchomiono gazocig Iran Armenia, który uniezalenia Ormian od dostaw przez niestabiln Gruzj. Co ciekawe, gazocig ów jest w zasadzie kontrolowany przez Gazprom, który posiada pakiet wikszociowy spółki ArmRosGazprom, oficjalnego kontrolera rurocigu. Jest to sytuacja tosama z obliczem całego rynku energetycznego Armenii, której infrastruktura przesyłowa jest 37 M. Falkowski, Polityka Rosji na Kaukazie Południowym, op. cit., s T. Marciniak, P. Nieczuja-Ostrowski, Połoenie midzynarodowe Armenii: uwarunkowania i perspektywy, [w:] Region Kaukazu w stosunkach, op. cit., s. 76-7, 78-80; A. Kotchikian, Armenia: hostage to geopolitics and history, [w:] Region Kaukazu, op. cit., s , 61-66; S. Payaslian, The history of Armenia, New York 2007, s , A. Kotchkian, Armenia: hostage to geopolitics and history..., op. cit., s ; S. Payaslian, op. cit., s , ; Tydzie na Wschodzie, Armenia: Premier Ser Sarkisjan wygrał wybory prezydenckie, ( ), OSW: 20/armeniapremierserzsarkisjan-wygral-wybory-prezydenckie. 40 A. Kotchkian, Armenia: hostage to geopolitics and history..., op. cit., s. 55; M. Falkowski, Polityka Rosji na Kaukazie Południowym, op. cit., s

11 w rkach rosyjskiej spółki. W rezultacie Armenia jest całkowicie uzaleniona od partnera rosyjskiego. 41 Czynnikiem w najwikszym stopniu wpływajcym na sytuacj Armenii (i Azerbejdanu) jest konflikt o Górski Karabach. Przyczyn tego sporu mona dopatrywa si ju w pocztkach XIX wieku, co zwizane jest z migracjami ludnoci ormiaskiej, które miały miejsce w wyniku wojen carskiej Rosji z Turcj i Persj. Sam spór mona, za Szymonem Kardasiem, podzieli na 5 faz: od roku 1918 do 5 lipca 1921 r. decyzja Kaukaskiego KCKPR o przekazaniu Górskiego Karabachu Azerbejdanowi; r. okres funkcjonowania GK w obrbie Azerbejdaskiej SRR; r. znamionujca podniesienie kwestii przynalenoci GK; r. faza konfliktu zbrojnego, w który zaangaowane były Armenia, Azerbejdan i ludno Górskiego Karabachu; ostatnia, od 12 maja 1994 r., kiedy zaczł obowizywa rozejm midzy walczcymi stronami. 42 Warto wspomnie, e w tle konfliktu od pocztku znajdowała si Federacja Rosyjska, która w pocztkowym okresie istnienia rozdawała bro obu stronom konfliktu (zreszt zgodnie z postanowieniami CFE), ale od ok. połowy 1992 r. zaczła wyranie popiera Armeni. Uwaa si, e to przede wszystkim dziki pomocy rosyjskiej Ormianom udało si wyj zwycisko z omawianej konfrontacji w rkach ormiaskich znalazło si w rezultacie ok. 20 % terytorium Azerbejdanu. 43 W trakcie działa wojennych zginło 16 tys. osób, 22 tys. zostały ranne, ruchy migracyjne objły w Azerbejdanie ok. 1,1 mln osób, z Armenii wyemigrowało ok. 800 tys. osób, a w szczytowym momencie na jej terytorium przebywało ok. 600 tys. uchodców. 44 W rezultacie na Kaukazie Południowym istniej równolegle dwa ormiaskie pastwa: Republika Armenii oraz nieuznawana na forum midzynarodowym Republika Górskiego Karabachu. 45 Kwestia statusu i przynalenoci Górskiego Karabachu pozostaje nierozstrzygnita. Wszelkie projekty, dotyczce rozwizania sporu były odrzucane albo przez Armeni, albo przez Azerbejdan. Problemem jest tutaj fakt, e jakkolwiek zainteresowane pastwa chc normalizacji, to przezwycienie trudnoci wizałoby si ze zbyt daleko idcymi zmianami w stosunku do status quo. Tego z kolei obawiaj si przede wszystkim Rosja, Turcja i Iran. 46 Wydaje si, e w tym przypadku wyranie wida przewag aspektu geopolitycznego nad interesami pastw bezpo- 41 Tame, s ; A. Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej, op. cit., s ; E. Wyciszkiewicz, Rosyjska polityka energetyczna, op. cit., s ; G Strzeszewski, Próby odbudowy supremacji Rosji w sektorach energetycznych pastw regionu XXI wieku, [w:] Region Kaukazu w stosunkach, op. cit., s ; Uruchomienie gazocigu Iran Armenia, [w:] Tydzie na Wschodzie, OSW ( ), 42 D. M. Kiedrowski, Wydarzenia w Karabachu Górskim jako przykład konfliktu kaukaskiego po 1991 roku, [w:] Kaukaz w dobie globalizacji, op. cit., s ; Sz. Karda, Wybrane aspekty prawnomidzynarodowe sporu wokół Górskiego Karabachu, [w:] Kaukaz w stosunkach midzynarodowych, op. cit, s D. M. Kiedrowski, op. cit., s ; A. Popow, Zakaukazie: przetarg nieograniczony, [w:] Eurazja 1996, nr 1, s ; T. witochowski, Azerbejdan kraj pogranicza, [w:] Eurazja 1994, nr 5-6, s. 75; G. Górny, Armenia: skazani na Rosj, [w:] Eurazja 1994, nr 5-6, s D. M. Kiedrowski, op. cit., s T. Marciniak, P. Nieczuja Ostrowski, Połoenie midzynarodowe Armenii: uwarunkowania i perspektywy, [w:] Region Kaukazu w stosunkach, op. cit., s A. Bryc, op. cit., s

12 rednio zaangaowanych w konflikt. W 2009 r. nastpiła intensyfikacja zabiegów Rosji i Turcji, majcych na celu zakoczenie konfliktu o Górski Karabach, ale nie osignito adnych znaczcych wyników, a na przełomie sierpnia i wrzenia znowu doszło do star midzy siłami karabaskimi i azerskimi. 47 Pastwem, dla którego rozwizanie problemu Górskiego Karabachu równie jest kwesti fundamentaln, jest Azerbejdan. Jest to pastwo najwiksze i najludniejsze z krajów Zakaukazia, najistotniejsze pod wzgldem strategicznym jest jego połoenie, na pograniczu Zakaukazia, Azji Centralnej oraz rodkowego Wschodu. Jest równie pastwem, przez którego terytorium przebiega najkrótszy szlak komunikacyjny z Azji Centralnej na Zachód, omijajcy terytorium Federacji Rosyjskiej. Ta ostatnia zaleta jest szczególnie istotna w kontekcie przesyłu surowców energetycznych, z bogatego w nie regionu Morza Kaspijskiego. 48 Trudno jest jednoznacznie okreli stosunki rosyjsko-azerskie. Pewnym jest fakt, e Moskwa nie posiada tak licznych rodków wpływu na polityk Baku, jak ma to miejsce w przypadku Tbilisi czy Erewania. Oczywicie Rosja moe nadal rozgrywa kart karabask, czy te kwesti mniejszoci narodowych w Azerbejdanie: Lezginów oraz Tałyszy, ale jednak Baku ma wicej swobody w swoich działaniach na arenie midzynarodowej. 49 Stosunkowo wysok niezaleno Baku na naciski warunkuj w znacznym stopniu zasoby surowców energetycznych tego pastwa. Warto jednak w tym miejscu wskaza na pewn słabo Azerbejdanu słabo rozwinit infrastruktur przesyłow. Wprawdzie wspomniane ju rurocigi BTE i BTC znaczco poprawiły sytuacj tego pastwa, to jednak zwizane z nimi zobowizania mog stanowi w dłuszym okresie problem dla Baku. Jest to zwizane z koniecznoci zakupu gazu z Rosji w celu zaspokojenia popytu wewntrznego, do czego nie mona uy gazu ju zakontraktowanego. Działania Rosji zwizane z ograniczeniem sprzeday energii elektrycznej do Azerbejdanu jeszcze bardziej ograniczaj pole manewru władz azerskich. 50 Naley jednak podkreli, e wraz ze wzrostem wydobycia i rozwojem infrastruktury surowcowo-energetycznej Azerbejdan bdzie prawdopodobnie zwikszał swoj niezaleno od polityki wielkiego ssiada oraz umacniał swoj pozycj na Zakaukaziu, przynajmniej w kwestiach energetycznych. Koncerny energetyczne, kierujce si przede wszystkim rachunkiem ekonomicznym s zainteresowane wzrostem zaangaowania inwestycyjnego w Azerbejdanie, pojawiaj si jednak problemy natury politycznej. 