GAZETA SYMPOZJALNA. nr 7. Etyka w biznesie i administracji. Bomba demograficzna odliczanie rozpoczęte

Transkrypt

1 XXIII Sympozjum Współczesna Gospodarka i Administracja Publiczna Rytro, maja 2006 r. GAZETA SYMPOZJALNA nr 7 Etyka w biznesie i administracji Bomba demograficzna odliczanie rozpoczęte

2 XXIII SYMPOZJUM Współczesna Gospodarka i Administracja Publiczna Rytro, maja 2006 roku Bloki tematyczne: Etyka w biznesie i administracji Bomba demograficzna odliczanie rozpoczęte Wśród wykładowców m. in.: Jan Krzysztof Bielecki Prezes Zarządu Pekao SA Jacek Socha Wiceprezes i Partner w dziale audytu i usług doradczych PricewaterhouseCoopers dr. hab. Magdalena Środa etyk, Uniwersytet Warszawski dr Stanisław Kluza główny ekonomista Banku Gospodarki Żywnościowej dr Mirosław Gronicki wyłączny doradca wydziału światowych badań ekonomicznych w Goldman Sachs International dr Agnieszka Chłoń-Domińczak dyrektor Departamentu Analiz Ekonomicznych i Prognoz w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej Organizatorzy: Fundacja Gospodarki i Administracji Publicznej ul. Rakowicka 27, Kraków, tel Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie ul. Szewska 20/3, Kraków, tel , , faks Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie ul. Rakowicka 27, Kraków, tel , faks

3 GAZETA SYMPOZJALNA nr 7 spis treści: Etyka w biznesie i administracji 4-5 Niemoralna propozycja 6 Kodeks etyczny 7 Odpowiedzialność Społeczna Biznesu 8 Etyka, etykieta a człowiek pośrodku 9 Dlaczego zależy nam na CSR? Napisz pracę magisterską zleconą przez UE 12 Zakończenie w nowym stylu 13 Trzy punkty widzenia projektu Jak rozbroić bombę demograficzną? Becikowy zawrót głowy 18 A zegar tyka 19 Demografia głupcze 20 Przede wszystkim oszczędzać! 21 Jak zostać zapamiętanym na GAP-ie 22 Fotoreportaż 23 Redaktor naczelny: Michał Żabiński, student GAP Zespół redakcyjny: Basia Tabiś, Ania Wierzbicka studentki GAP Opieka merytoryczna: Sylwia Tapek (AE-MSAP), Maciek Frączek (Katedra GAP) Zdjęcia: Jan Bielański, archiwum GAP Projekt i wykonanie okładki: Katarzyna Małecka kasiamalecka@gazeta.pl Skład i druk: Tekart - studio reklamy ul. Św. Wojciecha 79, Jaworzno, tel./fax: , tel , studio@tekart.com.pl Wydawca: Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie Fundacja Gospodarki i Administracji Publicznej Koło naukowe GAP Akademia Ekonomiczna w Krakowie Redakcja zastrzega sobie prawo do zmiany tytułów i korekty tekstów. Od Redaktora Podobno siódemka to szczęśliwa liczba. Jeżeli to prawda, to mam zaszczyt oddać w Wasze ręce Drodzy Czytelnicy szczęśliwy numer naszej gazety. Tym razem zmierzymy się z problemami etyki i demografii. Widzę rzeczy dobre i pochwalam je, a za grzesznymi idę. Owidiusz, Metamorfozy. Tym jednym zdaniem Owidiusz oddał istotę problemów etycznych, z którymi boryka się chyba każdy z nas. Błąd woli, czyli złe chcenie dobra to problem, z jakim zderzamy się w naszym codziennym życiu. Jak sobie z nim radzić, jak rozważać problemy natury etycznej? Co rozumiemy poprzez etyczne postępowanie oraz jak wygląda etyka w biznesie i w administracji? Zapraszam do zapoznania się z opiniami naszych ekspertów. How to dismantle an atomic bomb? pyta Bono z U2. How to dismantle a demographic bomb? parafrazuje dr Marek Benio Jakie skutki przyniesie nam starzenie się społeczeństw? Co czeka ludzkość w nadchodzących czasach, czy będzie nas coraz mniej? Nasi studenci w swoich artykułach starali się odpowiedzieć na te pytania. Zmierzyli się z problemami demografii i przedstawili swoje koncepcje. Zapraszam do zapoznania się z nimi i podjęcia polemiki z ekspertami podczas dyskusji panelowej. Jak zwykle Sympozjum stawia nas przed wieloma pytaniami. Pytaniami, na które odpowiedź nigdy nie jest łatwa ani prosta. Mam nadzieję, że artykuły naszych ekspertów i studentów pomogą Wam drodzy czytelnicy w znalezieniu własnych odpowiedzi na te pytania. Pisząc wstępniak do numeru szóstego żegnałem się z Gazetą Sympozjalną, jednakże oto znowu piszę wstępniak i znowu jestem redaktorem naczelnym. Tym razem obiecuję, że po raz ostatni. Na tym miejscu zastąpią mnie Basia Tabiś i Ania Wierzbicka, które wspólnie ze mną stworzyły bieżący numer. Wierzę, że gazeta pod ich redakcją będzie jeszcze lepsza czego serdecznie im życzę. Ja zaś dołączam już do grona byłych redaktorów naczelnych. Dziękuję wszystkim za współpracę to była dla mnie prawdziwa przyjemność. Życzę miłej lektury! Michał Żabiński 3

4 etyka w biznesie i administracji 4 dr hab. Janina Filek, prof. AE Katedra Filozofii Akademia Ekonomiczna w Krakowie Tytuł obrad brzmi bowiem całkiem niewinnie, składa się tylko z trzech prostych i powszechnie znanych słów: etyka, biznes, administracja. Samo sformułowanie tytułu też nie zapowiada poważnych problemów czy trudnych do rozstrzygnięcia dylematów, nie ma bowiem postaci palącego czy kontrowersyjnego pytania. Jednakże za tak niewinnie i lekko sformułowanym tytułem kryją się niezwykle trudne i bardzo złożone problemy. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest powszechność użytych w tytule pojęć, powodująca taki stopień oswojenia z nimi, iż nie reagujemy już na nie z należną im wnikliwością i powagą. Inną przyczyną jest kryjący się za tymi określeniami zakres trzech zupełnie odrębnych dziedzin. Ponadto, wszystkie trzy dziedziny są wyjątkowo rozległe. Dodatkowo każda z nich występuje zarówno w teoretycznej postaci, jak i w wymiarze praktycznym, przy czym dla każdej z nich przejście od rozważań teoretycznych do praktyki nastręcza całą masę problemów. Jeśli zatem obszarem namysłu podczas sympozjum mają być wszystkie trzy, otrzymujemy ilość problemów do potęgi trzeciej. Warto też zwrócić uwagę na trudność wynikającą ze specjalizacji naukowców oraz praktyków. Całą złożoność problematyki kryjącej się za pojęciem biznes w jego teoretycznym aspekcie uświadamiają sobie jedynie ekonomiści, zaś w jego praktycznym wymiarze głównie (jeśli nie wyłącznie) przedsiębiorcy. Analogicznie, całą złożoność problematyki kryjącej się za Etyka i ad Temu, kto wymyœli³ tytu³ Etyka w biznesie i administracji na obrady sympozjalne, nale y siê nie tylko tytu³ profesora, ale tak e tytu³ mistrza w uk³adaniu rebusów i zagadek oraz w wynajdowaniu zawi³ych problemów. pojęciem administracja w jego teoretycznym aspekcie uświadamiają sobie jedynie specjaliści zajmujący się teorią administracji, zaś w jej praktycznym wymiarze osoby piastujące funkcje w administracji publicznej. Największy problem pojawia się jednak, kiedy zatrzymamy się nad dyscypliną, jaką jest etyka. Samo pojęcie wprawdzie wszyscy dobrze znamy, nie będąc specjalistami od etyki, ale czy rzeczywiście wszyscy wiemy, czym jest etyka? Zarówno teoria administracji oraz ekonomii, jak i praktyka administracji oraz biznesu są w jakimś sensie oparte na wiedzy lub doświadczeniu intersubiektywnym, zaś etyka w jej pierwotnym zamyśle jest raczej indywidualną dziedziną refleksji, namysłu. Ponadto charakterystyczne dla tego namysłu określenie jak powinno być wyprowadza te rozważania poza obszar naukowej weryfikacji lub falsyfikacji. Etyka jako dyscyplina rodzi także inne problemy. Z jednej bowiem strony, specjalistów od etyki (jako dziedziny teoretycznego namysłu) jest stosunkowo niewielu (w porównaniu z liczbą osób aktywnych zawodowo), z drugiej jednak wszyscy w jakimś sensie jesteśmy praktykami z dziedziny etyki, ponieważ każde nasze zachowanie czy działanie dotyczące osób trzecich podlega ocenie moralnej, bez względu nawet na to, czy zdajemy sobie z tego sprawę czy nie, oraz bez względu na to, czy tego chcemy czy też nie. A ponadto sami namiętnie oceniamy postępowanie innych. Kolejnym, rodzącym spore trudności problemem, jest kwestia źródła uzasadnienia dla etycznego postępowania. Niektórzy sądzą, iż jest nim rozum ludzki, inni, że Bóg, serce, zmysł etyczny czy sumienie: na czym zatem oprzeć nasze kryteria etycznego postępowania? Następnym problemem jest brak sankcji w etyce, co dla wielu oznacza swoistego rodzaju bezkarność wobec łamania obowiązujących zasad moralnych. Niezależnie od trudności, polegającej na tym, iż do rozważania problemu zawartego w niewinnie brzmiącym tytule: Etyka w biznesie i administracji należałoby być specjalistą od trzech bardzo rozległych dziedzin, czyli od etyki, biznesu i administracji, i to zarówno w sensie teoretycznym, jak i praktycznym. Ta dodatkowa trudność wynika z użycia niewinnego przyimka w oraz równie niewinnego spójnika i. Szczególnie dużo kontrowersji budzi użycie przyimka w w określeniu: etyka w biznesie. Niektórzy uważają nawet, iż określenie to jest typową contradictio in terminis (sprzecznością w pojęciu). Etyka nie może być przecież interesowna (etycy uważają, iż postępowanie etyczne winno mieć pobudkę czysto moralną, nie może nią być zatem własny interes), zaś biznes jak powszechnie wiadomo opiera się na interesie, działalność gospodarcza ma bowiem przynosić zysk, ergo etyka i biznes są sobie przeciwstawne, etyka w biznesie byłaby bowiem bezinteresownością w interesowności. Wprawdzie określenie: etyka w administracji nie budzi tak dużych kontrowersji, ponieważ etyczne postępowanie idzie w parze z podstawowym celem administracji, jakim jest służba obywatelowi, to przecież

5 w biznesie ministracji określenie zakresu etyki w administracji nie należy także do kwestii banalnych. Najpoważniejszym jednak (czytaj najtrudniejszym) problemem w przypadku obu dziedzin jest kwestia wdrożenia zasad etycznych do praktyki administracji oraz praktyki życia gospodarczego. W świetle wiedzy o człowieku zawartej w słynnych cytatach: Widzę rzeczy dobre i pochwalam je, a za grzesznymi idę. Owidiusz, Metamorfozy Nie czynię bowiem dobra, którego chcę, ale czynię to zło, którego nie chcę. Św. Paweł, Rz 7, 19; zadanie to staje się nieomal niewykonalne. Problemem bowiem jest: jak skłonić człowieka do czynienia dobra, kiedy czynienie zła jest prostsze i nierzadko przynosi mu korzyści? Jeśli do zestawu cytatów dodamy kolejne: Złem bowiem jest złe używanie dobra. Św. Augustyn, O naturze dobra k³opoty z tytu³em lub ale gospodarza dnia i przypieczętujemy następnym: Bezwładność jest prawdziwym, wrodzonym, radykalnym złem, które tkwi w samej naturze człowieka. J.G. Fichte, Zło moralne to sprawa wydaje się niemalże beznadziejna. Równie wiele problemów rodzi użycie niewinnego spójnika i, ponieważ obie dziedziny, czyli administrację i biznes (tj. działalność gospodarczą) więcej różni niż łączy. W dużym uproszczeniu to, co etyczne w biznesie, nie musi być etyczne w przestrzeni administracji i na odwrót. Problem dodatkowo się jeszcze komplikuje, ponieważ w praktyce działania z jednego obszaru zachodzą na działania z drugiego, przy czym nieetyczne zachowania z jednego obszaru przenoszą się do drugiego bardzo szybko, podczas kiedy dobry przykład ma niewielkie szanse na przebicie się i przeniesienie. Najwięcej nieetycznych działań pojawia się jak twierdzą specjaliści właśnie na styku biznesu i administracji. Dodatkowym problemem jest to, że przy takiej zbitce słów, z jaką mamy do czynienia w tytule obrad pierwszego dnia: Etyka w biznesie i administracji, nie sposób abstrahować od polityki. Choć organizatorzy świadomie pominęli tę problematykę, by obrady nabrały bardziej merytorycznego, a nie awanturniczo-ideologicznego charakteru, to jednak, kiedy mówimy o administracji państwowej i jej sposobie funkcjonowania, nie da się uniknąć wycieczek w tym kierunku, bowiem sposób funkcjonowania administracji zależny jest od uprawianej polityki (w każdym rozumieniu tego pojęcia, również ideologicznym). Podsumowując wszystkie uczynione powyżej uwagi i wyrażone wątpliwości można zapisać tytuł obrad pierwszego dnia w następujący sposób:? w? i? gdzie pierwszy znak zapytania wyraża niejasność co do etyki, drugi kłopoty z etyką w biznesie, trzeci kłopoty z etyką w administracji. Innymi słowy organizatorzy wpuścili wszystkich nas w kłopoty, żeby nie powiedzieć w maliny. etyka w biznesie i administracji 5