51 Na Zachodzie dosy ostro krytykowano sposób odziedziczenia prezydentury po Gejdarze Alijewie przez jego syna Ilhama w 2003 r., gdzie z kolei mogła wykaza si Rosja, która jest zainteresowana konty- 47 M. Falkowski, Górski Karabach: pokój pod dyktando Rosji i Turcji?, [w:] Tydzie na Wschodzie, OSW , 22/gorski-karabach-pokoj-pod-dyktando-rosji-i-turcji; Karabach: siłowa dyplomacja, [w:] Tydzie na Wschodzie, OSW , 08/karabach-silowa-dyplomacja. 48 M. Falkowski, Polityka Rosji na Kaukazie, op. cit., s Tame, s M. Falkowski, op.cit., s ; A. Włodkowska, Polityka zagraniczna i bezpieczestwa Azerbejdanu, [w:] Polityka zagraniczna i bezpieczestwa, op. cit., s. 215; G. Strzeszewski, Próby obudowy supremacji, s S. Sattarov, Polityka energetyczna Azerbejdanu ropocig Baku Tbilisi Ceyhan, [w:] Region Kaukazu w stosunkach, op. cit., s ,

13 nuacj relacji włanie z tym klanem przywódców azerskich. Chodzi tu przede wszystkim o rozwinite kontakty polityczne i gospodarcze midzy elitami rosyjskimi a osobami zwizanymi z krgiem osób rzdzcych Azerbejdanem. Co wicej, Rosji nie przeszkadzaj naruszenia norm demokratycznych, które kwitowane s twierdzeniem, e s to wewntrzne sprawy danego pastwa. 52 Jednym z celów polityki zagranicznej Baku jest integracja ze strukturami europejskimi i euroatlantyckimi. Zwizanych jest z tym kilka kwestii: ch poszerzenia rynku odbiorców surowców energetycznych, zapewnienia sobie bezpieczestwa oraz udział pastw zachodnich w korzystnym dla siebie rozwizaniu problemu Górskiego Karabachu. 53 Sytuacja polityczna na Zakaukaziu jest bardzo złoona, co jest bardzo dobrze widoczne na przykładzie stosunków Azerbejdanu z ssiadami. Najmniej kontrowersyjne s relacje z Gruzj, z któr łczy Baku wspólny interes ekonomiczny oraz ch równowaenia wpływów rosyjskich przez rozwój stosunków z Zachodem. Mimo wspólnoty wyznaniowej z Iranem, relacje obustronne nie układaj si najlepiej. Głównymi przesłankami takiej sytuacji s: kontrowersje zwizane ze statusem Morza Kaspijskiego, zwłaszcza w tzw. sektorze południowym Azerbejdan, Turkmenistan i Iran nadal nie porozumiały si w kwestii podziału akwenu; poparcie polityczne Iranu dla Armenii w zwizku z kwesti Górskiego Karabachu, co zwizane jest z rywalizacj na linii Teheran Ankara oraz obaw Iranu przed zbytnim wzmocnieniem Baku jest to funkcja obaw o własn sytuacj wewntrzn zwizan z liczn mniejszoci azersk yjc w granicach Iranu; prozachodnia i proamerykaska polityka Azerbejdanu, który utrzymuje równie bliskie stosunki z Turcj. 54 Bardzo bliskie relacje łcz Azerbejdan z Turcj. Turcy i Azerowie s spokrewnieni pod wzgldem etnicznym, łczy ich te ch integracji ze wiatem zachodu oraz nieortodoksyjne podejcie do islamu. Wane dla Azerbejdanu było równie poparcie udzielone mu przez Turcj podczas konfliktu w Górskim Karabachu. Miedzy oboma pastwami rozwija si równie współpraca wojskowa, a ołnierze azerscy szkoleni s przez instruktorów tureckich. 55 W ostatnich latach nastpiło jednak ochłodzenie stosunków na linii Ankara Baku, co zwizane jest z inicjatyw Turcji, dcej do normalizacji stosunków z Armeni, z któr nie utrzymywała kontaktów dyplomatycznych od czasu wybuchu konfliktu karabaskiego. Azerbejdan obawia si, e nadmierne zblienie turecko-ormiaskie moe doprowadzi do niekorzystnego dla Baku rozwizania kwestii Górskiego Karabachu. Nie wiadomo jednak, na ile gwałtowne reakcje władz azerskich wyraaj ch reorientacji polity- 52 M. Falkowski, op. cit., s A. Włodkowska, Polityka zagraniczna i bezpieczestwa, op. cit., s B. Bojarczyk, Polityka Iranu na Kaukazie, [w:] Region Kaukazu w stosunkach, s , K. Zasztowt, Stosunki Republiki Turcji z pastwami Kaukazu Południowego, [w:] Region Kaukazu w stosunkach,

14 ki wobec Turcji, a na ile słu jedynie podkreleniu wagi problemu karabaskiego w polityce Azerbejdanu. 56 Sytuacja regionu Kaukazu jest szalenie skomplikowana. Na ogromne zrónicowanie etniczne i religijne nałoyły si nieprzystajce do tego zrónicowania granice pastwowe, oraz krzyujce si interesy pastw Zakaukazia oraz graniczcych z regionem mocarstw: Rosji, Iranu i Turcji. Dla tych pastw region stanowi nie tylko arencierania si wpływów, ale równie obszar wielu moliwoci, ale i wyzwa, szczególnie dla bezpieczestwa. Wytworzenie si dwóch osi: USA Turcja Gruzja Azerbejdan oraz Rosja Armenia Iran jeszcze mocniej ograniczaj moliwo stabilizacji w regionie i wygaszenia istniejcych konfliktów i punktów zapalnych. Ogromne znaczenie ma połoenie geostrategiczne Zakaukazia, które dostrzegły równie USA i Unia Europejska. Dla Federacji Rosyjskiej region ten jest przede wszystkim blisk zagranic, z której nie zamierza si wycofywa. Moskwa słusznie zauwayła, e sytuacja na Kaukazie Północnym jest cile zwizana z sytuacj na Kaukazie Południowym, co ma fundamentalne znaczenie dla kwestii bezpieczestwa na terytorium rosyjskim. Poza tym kontrola nad regionem Kaukazu, a przynajmniej silne tam usadowienie s uznawane na Kremlu za wany czynnik mocarstwowej pozycji Rosji w stosunkach midzynarodowych. W najbliszym okresie nie wida realnej moliwoci poprawy sytuacji na Zakaukaziu, zwłaszcza, e status quo moe odpowiada niektórym zaangaowanym orodkom siły. SUMMARY The region of Caucasus in Russian Federation s policy chosen aspects The region of Caucasus proves to be very interesting field of research. It is especially true after year The fall of USRR opened the region (especially South Caucasus) for international influences. Three new-founded nations of Georgia, Armenia and Azerbaijan became a background for clashing interests and rivalries of Great Powers. Difficult situation of aforementioned nations is deepened by their political, social, ethnic and economic problems. Author tries to describe those problems and their causes. In the beginning article shortly characterizes the Caucasus region, its history, political situation and place in international relations. Author in 56 Turcja Armenia: krok w stron normalizacji stosunków, [w:] Tydzie na Wschodzie, OSW , ok-w-strone-normalizacji-stosunkow; M. Falkowski, Armenia i Turcja: symboliczny przełom, [w:] Tydzie na Wschodzie, OSW , /armenia-i-turcja-symboliczny-przelom; A. Jarosiewicz, Azerbejdan grozi Turcji reorientacj polityki gazowej, [w:] Tydzie na Wschodzie, OSW , kacje/tydzien-na-wschodzie/ /azerbejdzan-grozi-turcji-reorientacja-polityki-gazowej; Azerbejdan kolejny krok w kierunku dywersyfikacji eksportu gazu, [w:] Tydzie na Wschodzie, OSW ( ), lejny-krok-w-kierunku-dywersyfikacji-ekspor; Turcja próbuje odbudowa strategiczne partnerstwo z Azerbejdanem, [w:] Tydzie na Wschodzie, OSW , tydzien-na-wschodzie/ /turcja-probuje-odbudowac-strategiczne-partnerstwo-z-azerb; Turcja zabiega o pogłbienie współpracy z Azerbejdanem [w:] Tydzie na Wschodzie, OSW , 122

15 detail analyzes chosen aspects of relations between Russia and South Caucasian republics including Russian intervention in Georgia in 2008 and Armenian- Azerbaijani conflict over Nagorno-Karabakh. The importance of the region in Russian foreign policy is also analyzed. 123

16