6 etyka w biznesie i administracji 6 Przemek Dobaj absolwent GAP Wiêkszoœæ z nas zna film z Woody Harrelsonem i Demi Moore i na pewno zastanawia³o siê, co zrobi³oby dla miliona dolarów. Moralnoœæ ma cenê. Dla niektórych to 50 z³, 100 tys. z³, 100 tys. $ lub piêkna kobieta, lecz s¹ te ludzie, dla których jest bezcenna. Psychologowie ewolucyjni twierdzą, iż moralność pomagała rasie ludzkiej w przetrwaniu. Wewnętrzne przekonanie o tym, co jest dobre, a co złe pomagało ludziom, jako grupie, działać bardziej spójnie i dzięki temu skuteczniej walczyć o przetrwanie. Lecz niemoralne propozycje, przekupstwo, korupcja nie są współczesnym fenomenem. Znane już były w starożytności, zapewne w tym samym okresie, kiedy kształtowały się pierwsze struktury władzy znane ludzkości. Pierwszym dowodem świadczącym o występowaniu przekupstwa jest dokument pochodzący z Asyrii sprzed blisko 5400 lat. Są to zapiski przekupnego urzędnika państwowego, który skrupulatnie prowadził swoje księgi rachunkowe. Dwa tysiące lat temu minister króla indyjskiego Chandragupta Maura, Kautila napisał bodaj pierwszą książkę na temat korupcji zatytułowaną Arthashastra, w której starał się omówić ten fenomen. Święty Cyryl, patriarcha Aleksandrii i Doktor Kościoła uciekał się do gigantycznego łapownictwa, w celu przekupienia urzędników oraz służących na dworze cesarza Teodozjusza II. Obecnie w tak skomplikowanym świecie, w epoce globalizacji, etyka a tym samym moralność, jest istotnym elementem stosunków społecznych. Tam gdzie nie ma moralności szerzą się despotyzm, korupcja, władza tyranów... Moralność i etyka mogą sprawić, że nasz świat będzie lepszy. Ich brak niewątpliwie doprowadzi do wszechobecnego rozkładu i w rezultacie zniszczenia. Dlatego tak ważne jest, aby ludzie dzierżący najwyższe władze cechowali się najwyższą moralnością. A jak wygląda na tym polu Polska? Czy normy etyczne stoją tu na wysokim poziomie, czy też Polska jest krajem mlekiem i korupcją płynącym? Przedstawię tu kilka statystyk. Jeszcze kilka lat temu porównaniu z innymi państwami kandydującymi do UE Polska wypadała nieźle w międzynarodowych indeksach dotyczących poziomu etycznego państwa. Niestety poziom moralności w Polsce (dotyczy to głównie administracji sektora publicznego) zamiast z roku na rok spadać, rośnie. W ciągu ostatnich dwóch, trzech lat zauważalnie wzrosła liczba skandali korupcyjnych, w które zamieszani byli ministrowie i inni politycy. Coraz więcej mówi się także o uchwaleniu odpowiednich ustaw i podjęciu szerokich działań, mających na celu przeciwdziałanie temu zjawisku. Są to głównie zalecenia Komisji Europejskiej, która niezmiennie uważa, że korupcja jest w Polsce poważnym problemem i krytykuje rząd za brak konsekwentnego przeciwdziałania jej. Niemoralna propozycja Szczegółowe badania przeprowadzane na całym świecie przez Transparency International ukazują naszą niechlubną pozycję na mapie korupcji w skali świata. Nie widzę tu powodów do zadowolenia. O ile pozycja, zajmowana przez Polskę w Indeksie Percepcji Korupcji (Corruption Prrceptions Index CPI,TI), pozostawała stabilna pod koniec lat 90-tych, z wynikiem 4,2 w 1998 r. (44 miejsce), 4,1 w 2000 r. (43 miejsce) i 4,1 w 2001 r. (44 miejsce), to z początkiem XXI wieku zaczęła spadać, w 2003 r. z wynikiem 3,6 zajmowaliśmy 64 miejsce, w 2004 r. 67, a w najnowszych badaniach z 2005 r. Polska znowu obniżyła loty. Obecnie znajdujemy się z wynikiem 3,4 na 70 miejscu, wraz z Lesoto i Burkina Faso, tuż za nami są Chiny. Warto podkreślić, iż w 2005 r. Polska osiągnęła najgorszy wynik w Indeksie Percepcji Korupcji spośród ośmiu nowych państw członkowskich Unii Europejskiej z Europy Środkowo-Wschodniej i jest jedynym krajem w tej grupie, który na przestrzeni ostatnich 4 lat zanotował wzrost poziomu postrzeganej korupcji. Jeszcze kilka tak owocnych lat w naszym mlekiem i korupcją płynącym państwie, a zostaniemy wyprzedzeni w wyścigu do społeczeństwa wysoce etycznego przez takie kraje jak Rosja czy Chiny. Zmieniają się rządy, zmieniają się koncepcje walki z korupcją, zmienia się też jej poziom w naszym kraju. Niestety na gorsze. Nowy rząd wprowadza nowe przepisy, ustawy antykorupcyjne, powołuje do życia Urząd Antykorupcyjny, który ma kontrolować nieetyczne postępowanie wśród urzędników. Jednocześnie wprowadza ustawę, która ma na celu zlikwidowanie stanowiska szefa służby cywilnej, Urzędu i Rady Służby Cywilnej. Uprawnienia szefa Służby Cywilnej przejąłby sam premier. Nie można jednak spodziewać się, że premier, który kieruje całym krajem, był w stanie sprawnie zająć się ponadto całą swoją administracją. Oznacza to więc obniżenie rangi osób nadzorujących służbę cywilną przy jednoczesnej jej centralizacji. Uproszczeniu uległby nabór do pracy w administracji, zniknąć mają też podstawowe zasady rekrutacji, ostre zasady kwalifikacji i nadzoru w służbie cywilnej. Jeśli dojdzie to do skutku zostaną zmarnowane doświadczenia Urzędu Służby Cywilnej i jej szefa, na czym straci cały korpus. To tylko przykład jak chaotyczne i niespójnie są działania administracji w walce o wyższy poziom etyczny państwa. Muszę przyznać, że Polsce, przynajmniej jej administracji jeszcze dużo brakuje do standardów, jakie obowiązują w Unii Europejskiej, a jeszcze więcej do standardów krajów skandynawskich, które od lat znajdują się na szczycie listy krajów cechujących się najwyższą etycznością, a tym samym najmniejszą korupcją. Patrząc na przykłady tychże krajów widzimy, że jest możliwym, aby etyka stała się regułą nie wyjątkiem. Istnieje takie powiedzenie Ryba psuje się od głowy, ale państwo należy naprawiać od podstaw, więc zacznijmy od nas samych i od naszego poziomu moralnego przez cały czas podwyższając go. A gdy osiągniecie już sukces w życiu zawodowym, będziecie urzędnikami, ministrami, premierami, prezydentem bądź prezydentową nie zmieniajcie swoich zasad moralnych, trwajcie przy nich, bo w taki sposób możemy zmienić świat.

7 dr Bolesław Rok Centrum Etyki Biznesu, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, Warszawa Postêpowanie zgodne z zasadami etyki to obecnie nie tylko istotna czêœæ systemu zarz¹dzania w najlepszych przedsiêbiorstwach, ale równie wa ny wymiar programu gospodarczego Unii Europejskiej. Doświadczenie pokazuje jednak, że etyka w biznesie często ogranicza się do ładnie brzmiących deklaracji służących do budowania wizerunku firmy i nie jest wspierana przez zmiany na poziomie strategicznym. Jak uczynić z etyki biznesu efektywny instrument zwiększania konkurencyjności firmy? Rozwojowi etyki biznesu w Polsce towarzyszy od kilku lat jej bardziej praktyczny wymiar, określany jako społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR). Zarządzanie zgodne z zasadami społecznej odpowiedzialności to zrozumienie, że przetrwanie i rozwój każdego przedsiębiorstwa wymaga spełniania oczekiwań. To właśnie stopień realizacji oczekiwań wszystkich zainteresowanych stron czyli pracowników, klientów, dostawców, partnerów społecznych i biznesowych wyznacza, czy i w jakim zakresie przedsiębiorstwo jest odpowiedzialne. Gospodarka nie jest grą o sumie zerowej. To nieprawda, że korzyść ekonomiczną uzyskuje się wyłącznie kosztem innych, a życie gospodarcze to teren nieustannych konfliktów między zantagonizowanymi grupami interesów: między konkurentami, sprzedającymi i klientami, kapitałem i pracą, itp. Biznes to nie tylko konkurencja, ale także współpraca bardzo szeroko rozumiana i innowacyjność. Trzeba więc zacząć od budowania podstaw do rzeczywistego dialogu, czyli właściwie uspołecznienia firmy. Pracownicy to nie tylko strategiczny zasób firmy, ale przede wszystkim ludzie, którzy powinni być traktowani godnie i uczciwie. Czyli: dobra wewnętrzna komunikacja, partycypacja zarządcza, jasne kryteria wynagradzania, awansu, rekrutacji i zwalniania, równość, brak dyskryminacji i wiele innych elementów. Dostawcy, to przede wszystkim partnerzy. Czyli: przejrzyste kryteria wyboru, terminowość zapłaty, wspieranie pozytywnych zmian. Podobne procedury odpowiedzialny biznes wprowadza w relacjach z klientami, partnerami społecznymi, akcjonariuszami i wszystkimi innymi grupami w jakikolwiek sposób powiązanymi z danym przedsiębiorstwem. W ciągu ostatnich lat, w wielu państwach Unii Europejskiej zaczęto realizować konkretne programy wspierające rozwój odpowiedzial- Kodeks etyczny Czy etyczne postêpowanie jest warunkiem koniecznym powodzenia organizacji? nych praktyk zarządzania w przedsiębiorstwach, a także programy edukacyjne skierowane do organizacji pozarządowych, konsumentów, administracji centralnej i lokalnej. W efekcie znacząco wzrósł poziom świadomości ekonomicznej, a także wiedzy dotyczącej szczegółowych zasad odpowiedzialności sektora biznesu wobec różnych grup odbiorców. W Polsce nie podjęto do tej pory żadnych całościowych projektów upowszechniających wiedzę o zasadach społecznej odpowiedzialności biznesu. Ale zainteresowanie takim stylem zarządzania rośnie wśród kadry menedżerskiej i przedsiębiorców. Szereg badań dowodzi, że przeważająca część kadry kierowniczej jest przekonana, że etyczne działanie sprzyja sukcesowi w biznesie. Menedżerowie coraz lepiej rozumieją też, że społeczna odpowiedzialność biznesu to całościowy styl zarządzania, a nie tylko prowadzenie działalności charytatywnej. Coraz więcej przedsiębiorstw, zarówno tych dużych, jak i tych mniejszych, realizuje również projekty na rzecz wprowadzania przejrzystych zasad, rzetelnej komunikacji i budowania lepszych relacji ze swoimi klientami, partnerami biznesowymi i społecznymi. Przedstawiciele biznesu w Polsce mają świadomość swoich powinności obywatelskich i należy tę świadomość wzmacniać. Koncepcja społecznej odpowiedzialność biznesu pojawia się w Polsce w okolicznościach szczególnych niedokończonych reform rynkowych i otwarciu na gospodarkę światową, a przede wszystkim w sytuacji szybko pogłębiającej się integracji europejskiej. Okoliczności te wyznaczają specyficzny kontekst, w który wpisuje się ta koncepcja i związana z nią potrzeba zmiany nastawienia kadry menedżerskiej. Podczas gdy w wielu krajach od lat dyskutuje się kwestie społecznych uwarunkowań rozwoju sektora biznesu, w Polsce niezbyt chętnie podejmowane są podobne dyskusje. W Polsce myślenie kategoriami długookresowymi, na których opiera się społeczna odpowiedzialność biznesu, wydaje się ciągle kwestią przyszłości, szczególnie gdy głównym problemem wielu przedsiębiorców i kadry menedżerskiej jest walka o przetrwanie, wypłacenie pensji pracownikom, uzyskanie kapitału na rozwój, ściąganie długów od wierzycieli czy łagodzenie sporów z urzędami skarbowymi. Chociaż rozmaite firmy podejmują dobrowolnie różne inicjatywy na rzecz odpowiedzialnego zarządzania relacjami ze swoimi interesariuszami, to jednak upowszechnieniu i zastosowaniu CSR w Polsce nie sprzyja klimat społeczny i polityczny. Manifestowana coraz powszechniej w Polsce postawa społecznej niechęci wobec gospodarki rynkowej w ogóle, utrudnia podejmowanie dialogu społecznego i współpracy na rzecz wspólnego dobra. etyka w biznesie i administracji 7

8 etyka w biznesie i administracji 8 Jacek Socha PricewaterhouseCoopers W dzisiejszym świecie biznesu nastąpiły bardzo istotne zmiany związane ze sposobem funkcjonowania spółek. Nowoczesne technologie, komunikacja, informacja nie tylko budują relacje międzyludzkie, ale także usprawniają sposób prowadzenia biznesu. Pojawiają się nowe oczekiwania ze strony interesariuszy, kontrahentów, akcjonariuszy, co prowadzi do innego podejścia w zarządzaniu spółkami. Firma musi realizować cele biznesowe jednocześnie przestrzegając ogólnie przyjętych zasad postępowania oraz podstawowych reguł takich jak: terminowość, wiarygodność, solidność, dostarczanie produktów i usług najwyższej jakości itp. Potrzebujemy lepszych przedsiębiorstw takich, które są należycie zarządzane; przedsiębiorstw, które postępują w sposób odpowiedzialny wobec społeczeństwa, środowiska naturalnego i gospodarki. Potrzebujemy przedsiębiorstw, które chcą i mogą działać zgodnie z określonym zbiorem norm i poddadzą się bezstronnej ocenie opinii publicznej. Jest coraz więcej dowodów na to, że spółki, które konsekwentnie działają w odpowiedzialny sposób, w dłuższej perspektywie czasowej radzą sobie lepiej niż inne. Niezależnie od tego, jakie produkty lub usługi oferuje firma, działają te same mechanizmy rynkowe. Jeśli firma robi to, co należy, to zarabia pieniądze. Jeśli robi rzeczy niewłaściwe, wypada z biznesu. Powszechnie wiadomo, że aby przedsiębiorstwa mogły się właściwie rozwijać, niezbędny jest sprzyjający klimat społeczny, zarówno wewnętrzny na poziomie pracowników jak i zewnętrzny w szerokim otoczeniu rynkowym. Oczywiście o aktualnej wartości firmy decydują przede wszystkim wyniki finansowe, jednak istotnym warunkiem osiągania dobrych wyników finansowych w dłuższej perspektywie czasowej jest efektywne zarządzanie wszystkimi zasobami firmy. Jest to także więc zarządzanie kapitałem ludzkim, bazą klientów i partnerów biznesowych, jakością produktów i usług, relacjami z różnorodnymi grupami interesariuszy, partnerami społecznymi i społecznością lokalną. Rozsądni właściciele, uczciwi Odpowiedzialnoœæ Spo³eczna Biznesu Odpowiedzialnoœæ spo³eczna biznesu (Corporate Social Responsibility), a raczej obecnie czêœciej u ywany ju termin odpowiedzialnoœæ w biznesie (Corporate Responsibility) to nie budowanie wizerunku, ale strategia zarz¹dzania firm¹ na wszystkich jej poziomach, to odpowiedzialnoœæ za produkt, odpowiedzialnoœæ wobec rynku, partnerów biznesowych, klientów, pracowników i wielu innych grup. i efektywni pracownicy, lojalni klienci, przychylnie nastawieni mieszkańcy społeczności lokalnej to drogocenne zasoby, które najlepiej budują długofalową wartość firmy. Trudno te zasoby zmierzyć, jeszcze trudniej wyczytać je z bilansu rocznego. Ostatnie sto lat było okresem gwałtownego wzrostu znaczenia przedsiębiorstw w społeczeństwach. Dobrze prowadzone podmioty gospodarcze stały się podstawowymi siłami napędowymi nie tylko postępu gospodarczego, ale też w coraz większym stopniu przemian społecznych. Coraz powszechniej oczekuje się, że spółki powinny wykorzystywać swoją pokaźną siłę i wpływy dla wspólnego dobra. A więc jaka powinna być odpowiedź sektora biznesu?w moim przekonaniu podstawowe znaczenie mają trzy elementy: integralność, działanie oraz komunikacja. Po pierwsze, spółki muszą sformułować jasną strategię odpowiedzialnego funkcjonowania i przyswoić tę strategię tak, aby stała się integralnym elementem ich podstawowej działalności. W ten sposób odpowiedzialna postawa przedsiębiorstw jest obecna i widoczna w głównym nurcie ich działalności tak jak gen, który jest zakodowany w DNA i kopiowany do każdej komórki korporacyjnego organizmu. Po drugie, muszą przestrzegać wartości i standardów, które same dla siebie sformułowały lub tych, które wynikają ze standardów rynkowych, np. Kodeks Dobrych Praktyk Spółek Giełdowych. Trwały, długoterminowy rozwój nie rodzi się z deklaracji kodeksu postępowania, ale z przełożenia go na codzienne działania. Przedsiębiorstwa muszą przedstawiać wyraźnie swojemu otoczeniu, co robią zarówno swoje sukcesy, jak i trudności. Tylko wówczas mogą w dłuższej perspektywie utrzymać reputację i służyć za wzór innym. Często pada pytanie, w jaki sposób firma PricewaterhouseCoopers realizuje w swojej działalności koncepcję zrównoważonego rozwoju i odpowiedzialności społecznej biznesu. PricewaterhouseCoopers kieruje się w działaniu nie tylko wartościami ekonomicznymi, ale również etycznymi. Wierzymy, że jako na firmie oferującej usługi doradcze i audytorskie spoczywają na nas szczególne obowiązki w zakresie budowania i utrzymania zaufania naszych klientów i partnerów oraz zrozumienia celów biznesowych firmy i pożądanego stylu działania wśród naszych pracowników. Aby zbudować zaufanie wśród interesariuszy, zwracamy szczególną uwagę na przestrzeganie wartości i zasad, przejrzystość procedur oraz dobrą, otwartą komunikację. Promujemy i upowszechniamy działania, które nie mają charakteru wizerunkowego, ale przede wszystkim przekładają się na wymierne korzyści społeczne. Jesteśmy otwarci na potrzeby różnych grup społecznych, a działania urzeczywistniające ideę odpowiedzialności w biznesie realizujemy na różnych płaszczyznach, poprzez różnorodne inicjatywy i współpracę z wieloma partnerami. Należą do nich m.in. Stowarzyszenie Szkoła Liderów, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) Global Compact. Od 2005 roku nasze zaangażowanie w kwestie odpowiedzialności społecznej w Polsce przybrało nową formę, wraz z utworzeniem Fundacji PwC Podaruj siebie. Jej celem jest skoordynowanie i ukierunkowanie działań dobroczynnych podejmowanych przez pracowników naszej firmy. Założeniem Fundacji PwC jest wykorzystanie zarówno fachowej wiedzy i doświadczenia pracowników, jak i ich prywatnego czasu i zaangażowania, na rzecz instytucji pomagających osobom potrzebującym.

9 Joanna Bury studentka IV roku GAP Dzisiejszy sposób pojmowania przyzwoitoœci nie stawia nam poprzeczki zbyt wysoko. Czasy wymagaj¹ od nas o wiele mniej ni od poprzednich pokoleñ. adnego heroizmu, adnego poœwiêcenia. Zwyk³e codzienne zmagania z materi¹, pomaganie innym i nie podk³adanie œwiñ. Mêcz¹ce czasem i frustruj¹ce, ale w sumie proste. Tylko dlaczego tak trudno to dostrzec na co dzieñ? Czy może być lepsza (wieloletnia, dobrze oprocentowana) inwestycja niż uczciwość? Ale co zrobić gdy uczciwość odbierana jako frajerstwo, a nagradzana jest nieuczciwość? Owszem jest wielu ludzi, którzy potrafią zrobić coś dla innych, ludzi robiących pożyteczne rzeczy jest cała masa. Ale jest zbyt wielu tych, którzy robią swoje i najchętniej zostawiliby etykę samą sobie, bądź w gestii filozofów. Pojedyncze jednostki zadowolą się może przeczytaniem kilku książek i pokiwają głową z żalem i sentymentem, niektórzy pokuszą się o refleksje nad rzeczywistością, wywnioskują, iż społeczeństwo, czyli oni, muszą zrobić wszystko, aby nie doszło do erozji prawd, dzięki którym istniejemy i wartości, bez których na dłuższą metę nie jesteśmy się w stanie rozwijać. Czyniąc zło albo zdajemy sobie sprawę, że je czynimy, albo mamy w głowie jakieś fałszywe pojecie dobra, a na dodatek uciekamy się do usprawiedliwiania, iż jakieś większe dobro powstanie z mniejszego zła. Przy ocenie zawsze trzeba brać pod uwagę nie tylko to, co zostało zrobione, ale i intencje oraz okoliczności podjęcia danej decyzji. Pozostają więc mam wrażenie własne sumienia, a te się różnią. Między etyką bowiem, a życiem społecznym stoi mur niewiedzy. Etyka jest u nas traktowana jak wąska dyscyplina akademicka, a o moralności mówi się w takim samym zakresie jak o problemach seksualnych. Etyka, etykieta a cz³owiek poœrodku Wydaje się, iż w sprawach etycznych każda wiedza przychodzi za późno, kiedy już nic nie można zrobić, można oceniać wtedy czyny w kontekście intencji, wtedy kiedy wszystko się stało i nic odrobić nie można. - Gdybym,dając komuś łapówkę, mógł ulżyć matce w cierpieniu, zrobiłbym to wyznaje jeden ze znanych polskich etyków. Czy dokonywane przez niego oceny etyczne są przez to wyznanie mniej wartościowe? Z pewnością nie, choć oczywiście dając taką łapówkę wzmocniłby szarą strefę w polskim lecznictwie i podtrzymał tradycję dawania lekarzom dodatkowych nienależących im się pieniędzy. W dodatku byłby w pełni tego wszystkiego świadom. Etyczne rozumowanie należy więc łagodzić przez roztropność. Tak jak igła w kompasie wskazuje właściwie kierunek północny na olbrzymim obszarze ziemi, lecz zawodzi w okolicy biegunów, podobnie zasady etyczne stają się niewiarygodne w pewnych charakterystycznych okolicznościach. Taka moralna nadgorliwość doprowadziła przecież inkwizycję do palenia heretyków na stosie. Spora część naszego życia jest więc kwestią interpretacji. Podobnie kwestia prawa. Teraz demokratycznie (po czasach kiedy źródłem porządku prawnego był kaprys despoty), każdy obywatel ma równy dostęp do instrumentów prawnych. I tu niejeden matematyk zgodziłby się, że systemy aksjomatyczne nigdy nie są kompletne i same z siebie nigdy nie potrafią uzasadnić prawdziwości własnych aksjomatów. Najlepszym narzędziem jest więc umiejętność uchwycenia tego, co naprawdę istotne. W odniesieniu do systemów prawa oznacza to mniej więcej tyle, że decydującą rolę odgrywają w nich elementy, które w pewnym sensie do nich nie należą. To sami obywatele, sędziowie i prokuratorzy, a nie dzienniki ustaw, decydują o użyteczności zapisów prawnych zarówno tych, które w powszechnym mniemaniu uchodzą za niechlujne, jak i tych, z których wszyscy są dumni. Coraz częściej mówi się teraz o upadku obyczajów i konieczności wprowadzenia wyższych standardów moralnych siłą represyjnego prawa, z drugiej zaś strony powszechne jest przymykanie oka na łamanie reguł i zobowiązań związanych z rolami, jakie konkretni ludzie przyjmują dobrowolnie. Praktycznie wszyscy zajmujący się etyką w biznesie podkreślają, że nie da się zbudować trwałego sukcesu bez zasad etycznych. Takie postępowanie prowadzi bowiem do utraty zaufania, a z nim szansy na zdrowe relacje wewnątrz przedsiębiorstwa i w kontaktach ze światem zewnętrznym. Te argumenty są, jak sądzę, oczywiste. Ale równie oczywiste jest, że z natury rzeczy biznes jest oparty na grze jako żywo przypominającej targowanie się z Arabem o cenę sprzedawanego przezeń towaru. Kłamie jedna strona, kłamie druga, prawda jest pośrodku, a ostateczny wynik transakcji zależy tylko od zdolności i uporu obu graczy. Można więc pokusić się o stwierdzenie, iż w świecie biznesu bezinteresowne przestrzeganie norm etycznych jest rzadkością. Wątpliwe jest czy byłyby one w ogóle przestrzegane w przypadku gdyby zysków nie przynosiły. Natomiast wszelkie przejawy etyki- -etykiety biznesu, wprowadzane są w celu podniesienia konkurencyjności na rynku, nie zaś w celu dowartościowania pracowników, bądź też stworzenia im lepszych warunków pracy dla siebie samych. Przedsiębiorstwa (szczególnie duże) nie biorą za główny cel potrzeb i możliwości pracowników, raczej ich polityka prowadzi do ich uprzedmiotowienia i postrzegania w kategoriach zdolności do wykonania jakiegoś zadania. Podsumowując, dopóki każdy sam nie dojdzie do przekonania (każdy człowiek czyli też przedsiębiorca), że etyka jest wartością samą w sobie i będzie postępował etycznie tylko dlatego, że tak wymaga kodeks, dopóty będziemy mieli do czynienia jedynie z etykietą, a nie etyką. Myślę, że warto tu posłużyć się słowami Benjamina Franklina (...) Obok pilności i umiaru nic tak nie przyczynia się do szybkiego awansu młodego człowieka w świecie, jak punktualność i akuratność w interesach. Dlatego też nigdy nie przetrzymuj pożyczonych pieniędzy, żeby przyjaciel się nie zdenerwował i nie zamknął raz na zawsze dostępu do swojego portfela ( ) Czyli mówiąc prościej, uczciwość popłaca, gdyż zapewnia zaufanie; podobnie punktualność, pracowitość, umiar i dlatego są one zaletami. Jeśli więc czynimy źle, to albo zdajemy sobie sprawę, że tak czynimy, albo w naszej głowie funkcjonuje fałszywe pojęcie dobra, a na dodatek uciekamy się do usprawiedliwiania samych siebie tym, że nasze nieetyczne postępowanie pociąga za sobą większe dobro. Wydaje się więc, iż w sprawach etycznych każda wiedza przychodzi za późno, kiedy już nic nie można zrobić, a można oceniać czyny jedynie w kontekście intencji czyli dopiero wtedy, kiedy wszystko się stało i nic już nie można zrobić. Ale tak naprawdę wszystko zależy tylko od nas samych. etyka w biznesie i administracji 9

10 etyka w biznesie i administracji Joanna Warmuz Specjalista PR, ING Bank Śląski Dlaczeg Widzê (...) potrzebê dope³niania spoczywaj¹cych na banku, jak zreszt¹ na ka dej firmie, powinnoœci obywatelskich wobec spo³eczeñstwa polskiego. Wszystkie te obowi¹zki wype³niamy i bêdziemy wype³niaæ powiedzia³ Brunon Bartkiewicz (Prezes Zarz¹du ING Banku Œl¹skiego i Ambasador ING Chances for Children w Polsce) na ³amach Gazety Bankowej z 8 listopada 2004 roku. 10 ING Bank Śląski rozwija się bardzo dynamicznie. Produkty i usługi jaki oferujemy plasują Bank w czołówce polskich instytucji finansowych, siła finansowa i wartość aktywów to jednak nie wszystko. Na tle rosnącej konkurencji Bank chce się wyróżniać szczególnymi wartościami, które stanowią integralną część naszej naszej działalności. Dlatego korporacyjna odpowiedzialność społeczna jest fundamentalną częścią działań ING Banku Śląskiego. Nasze zaangażowanie społeczne realizujemy w perspektywie wielu lat. Dla Banku, te długoterminowe działania decydują o tym, czy klienci zdecydują się powierzyć nam swoją przyszłość finansową i czy będą z tej decyzji zadowoleni. Obywatel społeczny Bank jest komercyjną instytucją finansową generujacą zysk, wykorzystującą swój potencjał i równoważącą ryzyko w odniesieniu do specyfiki i prawa rynków lokalnych. Jest zatem obywatelem korporacyjnym, który oprócz praw, ma również obowiązki. Wizerunek instytucji odpowiedzialnej społecznie budujemy poprzez: Relacje ze społeczeństwem Bank wywiera wpływ na rozwój społeczny poprzez swą podstawową działalność, jest natomiast uzależniony od stabilności społeczności, w których działa. Dlatego wywiązuje się ze swoich społecznych powinności poprzez aktywne uczestnictwo w życiu lokalnych środowisk. Istotną częścią tych relacji jest otwarta polityka informacyjna w stosunku do akcjonariuszy, klientów, dostawców, partnerów biznesowych. Postawę etycznego pracodawcy Wartość Banku stanowią pracownicy. ING przykłada wielką wagę do zapewnienia pracownikom przyjaznego miejsca pracy. Bank dopełnia wszelkich starań, aby zapewnić pracownikom komfortowe i bezpieczne warunki pracy, dodatkowo otaczając opieką zdrowotną i pakietem świadczeń socjalnych. Wspieramy rozwój zawodowy i indywidualny naszych pracowników poprzez rozbudowany system szkoleń oraz indywidualne planowanie ścieżek rozwoju kariery. Postawę rzetelnego partnera Dla swoich klientów ING chce być partnerem dotrzymującym obietnic, a w stosunku do swoich partnerów biznesowych szanowanym partnerem przestrzegającym wysokich norm etycznych. Edukację i pomoc dzieciom W obszarze działalności charytatywnej i społecznej Bank postrzega swoje powinności obywatelskie w kontekście działań edukacyjnych na rzecz wyrównywania szans dzieci i młodzieży oraz pomocy dzieciom z obszarów ubóstwa w szerokim kontekście m.in. społecznym i zdrowotnym. Realizacja tej polityki odbywa się poprzez długofalowe programy społeczne o charakterze ogólnopolskim. We wrześniu 2005 roku z inicjatywy Banku ruszył pierwszy program społeczny W towarzystwie Lwa, propagujący techniki biblioterapii, opracowany z myślą o chorych onkologicznie dzieciach. W ramach akcji wszystkie dzieci przebywające na 18 oddziałach onkologicznych w całym kraju, otrzymały książkę Lucjan Lew, jakiego nie było. W spotkaniach promujących książkę udział wzięły znane i popularne osoby aktorzy, dziennikarze, sportowcy. W czerwcu 2006 rozpoczynamy II edycję programu, w której książki otrzymają również dzieci z oddziałów nefrologicznych. Dzięki temu, że pracownicy utożsamiają się z działaniami społecznymi banku, możliwe było przeprowadzenie akcji Pomarańczowa bransoletka pierwszej, pod szyldem nowej Fundacji ING Dzieciom. Przez kilka tygodni prowadzono sprzedaż silikonowych bransoletek z napisem Daję szanse dzieciom. Uzyskaliśmy kwotę blisko PLN, dzięki czemu 10 wybranych szpitali i oddziałów onkologicznych otrzymało nowy sprzęt medyczny. spotkanie z lwem Lucjanem w Gdańsku

11 o zale y nam Bank wspiera mocno działalność społeczną i charytatywną pracowników poprzez Wolontariat ING. Pracownicy działają jako wolontariusze w swoich środowiskach lokalnych, organizując zajęcia sportowe podopiecznym ze placówek społecznych, zbiórki materiałów edukacyjnych, udzielając lekcji nauki oraz szkoleń dzieciom z kawiarenek internetowych ING. Angielski z ING w Gnieździe w Katowicach Ważnym przedsięwzięciem jest organizowanie co roku wspólnie z Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Katowicach- akcji honorowego krwiodawstwa wśród pracowników Banku. Dotychczas ponad 250 pracowników oddało krew w 5 akcjach: 2 w Katowicach i 3 w Warszawie. Kolejna akcja 15 maja! na CSR? Odpowiedzią na globalny program pomocy dzieciom ING Chances for Children było powołanie Fundacji ING Dzieciom. To mocne ukierunkowanie i połączenie prowadzonej przez wszystkie spółki ING już od lat działalności charytatywnej na rzecz dzieci. Dlatego na pierwszym miejscu wśród celów działalności Fundacji jest edukacja dzieci z ubogich rodzin oraz przewlekle chorych. W lutym Fundacja rozpoczęła program Angielski z ING. Głównym założeniem programu jest nauka angielskiego na poziomie podstawowym w świetlicach środowiskowych. Nauka języka obcego, nie tylko wyrównuje szanse na rynku pracy, ale spełnia też rolę motywacyjną. Dzieci i młodzież chętnie biorą udział w zajęciach. W ramach działań na rzecz poprawy warunków nauki i rehabilitacji dzieci i młodzieży, organizował specjalistyczne turnusy wielu placówkom pomocy społecznej, wśród nich min. Szkoła Podstawowa w Hoszowie, Manastercu i Węgleszynie, Zespół Szkół Specjalnych nr 6 w Katowicach, Zespół Szkół Specjalnych w Siemianowicach Śląskich oraz Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy w Sanoku i Lesku. Kolejnym długofalowym programem Fundacji jest rozwój kawiarenek internetowych ING. Do końca roku powstaną dwie kolejne w Pabianicach i Warszawie na Pradze. Istotną częścią działań CSR jest aktywizacja społeczna pracowników i stworzenie warunków formalno-prawnych oraz możliwości zaangażowania w pracę wolontariusza. ING wspiera swoich pracowników w działaniach na rzecz społeczności lokalnej, w wolontariacie rodzinnym i indywidualnym. Forma wolontariatu w Banku ma formułę otwartą, co oznacza szerokie spektrum zaangażownia pracowników w działalność społeczną banku zgodnie z ich zainteresowaniami i predyspozycjami. Dzięki programowi składki pracowniczej oraz doraźnym zbiórkom pracowniczym wsparcie zyskują programy społeczne realizowane przez Wydział PR oraz Fundację ING dzieciom. Ramy formalno-prawne działalności wolontariuszy stanowi umowa o współpracy pomiędzy Bankiem a Fundacją ING dzieciom. Realizację działalności społecznej i charytatywnej aktywnie prowadzi Fundacja ING Dzieciom powołana do życia w 1991 roku. Cele Fundacji są spójne z polityką CSR Banku i obejmują wsparcie celów edukacyjnych dzieci i młodzieży oraz pomoc dzieciom z najuboższych środowisk społecznych, geograficznych, zdrowotnych. Fundacja min. realizuje programy społeczne w obszarze edukacji, finansuje turnusy rehabilitacyjno-edukacyjne dla dzieci z niepełnosprawnością ruchową lub umysłową, wspiera dożywianie w szkołach podstawowych. etyka w biznesie i administracji Oddajemy krew! ING przykłada bardzo dużą wagę do rzetelnej i przejrzystej komunikacji wewnętrznej i zewnętrznej działań społecznych. Komunikacja wewnętrzna odbywa się za min. pośrednictwem miesięcznika Baśka, intranetu, a komunikacja zewnętrzna poprzez strony korporacyjne WWW oraz komunikację biura prasowego. 11

12 AE-MSAP / studenci Michał Kudłacz AE-MSAP Nasze has³o: NAPISZ PRACÊ MAGISTERSK ZLECON PRZEZ UNIÊ EUROPEJSK 12 Ma³opolska Szko³a Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie wraz z Partnerami: Cechem Rzemios³ Ró nych w Kalwarii Zebrzydowskiej oraz Tarnowskim Klastrem Przemys³owym Plastikowa Dolina w Tarnowie realizuje w ramach dzia³ania 2.6 ZPORR projekt pt. Sieæ transferu innowacji poprzez system zamawianych prac magisterskich i doktorskich. Finansowany z budżetu Unii Europejskiej projekt ma charakter nowatorski. W mojej opinii jest to pierwszy projekt, w którym w sposób sformalizowany i planowy podejmuje się próbę wdrożenia mechanizmów transferu wiedzy generowanej przez studentów i doktorantów, pod kierunkiem opiekunów naukowych do przedsiębiorstw w regionie. Jest to szansa zarówno dla przedsiębiorców z regionu Małopolski, jak i dla studentów Małopolskich uczelni wyższych. Idea projektu zrodziła się podczas prac nad Regionalną Strategią Innowacji Województwa Małopolskiego Jednym z założeń Strategii jest zwiększenie współpracy między przedsiębiorstwami a uczelniami wyższymi. Znajduje ono odzwierciedlenie w celu C.I.5. zakładającym m.in. tworzenie prac magisterskich i doktorskich na zamówienie firm. Celem projektu jest utworzenie subregionalnej sieci transferu innowacji oraz pilotażowe przetestowanie w ramach tej sieci instrumentu transferu innowacji w postaci systemu zamawianych prac magisterskich i doktorskich. Na zawiązaną w ramach projektu sieć składają się: instytucje otoczenia biznesu realizujące projekt, krakowskie szkoły wyższe i ośrodki badawcze oraz przedsiębiorstwa zlokalizowane w regionie małopolski. Oprócz sieci transferu innowacji celem projektu jest również podniesienie konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw biorących udział w projekcie, a także nawiązanie stałej współpracy w zakresie zamawiania i realizowania prac magisterskich i doktorskich. Rozwiązania innowacyjne powstaną w procesie interakcji, polegającym na określaniu przez firmy zapotrzebowania na innowacje (definiowanie popytu) oraz wykonywaniu zamówionych prac przez szkoły wyższe i instytuty badawcze (zaspokajanie popytu). Rozwiązania zostaną wdrożone w przedsiębiorstwach zlecających prace. W zamierzeniu autorów realizacja projektu przyczyni się do lepszego wykorzystania potencjału uczelni wyższych w zakresie tworzenia nowatorskich pomysłów na rzecz przedsiębiorstw. Projekt realizowany jest od początku 2005 roku. Do tej pory udało się przeprowadzić indywidualne wywiady z przedsiębiorcami zainteresowanymi udziałem w projekcie, którzy sformułowali problemy dotyczące ich przedsiębiorstw na specjalnie zaprojektowanym do tego celu kwestionariuszu ankietowym. Dzięki temu na potrzeby projektu mogła powstać interaktywna baza tematów, z której mogą korzystać studenci szkół wyższych. W ramach projektu odbyły się również spotkania ze studentami na krakowskich uczelniach co sprawiło, że obecnie w ramach projektu tworzy się 48 prac magisterskich oraz 2 prace doktorskie poświęconych w całości jednym z 50 przedsiębiorstw, które zgłosiły chęć udziału w projekcie. Dzięki temu pod koniec 2006 r. autorzy prac magisterskich będą mogli przekazać przedsiębiorcom swoje autorskie prace zawierające rozwiązania problemu wskazanego przez przedsiębiorstwo. Ponadto projekt przynosi niewątpliwe korzyści dla studentów. Jest to dla nich szansa zdobycia niezbędnego na rynku pracy doświadczenia wynikającego ze współpracy z przedsiębiorstwami, a także doświadczenia nabytego dzięki udziałowi w projekcie finansowanym z Funduszy Strukturalnych. Dzięki projektowi student oraz doktorant ma możliwość korzystania z szerokiej bazy tematów prac magisterskich i doktorskich zamówionych przez przedsiębiorców, przez co otrzymuje możliwość realizowania sformułowanego już tematu pracy. Udział w projekcie daje również możliwość stworzenia pracy magisterskiej opartej na rzeczywistych problemach przedsiębiorstw, co umożliwi zaproponowanie praktycznych rozwiązań dla przedsiębiorstw. Takie tematy nierzadko wydają się studentom ciekawsze od rozważań na tematy teoretyczne, zważywszy dodatkowo na fakt, że opisywane przedsiębiorstwo udostępnia materiały umożliwiające rzetelne napisanie pracy magisterskiej lub doktorskiej. Tworzenie pracy poświęconej jednemu przedsiębiorstwu wiąże się z częstymi wizytami w opisywanym przedsiębiorstwie, co zaowocować może nabyciem praktycznej wiedzy nt. funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw. Po napisaniu pracy, student lub doktorant otrzyma zaświadczenie wydane przez AE-MSAP o uczestnictwie w projekcie. Studenci i doktoranci mogą również liczyć na zwrot kosztów związanych z podróżami do przedsiębiorstwa oraz koszty rozmów telefonicznych z przedsiębiorstwem. Autorzy projektu już na etapie tworzenia metodologii projektu zakładali, że projekt będzie mieć charakter pilotażowy. W teorii oznacza to, że pewne założenia projektu miałyby szansę na kontynuację po zakończeniu finansowania projektu z Europejskiego Funduszu Społecznego. Mowa tu o interaktywnej bazie danych, gdzie przedsiębiorcy mogliby umieszczać zagadnienia wymagające zbadania, dotyczące ich przedsiębiorstw, sformułowane jako tematy prac, natomiast studenci mogliby korzystać z jej zasobów co uczyniłoby taki projekt obustronnie korzystnym. Autor jest ekspertem ds. metod organizacji procesu transferu technologii w projekcie pt. Sieć transferu innowacji poprzez system zamawianych prac magisterskich i doktorskich.

13 Zakoñczenie w nowym stylu Adam Gałecki student IV roku GAP Studia rozpoczê³y siê dla nas wszystkich jednakowo, natomiast w czasie ich trwania ujawni³y siê ambicje i d¹ enia do obranego celu. Swoj¹ uwagê koncentrujemy obecnie na wielu p³aszczyznach: czêœæ realizuje siê w ko³ach naukowych, czêœæ z nas pracuje, jednak to wszystko co robimy sprawia, e nabieramy kszta³tu pewnych ram które ponios¹ nas przez ca³e ycie. AE-MSAP / studenci Studia skończymy teoretycznie również tak samo, czyli pracą magisterską. A jednak to jak ją napiszemy da części z nas wyróżniający się bilet wstępu w zawodową rzeczywistość Mam na myśli tutaj osoby biorące udział w projekcie Sieć transferu innowacji poprzez system zamawianych prac magisterskich i doktorskich. Proces pisania pracy magisterskiej jest wspólną realizacją projektu firmy zamawiającej oraz studenta. Dla większości jest to pierwszy poważny życiowy projekt. Tematyka jest przeróżna, począwszy od opracowania wzorów użytkowych, linii produkcyjnych, do zaprojektowania profesjonalnego działu sprzedaży, jak i pozyskiwania środków finansowych na działalność firmy. Kontakt z osobami na najwyższym szczeblu hierarchii firmy pozwala na przełamanie psychologicznej bariery kontaktu z wysokimi rangą osobami. Umożliwia to również rozwijanie technik prowadzenia rozmowy w sposób dyplomatyczny. O studiach można powiedzieć, iż w ok. 90% uczą nas teorii. Fakt ten bardzo szybko jest konfrontowany z rzeczywistością, gdzie pracodawca wymaga nie tyle wpisu w CV o odbytej praktyce, ile wymaga praktycznej wiedzy. Wiedzę tą z pewnością możemy zdobyć uczestnicząc w projekcie, gdyż teorię wdrażamy bezpośrednio w praktyczne jej zastosowanie. Podczas realizacji przedsięwzięcia nieodzownie stykamy się z realiami rynku oraz otoczką gospodarczo-prawną w jakiej działa. Daje nam to kolejny praktyczny aspekt pracy. Możliwość w tym zakresie jest bardzo duża, gdyż firma udostępnia nam wszystkie materiały poza tymi, które stanowią rynkową tajemnicę firmy. Powoduje to z drugiej strony pewną trudność, ponieważ jesteśmy zobowiązani na bieżąco uaktualniać dane. Ciekawy jest również czas trwania projektu, gdyż podpisana umowa obliguje nas do oddania ukończonej pracy z dniem 31 października 2006 r. Stanowi to zarówno plus jak i minus. Plusem jest to, że działa motywująco na postępy, natomiast minus to termin ostateczny, którego nie można przekroczyć. Ukończenie pracy magisterskiej w październiku br. oznacza również, że podczas V roku będziemy mieć ją za sobą wraz z miłymi wspomnieniami. Przygotowanie pracy magisterskiej wymaga poniesienia pewnych nakładów finansowych. Z uwagi, że projekt podlega dofinansowaniu z Unii Europejskiej każdy z uczestników ma do dyspozycji kwotę 400 zł, z której może zrefundować poniesione koszty dojazdu do firmy używając zarówno transportu własnego, jak i publicznego. W projekcie występują formalne wymogi, które nie stanowią jednak problemu, a służą usprawnieniu jego realizacji. Najważniejsze dotyczące studenta to: raz na 2 miesiące zdawać sprawozdania z postępów w pisaniu. Z własnego doświadczenia nie polecam przeciągać terminu, gdyż bardzo sympatyczna Agata Machnik może nas docisnąć do muru. Ponadto należy zgłaszać wszelkie przeszkody i trudności pojawiające się w kontaktach z firmą jak i w kompletowaniu materiałów. Szczerze polecam tego typu rozwiązania i oby jak najwięcej ich było w przyszłości. Doświadczenie jakie uzyskujemy jest bardzo cenne. Firmę, którą się zajmujemy, poznajemy nie wiedząc uprzednio zbyt wiele na jej temat, jak również nie posiadając wyrafinowanej wiedzy co do branży w jakiej działa, dlatego też początek jest ciężki. Chcąc napisać bardzo dobrą pracę powinniśmy poznać przedsiębiorstwo od podszewki. 13

14 AE-MSAP / studenci Michał Kudłacz AE-MSAP Trzy punkty w Sieæ transferu inno 14 Projekt pt. Sieć transferu innowacji poprzez system zamawianych prac magisterskich i doktorskich realizowany w ramach działania 2.6 ZPORR przez Małopolską Szkołę Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie (lidera projektu), Cech Rzemiosł Różnych w Kalwarii Zebrzydowskiej oraz Tarnowski Klaster Przemysłowy Plastikowa Dolina stymuluje do współpracy środowisko akademickie zarówno pracowników naukowych uczelni, jak i studentów oraz przedsiębiorców z regionu Małopolski. Te trzy społeczności uczestniczące w projekcie zapewne posiadają odmienne spojrzenie na projekt. Różnią się też ich odczucia co do przydatności projektu, jego wartości dodanej, czy też problemów związanych z projektem. Zadaliśmy identyczne pytania trzem przedstawicielom wymienionych grup. Zobaczmy co sądzą o projekcie. Łukasz Wilk Starszy Cechu Rzemiosł Różnych w Kalwarii Zebrzydowskiej. Koordynator projektu w rejonie Kalwarii Zebrzydowskiej. Przedsiębiorca. Właściciel Firmy produkującej meble. Zamawiający pracę magisterską pt. Stanowisko do pracy z komputerem realizowaną na Akademii Sztuk Pięknych. Jak ocenia Pan projekt po 14 miesiącach jego wdrażania? W chwili obecnej, kiedy jesteśmy na etapie realizacji prac magisterskich w projekcie można już z całą pewnością określić, iż działania ta przyniosą wymierny sukces. Początki były jednak dość trudne, zarówno ze strony pracodawców, jak również studentów. Znaleźć wspólną płaszczyznę współpracy było trudno. Oczekiwania obu stron dość często diametralnie się różniły, zarówno co do treści, zakresu ale i sposobu realizacji zadań w poszczególnych tematach. W obecnej chwili pozostaje już tylko intensywna praca nad finalną realizacją projektów i badań po obu stronach (student -przedsiębiorca). Jaka jest najważniejsza wartość dodana projektu z Pana punktu widzenia jako kierownika projektu? Najcenniejszą wartością tego projektu jest zbliżenie środowisk akademickich do świata przedsiębiorców. Jest to o tyle ważne, ponieważ skutki takich działań odczujemy dopiero z opóźnieniem po kilku, kilkunastu latach. Wtedy powinna na stałe zaistnieć więź scalająca nasze światy. Ważne w tym projekcie jest to, że pracownicy naukowi na uczelniach, studenci zauważą możliwości ukryte w małych firmach, oraz elastyczność tych zakładów przy realizacji zadań. Z kolei przedsiębiorcy zrozumieją, iż bez ścisłych kontaktów ze środowiskami naukowymi i badawczymi nie można istnieć na dłuższa metę. Czy projekty stymulujące do współdziałania środowiska akademickie i przedsiębiorców mają Pańskim zdaniem przyszłość? Dlaczego? Poprzez takie działania jak realizowany obecnie projekt można odnieść w wielu przypadkach sukces. Przecież wskazanie nowych dróg rozwoju, ekspansji czy też sposobu zagospodarowania istniejącego potencjału w firmach, przyczynią się tylko i wyłącznie poprawieniu kondycji naszych zakładów i przedsiębiorstw. Nie bez znaczenia są projekty nowych wzorów wyrobów, wręcz wizjonerskie w wielu przypadkach, ale ujmujące odbiorcę świeżością spojrzenia. Patrzę więc spokojnie na przyszłość takich związków (uczelnie - firmy). Co Pańskim zdaniem było największym problemem podczas wdrażania projektu i czy problem ten udało się rozwiązać? Nieufność przedsiębiorców. Tak daleko idąca, iż można było mieć obawy o szansę zrealizowania projektu. Jak zawsze początki były bardzo trudne, tym bardziej wtedy kiedy trzeba połączyć dwie grupy niezbyt się rozumiejące. Oczekiwania również mijały się z możliwościami. Problem jednak został rozwiązany bo obecnie realizowane jest założone 50 magisterskich i doktorskich. Jak na takie inicjatywy, jaką jest np. ten projekt zareagowali Pana zdaniem przedsiębiorcy? W wielu przypadkach wspaniale i to zostało sfinalizowane umowami na realizację prac. Były też zastrzeżenia co do sposobu realizacji, finansowania oraz terminów. Wynikało to z generalnej nieufności przedsiębiorców. Ale ogólnie reasumując, projekty takie mają przyszłość. Jakimi słowami zareklamowałby Pan ten projekt innym? Nie stójmy w miejscu, czas na innowacje! Dr Łukasz Mamica Doktor nauk ekonomicznych, Adiunkt w Katedrze Gospodarki i Administracji Publicznej. Kierownik projektu pt. Sieć transferu innowacji poprzez system zamawianych prac magisterskich i doktorskich realizowanego w ramach działania 2.6 ZPORR. Jak ocenia Pan projekt na obecnym etapie? Udało się doprowadzić do 50 kontaktów studentów z firmami, dla potrzeb których powstają zamawiane prace magisterskie i doktorskie. Najtrudniejszy etap wzajemnych poszukiwań mamy więc za sobą. Sądzę, iż nie powinno być już większych problemów, co nie oznacza, że wszyscy uczestnicy będą w 100% zadowoleni z wyników tych prac. Jaka jest najważniejsza wartość dodana projektu z Pana punktu widzenia? Istotą tego projektu jest wskazanie na możliwości podnoszenia konkurencyjności firm poprzez kontakty ze środowiskiem akademickim. Formuła prac magisterskich pozwala na praktycznie bezkosztowe opracowanie rozwiązań dla problemów stawianych przez przedsiębiorców. Nowatorstwo projektu polega na zaproponowaniu, miejmy nadzieję powtarzalnego, schematu zachowań: problem kontakt z uczelnią rozwiązanie problemu i nawiązanie bliższych relacji.

15 idzenia projektu wacji poprzez system zamawianych prac magisterskich i doktorskich AE-MSAP / studenci Czy projekty stymulujące do współdziałania środowiska akademickie i przedsiębiorców mają Pańskim zdaniem przyszłość? Jeśli tak to dlaczego? W warunkach globalizacji firmy zmuszone są do ciągłego poszukiwania podstaw swojej przewagi konkurencyjnej. Wzrost wynagrodzeń obniża i będzie w przyszłości zmniejszał przewagę polskich firm opartą o niskie koszty pracy. Jedyną alternatywą jest stałe podnoszenie innowacyjności, a ta w naturalny sposób powstaje na styku firma - ośrodek naukowy. Co Pańskim zdaniem było największym problemem podczas wdrażania projektu i czy problem ten udało się rozwiązać? Największym problemem okazało się zachęcenie firm, aby skorzystały z możliwości zlecenia rozwiązania swojego wybranego problemu w ramach pisanej przez studenta pracy magisterskiej. Świadczy to o tym, iż przedsiębiorcy nie postrzegają jeszcze w wystarczającym stopniu uczelni jako miejsca powstawania rozwiązań innowacyjnych. Na szczęście dzięki bezpośrednim kontaktom z firmami udało się ich zachęcić do udziału w projekcie. Jak na takie inicjatywy, jaką jest np. ten projekt zareagowali Pana zdaniem studenci i przedsiębiorcy? W przypadku przedsiębiorców była to początkowo nieufność, częściową związana z obawami o ukryte koszty tego projektu. Wiele czasu zajęło nam przekonanie ich, iż nic nie ryzykując mogą uzyskać zewnętrzne wsparcie o charakterze koncepcyjnym. Dla wielu studentów możliwość pisania pracy magisterskiej, która może się komuś do czegoś przydać była wystarczającym powodem do wzięcia udziału w projekcie. Nie bez znaczenia była także dla nich możliwość uzyskania interesującego materiału źródłowego. Jakimi słowami zareklamowałby Pan ten projekt innym? Mam nadzieję, iż przynajmniej część nawiązanych kontaktów zaowocuje konkretnymi rozwiązaniami, mającymi wpływ na konkurencyjność firm w Małopolsce. Być może niektórzy studenci znajdą niejako przy okazji swoje miejsca pracy. W ten bardzo wymierny sposób udowodnimy, iż współpraca po prostu się opłaca. Aleksandra Motowidlak studentka IV roku specjalności Gospodarka i Administracja Publiczna realizująca prace magisterską w ramach projektu pt. System praktyk uczniowskich. Jak ocenia Pani projekt po 14 miesiącach jego wdrażania? Jak do tej pory jestem bardzo zadowolona z tego projektu. Biorąc udział w projekcie mam bezpośredni kontakt z przedsiębiorcą, dla którego piszę pracę magisterską. Ponieważ dla niego również jest ważne, aby ta praca była jak najlepsza, zawsze mogę liczyć na jego pomoc i co bardzo ważne, mam nieograniczony dostęp do danych jego firmy. Poza tym zawsze mogę skorzystać z fachowej rady koordynatorów projektu. Jaka jest najważniejsza wartość dodana projektu z Pani punktu widzenia jako studentki? W pisaniu pracy magisterskiej zawsze trudne jest dotarcie do danych, liczb z przedsiębiorstw czy urzędów, które później mają posłużyć do własnych analiz zawartych w pracy. Firmy nie chętnie udzielają takich informacji. Dla mnie, jako studentki najważniejsze w tym projekcie jest to, że mam nieograniczony dostęp do takich właśnie informacji. Poza tym moja praca może posłużyć później przedsiębiorcy do rozwiązania konkretnego problemu w jego firmie. Czy projekty stymulujące do współdziałania środowiska akademickie i przedsiębiorców mają Pani zdaniem przyszłość? Dlaczego? Takie projekty mają moim zdaniem duże znaczenie i powinno być ich jak najwięcej. Dzięki nim studenci jeszcze w trakcie studiowania nawiązują kontakty z przedsiębiorcami, które w przyszłości mogą zaowocować współpracą. W końcu studia to nie tylko wiedza teoretyczna, ważne są także umiejętności praktyczne, coraz częściej uważane za najważniejsze przez przyszłych pracodawców. Co Pani zdaniem było największym problemem podczas wdrażania projektu i czy problem ten udało się rozwiązać? Dla mnie podstawową trudnością był obowiązek systematycznego rozliczania się z postępów w pracy. Do projektu zgłosiłam się będąc na trzecim roku, kiedy bylo jeszcze dużo zajęć obowiązkowych, dlatego ciężko mi było początkowo pogodzić jedno i drugie. Z drugiej strony taka systematyczna praca jest dobra, jestem już w trakcie pisania pracy, a moi koledzy z roku zastanawiają się jeszcze nad tematem. Skończę pisać pracę magisterską szybciej, a tym samym szybciej będę mogła zacząć szukać pracy. Jak na taką inicjatywę zareagowali Pani zdaniem studenci? Wśród moich znajomych projekt cieszy się dużym zainteresowaniem, chociaż część podchodzi do niego z dystansem, bo jest on realizowany po raz pierwszy. Myślę, że do kolejnych edycji będzie jeszcze więcej chętnych. Jakimi słowami zareklamowałaby Pani ten projekt innym? Jest to bardzo ciekawy projekt, nowe podejście w pisaniu pracy magisterskiej. Student może być pewny, że jego praca nie pójdzie na marne, że ktoś później ją wykorzysta. 15

16 demografia dr Marek Benio Katedra GAP Jak ro de Pozwoli³em sobie w tytule artyku³u na parafrazê tytu³u ostatniej p³yty U2 (po angielsku parafraza brzmi: How to dismantle a demographic bomb), poniewa w dziedzinie ubezpieczeñ emerytalnych, któr¹ siê zajmujê, jest to wyj¹tkowo trafnie postawione pytanie. Ten krótki artyku³ poœwiêcê wp³ywowi tendencji demograficznych na system emerytalny. 16 Problem z finansowaniem naszych przyszłych emerytur nie wynika bowiem tylko z repartycyjnej metody finansowania emerytur stosowanej jako jedynej w przeszłości. Przypomnę, że polega ona na finansowaniu bieżących świadczeń z wpływających na bieżąco składek, tak, iż składki te nie są inwestowane w żaden sposób. Oparta jest zatem o przymusową umowę międzypokoleniową, zgodnie z którą emerytury pokolenia aktywnego zawodowo dziś, finansowane będą ze składek następnego pokolenia. Sama metoda jest świetna, w sytuacji korzystnych tendencji demograficznych oraz związanych z rynkiem pracy. Sprawdza się doskonale, gdy mamy dodatni przyrost naturalny, a nasze liczne potomstwo znajduje bez trudu pracę zasilając tym samym grupę osób płacących składki (i podatki), zaś pokolenia naszych rodziców i my sami nie żyjemy zbyt długo po zakończeniu kariery zawodowej. Niski przyrost naturalny oraz wysokie bezrobocie prowadzą do niestabilności finansowej systemu. Stopa składki musi być stale podnoszona by zaspokoić potrzeby świadczeniobiorców. Na ten niekorzystny trend nakładają się jeszcze niskie płace i rozwinięta szara strefa zatrudnienia ograniczająca wpływy z bieżących składek. W krótkim czasie po pierwszych sygnałach o starzeniu się społeczeństwa, system zmierza ku niewydolności finansowej na zasadzie reakcji łańcuchowej. Konieczność podniesienia stopy składki powoduje wzrost kosztów pracy i wypycha część płacących składki do grupy bezrobotnych lub do szarej strefy, co z kolei zmniejsza wpływy ze składek. Mniejsze wpływy wymagają podniesienia składki itd. Pierwszy impuls dla tej reakcji łańcuchowej pochodzi jednak z demografii. Zjawisko starzenia się społeczeństwa zostało wielokrotnie już opisane, ale warto przypomnieć, że nie polega ono wyłącznie na wydłużaniu się ludzkiego życia, co z punktu widzenia rozwoju cywilizacyjnego ludzkości jest zresztą zjawiskiem pożądanym, lecz na niebezpiecznie szybkim tempie tego zjawiska przy jednoczesnym spadku tzw. dzietności. W XX wieku, w ciągu jednego tylko stulecia długość ludzkiego życia wzrosła o ponad 10 lat. Takiego dynamicznego skoku nie było jeszcze w historii ludzkości i jest to niewątpliwie zasługa rozwijającej się medycyny. O ile jednak lekarze dali nam receptę na dłuższe życie, odpowiedzieli na pytanie jak żyć by dłużej żyć, o tyle nie udzielili odpowiedzi na pytanie za co mamy to dłuższe życie wieść. Na to pytanie oczekujemy odpowiedzi od ekonomistów. Sto lat temu na pięciu ubezpieczonych pracowników tylko jeden dożywał wieku emerytalnego. Sto lat później na 5 ubezpieczonych aż 4 dożywa wieku emerytalnego. Ilustruje to rysunek obok, na którym ciemne pola oznaczają miejsce na rozłożenie ryzyka. Przy czym ustawowy wiek emerytalny nie zmienił się. Jeśli tendencja demograficzna będzie nadal niekorzystna, czyli jeśli nie rozbroimy tej bomby, bardzo prawdopodobna jest sytuacja, w której dzisiejsi studenci będą przechodzić na emeryturę w momencie, gdy górny bok trapezu będzie znacznie szerszy niż dolny. Rok 2005 był najprawdopodobniej tym rokiem, w którym już nieodwracalnie liczba osób pracujących przypadających na jednego emeryta spadła poniżej 2 osób i według prognoz demograficznych tendencja taka utrzymywać się będzie przynajmniej do 2020 roku, po czym nastąpi nieznaczna poprawa wynikająca z cykliczności zmian demograficznych. Nigdy jednak nie przekroczymy już ponownie granicy 2 osób aktywnych zawodowo przypadających na jednego emeryta. Kurczące się miejsce na rozproszenie ryzyka emerytalnego jest również sygnałem, że technika ubezpieczenia nie jest dobra do finansowania dochodów na starość i winna być zastąpiona lub uzupełniona innymi metodami, np. długoterminowymi inwestycjami kapitałowymi. wiek emerytalny

17 zbroiæ bombê mograficzn¹? demografia Na tym właśnie polega reforma polskiego systemu emerytalnego, że technikę wyłącznie ubezpieczeniową uzupełniono o technikę przymusowych i celowych inwestycji długoterminowych. Naturalnie, chodzi o tzw. II, kapitałowy, filar ubezpieczeń emerytalnych. Jest on bardziej odporny na zjawiska demograficzne, ponieważ nie opiera się na umowie międzypokoleniowej lecz na indywidualnych oszczędnościach z całego życia. Założenie to jest jednak iluzoryczne. Jak wiadomo, otwarte fundusze emerytalne inwestują aktywa swoich członków w pewnych nakreślonych prawem granicach. Znakomita większość aktywów musi być inwestowana w tzw. bezpieczne instrumenty rynku finansowego, np. obligacje skarbu państwa i bony skarbowe. Składka zamieniana jest zatem na jednostki uczestnictwa w funduszu i inwestowana. Wartość tych jednostek rośnie w czasie i w efekcie przyniesie zwrot z inwestycji. Gdy przyjdzie czas na odkupienie jednostek uczestnictwa i zamianę ich na emeryturę, która jest przecież świadczeniem pieniężnym, państwo będzie musiało odkupić swoje obligacje i bony skarbowe. Skąd weźmie na to wówczas środki? Albo wyda nowe obligacje i bony zwiększając dług publiczny, albo zapłaci środkami pochodzącymi z podatków, które z kolei zapłacą podatnicy ówcześni, czyli kolejne pokolenie. Jeśli to kolejne pokolenie będzie nieliczne lub będzie niewiele zarabiało, lub będzie wysoce bezrobotne, wpływy państwa na wykupienie zobowiązań w drugim filarze będą niskie. Tak czy owak na naszą emeryturę zarówno w I jak i w II filarze zapłaci przyszłe pokolenie. Tymczasem wskaźnik dzietności nie rośnie, wykwalifikowani (a więc potencjalnie płacący składki) pracownicy emigrują, co powoduje, że przy tej samej stopie składek wpływy do systemu są niewystarczające. Długość życia rośnie, co powoduje, że ten niewystarczający kapitał będziemy musieli dzielić na więcej miesięcy, jakie pozostały nam do końca życia. Jednym słowem bomba demograficzna już tyka. Bystry Czytelnik domyśla się już pewnie jak rozbroić bombę demograficzną ;). Nie wystarczy mieć więcej dzieci. Trzeba by jeszcze sprawić by w przyszłości zasiliły grupę płacących składki i podatki, nie zaś od razu grupę świadczeniobiorców. Dlatego apeluję do studentek i studentów GAP miejcie jak najwięcej dzieci! To rozwiązanie jest lepiej wycelowane na rozbrojenie bomby demograficznej niż becikowe, albowiem wasze wykształcenie i wychowanie pozostawia choć cień nadziei, że Wasze dzieci zostaną wykształcone i wychowane tak, iż zasilą system emerytalny po stronie dochodów. Ciemne pola oznaczają miejsce na rozprzestrzenianie ryzyka sto lat temu początek XXI wieku 17

18 demografia 18 Becikowy zawrót g³owy Becikowe a sprawa polska Bartek Kwiatkowski absolwent GAP Gdy 9 lutego weszła w życie tzw. ustawa becikowa, ujrzałem oczyma duszy mojej, jak przyrost naturalny w roku 2006 dorównuje temu w Bangladeszu, a za 3 lata z każdego mieszkania słychać tupot małych nóżek... Przedszkola pękają w szwach, tymczasem my z życzliwym uśmiechem obserwujemy raczkującą Przyszłość, całkiem już spokojni o los naszych emerytur. Pracodawcy z podobnym uśmiechem wysyłają na wielomiesięczne urlopy macierzyńskie swoje pracownice, a po powrocie witają je z otwartymi ramionami... Niestety! Natychmiast zdałem sobie sprawę, że jedynie śnię z otwartymi oczami. Becikowe bowiem może mieć znaczenie jako rodzaj zasiłku, jednak obawiam się, że w charakterze instrumentu realnej polityki prorodzinnej okaże się kompletnie nieskuteczne. Ech, gdyby tylko część środków z tego miliarda przeznaczyć na program promocji wśród pracodawców idei elastycznych form zatrudnienia kobiet wychowujących małe dzieci... Europa bardzo szybko się starzeje. Eurostat przewiduje, że do 2050 roku liczba pracujących w UE w obecnych jej granicach zmniejszy się o 48 mln osób, a liczba emerytów zwiększy aż o 58 mln. Taki stan rzeczy, rzecz jasna, wynika z obowiązującego modelu rodziny i aktywności zawodowej kobiet. Trudno mi być w tej dziedzinie autorytetem, ale chyba panie rozumiem wypadnięcie z rynku na okres pozwalający na urodzenie dziecka i opiekę nad noworodkiem w przypadku większości pracodawców stawia świeżo upieczone matki w pozycji trudniejszej, niż pracujące koleżanki. Raz można sobie na taką ekstrawagancję pozwolić, ale już ile osób zdecyduje się na powtórkę? A na trzecią ciążę? Znam dosłownie kilka takich hazardzistek... Więc może zwalczyć instynkt macierzyński i rzucić się w wir pracy zawodowej, odkładając ryzykowną inwestycję w potomka na greckie kalendy? Na moje oko w kraju o osiemnastoprocentowym bezrobociu, najbezpieczniejsze jest ostatnie rozwiązanie. Stąd bierze się wartość współczynnika dzietności w Polsce 1,23. Gdy zestawimy polskie współczynniki demograficzne z europejskimi, można poczuć muśnięcie Schadenfreude, bo żadnemu z państw Unii nie udaje się obecnie osiągnąć poziomu tzw. reprodukcji prostej, czyli pełnej zastępowalności jednego pokolenia przez następne. Średni wskaźnik dzietności dla Europy również nie jest zasadniczo wyższy i oscyluje wokół 1,5, za to znacznie większy zapał do wychowywania dzieci przejawiają Irlandki (1,99) oraz Francuzki (1,9). Tuż za tymi ostatnimi są Finki i Dunki. Sytuacja Francji jest specyficzna, bowiem tam na energiczną politykę prorodzinną nakłada się tradycyjnie wysoka dzietność ludności pochodzenia kolonialnego. Irlandki, pytane o powód swojego czynnego zaangażowania w tworzenie przyszłości narodu odpowiadają, że (...) kluczową rolę odgrywa tu optymistyczne patrzenie w przyszłość. Państwa skandynawskie przywiązują sporą wagę do regulacji, ułatwiających kobietom łączenie życia zawodowego z osobistym. W tym miejscu chyba ważna wiadomość dla sygnatariuszy Paktu Stabilizacyjnego w żadnym z tych krajów sukcesu nie przypisuje się jednorazowym zasiłkom w rodzaju becikowego. Po co te dywagacje na temat abstrakcyjnych współczynników demograficznych? Cóż, pomimo rachunku emerytalnego w pewnym Towarzystwie Funduszy Inwestycyjnych zaczynam się już troszczyć o moją emeryturę. Według danych Eurostatu, liczba osób w wieku produkcyjnym zacznie się kurczyć po 2015 roku. Obecnie na jednego europejskiego emeryta przypadają 4 osoby aktywne zawodowo za 50 lat będą na jego wnuka pracować już tylko dwie. Konsekwencje takiego stanu rzeczy zaważą w sposób zasadniczy na naszej rzeczywistości. Po pierwsze, będzie nas coraz mniej zarówno jeśli chodzi o liczbę pracujących, jak i bezwzględną liczebność populacji. Przy założeniu stałej wydajności pracy średni wskaźnik europejskiej dynamiki PKB spadłby najprawdopodobniej na skutek ograniczenia zasobów pracy z 102,4 do ok. 101 punktów w roku Ponieważ założenie takie jest daleko idącym uproszczeniem, mogę napisać z przekonaniem tylko tyle, że Europa będzie w dziedzinie rozwoju gospodarczego z całą pewnością tracić dystans do nowych, dynamicznych gospodarek pozaeuropejskich. Po drugie, należy oczekiwać lawinowego wzrostu wydatków na ochronę zdrowia. Nie udźwignie go żaden system budżetowy, zakładający finansowanie ochrony zdrowia wyłącznie z podatków czy parapodatków. Obecnie w Polsce na system ochrony zdrowia wydajemy 3,8-4,9% PKB (w zależności, jaką przyjmiemy metodologię kalkulacji) w porównaniu do poziomu 6,7% w 30 krajach OECD. Szacuje się, że w perspektywie 2050 r. udział ten wzrośnie w Polsce do 10-12%, a w OECD do 10-13%. Łatwo wyobrazić sobie, co oznacza 2-3 krotne zwiększenie wydatków przy założeniu, że obecnie, w ujęciu bezwzględnym stanowią ok. 55 mld zł rocznie (z czego ok. 40 mld pochodzi ze środków publicznych)... Za 50 lat dominująca część wydatków generowana będzie przez gerontologię czyli opiekę nade mną i moimi rówieśnikami. Środkowoeuropejskie Forum Badań Migracyjnych opublikowało w ubiegłym roku niezwykle ciekawe opracowanie, z którego wynika, że w połowie XXI w. do grupy zawodowo czynnych Polaków będzie zaliczać się 40% populacji. Przy zachowaniu istniejącego systemu ochrony zdrowia to oni właśnie, nasi potomkowie, musieliby przekazywać już nie 9 czy 11 procent, ale jedną trzecią swoich dochodów na coraz nowsze, droższe i skuteczniejsze technologie medyczne przedłużające moje życie, na leki na moje przewlekłe choroby oraz na azjatycką pielęgniarkę, która będzie pilnować, żebym nie zrobił sobie krzywdy. Mimo wszystko chciałbym, aby pointa tego tekstu nabrała pozytywnego wydźwięku. Dlatego pomimo katastroficznych prognoz i graniczących z defetyzmem zapowiedzi wielu demografów, sam podzielam opinię profesor Janiny Jóźwiak z SGH, że ta bomba demograficzna nie oznacza załamania cywilizacyjnego. Ludność świata rozwija się od zawsze w sposób nieregularny, a procesy demograficzne wykazują naturalną skłonność do równowagi zjawiska niekorzystne w perspektywie kilkudziesięciu lat są kompensowane przez procesy przeciwne. Jeśli będziemy potrafili zareagować z odpowiednim wyprzedzeniem na to, co czeka nas w przyszłości, bomba demograficzna okaże się być fajerwerkami niegroźnymi pod warunkiem właściwego potraktowania. Zatem: (...) bądźcie płodni i rozmnażajcie się, abyście zaludnili ziemię (...) (Rdz 1,28) i tym sposobem zapewnili nam godne warunki życia na emeryturze z becikowym czy bez, a w najgorszym razie nawet i wbrew podobnym legislacyjnym bublom.

19 A zegar tyka demografia Adam Gałecki student IV roku GAP Zwiêksza siê d³ugoœæ ycia Europejczyków, zmniejsza siê przyrost naturalny czyli jak w obliczu zjawiska reprodukcji spadaj¹cej liczby ludnoœci zapewniæ wzrost gospodarczy? Bogacenie się społeczeństw, rozwój systemów emerytalnych i wzrost znaczenia państw socjalnych spowodowało, iż ludzie coraz później i mniej chętnie decydują się na wychowywanie dzieci. Tendencję tę można zaobserwować począwszy od końca XIX wieku, choć w Polsce proces ten przebiegał w dużo mniejszej skali. Niestety z początkiem transformacji przybrał na znaczeniu. Od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku mamy do czynienia z regresem demograficznym o niespotykanej skali. Przemiany społeczno-ekonomiczne przyczyniły się do zmian we wzorcach rodziny i zachowań społecznych, a tym samym do spadku dzietności. Błędem byłoby nie spostrzec, że ta bomba demograficzna jest w znaczącej części konsekwencją nieodpowiedniego systemu podatkowego, który nie promuje rodzin decydujących się na wychowanie dzieci. Obecnie największym problemem Polski jest ujemny przyrost naturalny i malejąca liczba ludności. Co więcej, tych niekorzystnych długookresowych tendencji nie da się odwrócić w ciągu najbliższych 20 lat. Ponadto stanowi to ogromne zagrożenie dla gospodarki i finansów publicznych. Co w takim razie należy zrobić? Odpowiedź wydaje się oczywista. Ponieważ procesy demograficzne są bardzo długotrwałe i można je przewidywać istnieje szansa zapobiegania im z odpowiednim wyprzedzeniem. Zaniechanie jednak działań w tym zakresie może okazać się niezwykle kosztowne. Dobrze obrazuje to zagadnienie poziom współczynnika dzietności, czyli liczby dzieci przypadających na jedną kobietę. O ile w 1960 roku wynosił on 2,98, w 1990 r. 2,04, to w 2003 r. już 1,24 (Źródło: Zestawienie BGŻ w latach ). Oznacza to, że pokolenie obecnych dzieci będzie o około 42 proc. mniej liczne od pokolenia swoich rodziców. Prognoza GUS na najbliższe lata nie napawa optymizmem. Szacunki dla 2010 roku to 1,1. Teraz zastanówmy się co będzie za 25 lat. Roczniki pochodzące z niżów demograficznych staną w obliczu podwójnie liczniejszego pokolenia osób starszych. Liczba dzieci i młodzieży spadnie do poziomu 65% obecnego poziomu, a relacja między liczbą osób w wieku produkcyjnym przypadających na osobę w wieku emerytalnym spadnie o 50%. Oznacza to, że ludzie młodzi będą musieli utrzymywać coraz większą rzeszę osób starszych. Mogą pojawić się problemy z wypłacaniem emerytur, gdyż składki jakie płacili mogą nie pokryć kosztów ich życia. Rządy wielu państw będą więc zmuszone do zreformowania funkcjonujących systemów emerytalnych. A to oczywiście spowoduje masowe protesty i demonstracje, które już teraz można obserwować w wielu rozwiniętych krajach. Problem starzenia się społeczeństw oddziałuje na model polityki państwa, który może w coraz mniejszym zakresie stać się nakierowany na rozwój, a w coraz większym będzie angażować się w utrzymanie osób starszych. Jednak według Parlamentu Europejskiego fakt ten nie powinien być traktowany jako kłopot, lecz jako pozytywne wyzwanie dla społeczeństw polegające na angażowaniu przedstawicieli wszystkich grup wiekowych, a także oferowaniu nieistniejących dotychczas możliwości. Ponadto Parlament uważa, że w takim samym zakresie starsi pracownicy powinni mieć zagwarantowany przez całe życie dostęp do szkoleń zawodowych jak ludzie młodzi. Niezbędnym wydaje się zachęcanie ludzi do pracy przez większą liczbę lat, gdyż ma to istotny związek z ich przyszłym świadczeniem emerytalnym. Nierównomierna struktura wiekowa społeczeństwa stanowi niezmiernie istotną informację dla podmiotów sektora finansowego. Osoby młode, które wchodzą w dorosłe życie, będą zaciągały kredyty hipoteczne na zakup mieszkań dla swoich rodzin. Należy liczyć się także ze wzrostem ilości kupowanych samochodów czy sprzętem AGD związanym z wyposażaniem domów. Dużym zainteresowaniem cieszą się kredyty na finansowanie nauki, w tym kursów i szkoleń, co powiązane jest z koniecznością ciągłego podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Wynika więc jasno, że oferta sektora bankowego jest ściśle zdeterminowana przez potrzeby rynkowe. Jeśli chodzi o niepokojące tendencje demograficzne na świecie to szczególnie dostrzegalna jest dysproporcja między liczbą narodzonych chłopców i dziewczynek w krajach, gdzie rządy prowadzą politykę kontroli urodzeń. W Chinach po wprowadzeniu polityki jednego dziecka w rodzinie załamał się naturalny rytm biologiczny. W konsekwencji w roku 2000 doprowadziło to do stanu, gdzie na 100 narodzonych dziewczynek przypadało 120 chłopców. Proces globalizacji, wbrew oczekiwaniom wielu ekonomistów i demografów, nie zahamował tego zjawiska. Innym zaskakującym trendem jest sytuacja demograficzna w Stanach Zjednoczonych, która różni się od obserwowanej w Europie i w wielu rozwiniętych krajach świata. Proces starzenia następuje tam w tempie o wiele bardziej umiarkowanym niż w Japonii czy UE. W ciągu całego XX wieku wskaźnik społecznego dynamizmu wzrostu ludności w USA zwiększył się o 250%, podczas gdy Francji i Wielkiej Brytanii o około 60%. Można więc stwierdzić, iż Amerykanie z dużym zaufaniem patrzą w swoją przyszłość, jeżeli wskaźnikiem tego zaufania jest chęć posiadania dzieci, znacznie większa niż w równie bogatych krajach Europy Zachodniej (Źródło:GUS). 19

20 demografia 20 Tomasz Pałka student V roku GAP Odnoszê wra enie, e kiedyœ czêœciej ni dzisiaj mówi³o siê, i jesteœmy narodem m³odym, a zatem poradzimy sobie z wyzwaniami, które niesie przysz³oœæ. To jest oczywiœcie moje subiektywne odczucie, e tak by³o. Byæ mo e w przesz³oœci, gdy wstêpowaliœmy do UE potrzebowaliœmy s³ów otuchy, e jesteœmy m³odzi i e damy sobie radê (dziœ ich ju nie potrzebujemy), a mo e jako spo³eczeñstwo ju przestaliœmy byæ na tyle m³odzi by to nadal podkreœlaæ. Postanowiłem zatem przestudiować statystyki Europe In figures, Eurostat yearbook 2005 i porównać je z danymi GUS dotyczącymi Polski. Okazuje się, że jeśli chodzi o udział osób w wieku lata, to w Polsce jest on nieco wyższy niż średnia dla 25 państw Unii. Dodatkowy rzut oka na wykres przedstawiający liczbę ludności w Polsce według wieku pokazuje, że oba wyże demograficzne występujące w naszym kraju są w wieku produkcyjnym. Wydaje się zatem, że jest komu budować przyszłość i sprostać nadchodzącym wyzwaniom. Faktem jest też niestety, że oba wyże demograficzne mogą być dla kraju w chwili obecnej obciążeniem. Pierwszy z nich to pokolenie 50-latków, w części są to osoby o przestarzałych kwalifikacjach często wykluczone społecznie. Drugi z kolei to pokolenie 20-latków, osób bez dużego doświadczenia zawodowego, często wciąż uczących się (pomimo tego, iż są w wieku produkcyjnym z powodu nauki nie pracują). Być może te czynniki przyczyniają się do tego, że Polska ma najniższy w Unii Europejskiej udział zatrudnionych w liczbie ludności Demografia g³upcze! w wieku produkcyjnym (16 64 lata), który wynosi nieco ponad 51%. Ten sam wskaźnik dla UE 25 to prawie 63%, a dla UE 15 blisko 65%. Niestety fakt, iż jesteśmy społeczeństwem relatywnie młodym, na chwilę obecną niewiele nam daje. Zamiast czerpać z tego korzyści to przy tak niskim współczynniku zatrudnienia bardzo ciężko jest osiągać dynamiczny rozwój. Taka sytuacja, spowodowana po części strukturą demograficzną, powoduje przykładowo duży deficyt Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W 2004 r. wpływy ze składek i należności pochodnych na FUS wyniosły ponad 74 mld zł podczas gdy wydatki FUS do pokrycia ze składek, tj. bez refundacji z budżetu, przekroczyły 104 mld zł. Daje to deficyt FUS z tego tytułu na poziomie 30 mld zł. Nie wspominając szkodliwego dla gospodarki efektu wypychania sektora prywatnego przez sektor publiczny, trudno jest w takich warunkach myśleć o obniżaniu składek na ubezpieczenia społeczne. Rodzi to wysokie koszty pracy i wszystkie związane z tym negatywne zjawiska. Przyszłość nie musi być wcale lepsza. GUS w swojej prognozie szacuje, że liczba ludności w Polsce będzie malała, a jednocześnie systematycznie będzie wzrastać liczba osób w wieku 60/65 lat i więcej. W roku 2030 będzie nas tys., a osoby w wieku emerytalnym będą stanowiły blisko 27% społeczeństwa (dziś 15,4%). Struktura demograficzna ma duże znaczenie nie tylko dla poszczególnych krajów, ale i gospodarki światowej jako całości. Jak twierdzi Ben Bernanke obecny stan gospodarki i demografii w krajach rozwiniętych ma wpływ na poziom globalnej nierównowagi w postaci globalnej nadwyżki oszczędności (global savings glut). Malejąca stopa urodzeń i starzejące się społeczeństwa w krajach rozwiniętych znajdują odzwierciedlenie w rosnącej relacji liczby osób na emeryturze do osób aktywnych zawodowo. Struktura demograficzna w rozwijających się krajach Azji (z wyjątkiem Chin) jest inna i przypomina bardziej piramidę z przewagą osób młodych. Te różnice są przyczyną międzynarodowych przepływów kapitału. Osoby młode czynne zawodowo są źródłem oszczędności w gospodarce podczas gdy osoby będące na emeryturze swoje życiowe oszczędności zaczynają przejadać. Teoretycznie tłumaczy to duży deficyt obrotów bieżących w Stanach Zjednoczonych oraz dużą nadwyżkę krajów Azji. Hipoteza ta jest podważana przez wielu ekonomistów (np. Międzynarodowy Fundusz Walutowy), jednak niewątpliwym jest fakt, że procesy demograficzne wpływają na gospodarkę zarówno globalnie jak i lokalnie. Jak każdy kraj Polska powinna starać się wykorzystywać szanse, które stwarzają te procesy i jednocześnie ograniczać ryzyka z nimi związane. W tym miejscu przychodzą mi do głowy przykłady przedsiębiorców starających się wykorzystać fakt starzejących się społeczeństw. Na Podhalu i na Mazurach powstają domy spokojnej starości i ośrodki rehabilitacyjne dla osób w podeszłym wieku. Korzystając z niższych niż na Zachodzie kosztów opieki medycznej w Polsce, przedsiębiorcy zakładający takie ośrodki, skierowali swoją ofertę do bogatych Niemców i Amerykanów polskiego pochodzenia oferując im na starość wysoką jakość opieki medycznej i sentymentalną podróż do krainy dzieciństwa. Demografia stawia wyzwania nam wszystkim. Jako osoba z wyżu demograficznego pamiętam, gdy w podstawówce miewałem lekcje wychowania fizycznego na korytarzu z powodu zbyt wielu klas w szkole (swoją drogą przeludnionych). Dziś nawet największa uczelnia ekonomiczna w tej części Europy stanie przed problemem niżu demograficznego i będzie zmuszona do ciągłego podnoszenia poziomu nauczania by przyciągnąć do siebie studentów. Dobrze jednak, że procesy demograficzne nie są tak nieprzewidywalne jak ceny ropy na światowych rynkach i przez to jesteśmy w stanie przygotować się do nadchodzących wyzwań. PS: Myślę, że nad biurkiem prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki obok napisu Gospodarka głupcze!, może dziś spokojnie zawisnąć napis Demografia głupcze!.