CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU W numerze. Ewolucja pozycji gospodarki polskiej w gospodarce światowej

Transkrypt

1 EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU Indeks ISSN W numerze Marian GORYNIA Ewolucja pozycji gospodarki polskiej w gospodarce światowej Katarzyna ŚLEDZIEWSKA Bartosz WITKOWSKI Światowy kryzys gospodarczy a handel międzynarodowy Andrzej SOPOĆKO Gra finansowa stagnacja czy wzrost bogatego świata? PolskA AkademiA Nauk Komitet Nauk Ekonomicznych Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Wydawnictwo Key Text

2 Wydawnictwo Key Text WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW 1. Redakcja przyjmuje do oceny i publikacji niepublikowane wcześniej teksty o charakterze naukowym, poświęcone problematyce ekonomicznej. 2. Redakcja prosi o składanie tekstów w formie elektronicznej (dokument MS Word na CD, dyskietce lub em) oraz 2 egzemplarzy wydruku komputerowego. Wydruk powinien być wykonany na papierze A4 z podwójnym odstępem między wierszami, zawierającymi nie więcej niż 60 znaków w wierszu oraz 30 wierszy na stronie, w objętości (łącznie z tabelami statystycznymi, rysunkami i literaturą) do 30 stron. Opracowania podzielone na części powinny zawierać śródtytuły. 3. Wraz z tekstem należy dostarczyć do Redakcji Oświadczenie Autora. Wzór oświadczenia dostępny jest na stronie 4. Do tekstu należy dołączyć streszczenie (200 słów) składające się z uzasadnienia podjętego tematu, opisu metody oraz uzyskanych wyników. Streszczenie powinno zawierać słowa kluczowe (w języku polskim, rosyjskim i angielskim). 5. Przypisy wyjaśniające tekst należy zamieszczać na dole strony, a dane bibliograficzne w tekście przez podawanie nazwisk autorów i roku wydania dzieła, na końcu zdania w nawiasie. W bibliografii zamieszczonej na końcu tekstu (ułożonej w porządku alfabetycznym) należy podawać: w odniesieniu do pozycji książkowych nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł dzieła, wydawcę, miejsce i rok wydania; w przypadku prac zbiorowych nazwisko redaktora naukowego podaje się po tytule dzieła; w odniesieniu do artykułów z czasopism nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł artykułu, nazwę czasopisma ujętą w cudzysłów, rok wydania i kolejny numer czasopisma; w przypadku korzystania z internetu należy podać adres i datę dostępu; powołując dane liczbowe należy podawać ich źrodło pochodzenia (łącznie z numerem strony). 6. W przypadku gdy artykuł jest oparty na wynikach badań finansowanych w ramach programów badawczych, autorzy są proszeni o podanie źródła środków. 7. Warunkiem przyjęcia tekstu do oceny i dalszej pracy jest podanie przez autora pełnych danych adresowych wraz z numerem telefonicznym i adresem . Autorzy artykułów są również proszeni o podanie danych do notatki afiliacyjnej: tytuł naukowy oraz nazwa uczelni albo innej jednostki (tylko jedna jednostka). Dane afiliacyjne są zamieszczane w opublikowanych tekstach. 8. Opracowanie zakwalifikowane przez Komitet Redakcyjny do opublikowania na łamach EKONOMISTY, lecz przygotowane przez autora w sposób niezgodny z powyższymi wskazówkami, będzie odesłane z prośbą o dostosowanie jego formy do wymagań Redakcji. 9. Materiały zamieszczone w EKONOMIŚCIE są chronione prawem autorskim. Przedruk tekstu może nastąpić tylko za zgodą Redakcji. 10. Redakcja nie zwraca tekstów i nie wypłaca honorariów autorskich. N O W O Ś Ć Tomasz Sobczak Ekonomiści czytani, ale nie słuchani Książka o roli ekonomicznego doradztwa instytucjonalnego. Przedstawia dorobek i ocenę pracy czterech ciał doradczych powoływanych przez Prezesa Rady Ministrów: Rady Ekonomicznej przy Prezesie Rady Ministrów powołanej na początku 1957 r. Konsultacyjnej Rady Gospodarczej powołanej 1 kwietnia 1982 r. Rady Ekonomicznej przy Radzie Ministrów powołanej w grudniu 1989 r. Rady Strategii Społeczno-Gospodarczej powołanej 28 czerwca 1994 r. cena: 31,50 zł (z VAT) objętość: 162 strony Autor prezentując działalność organów doradczych przy Prezesie Rady Ministrów, dzięki świetnie dobranym wypowiedziom zarówno członków tych organów, jak i obserwatorów zewnętrznych, stworzył kronikarski rys obecnego środowiska polskich ekonomistów. Podstawowym źródłem licznych cytatów są artykuły i wywiady z czasopism i prasy społeczno-politycznej. Książka pod patronatem naukowym Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. P O L E C A M Y Aleksander Łukaszewicz Dylematy ekonomiczne przełomu stuleci Praca naukowa adresowana do osób zajmujących się ekonomią, które chcą dojrzeć w niej coś więcej niż tylko umiejętność posługiwania się bieżącym rachunkiem efektywnościowym. Można nawet rzec, że jest ona prowokacją wobec szablonowych, jednowymiarowych koncepcji i mechanicznego pojmowania zjawisk ekonomicznych i gospodarczych. cena: 19,95 zł (z VAT) objętość: 284 strony Autor prowadzi w niej dociekania na temat dylematów własności, racjonalności gospodarczej oraz wzrostu i rozwoju gospodarczego, szeroko wykorzystując światową literaturę odnoszącą się do poruszanych i rozważanych problemów. Przywołuje poglądy wielu autorów, wzajemnie przeciwstawne i często otwarcie polemiczne. Włączając się w nurt tych rozważań i polemik, autor nadał książce w wielu fragmentach formę dialogu, w którym zajmuje swoje stanowisko. Przedstawione poglądy i opinie wybitnych ekonomistów tworzą często spójne paradygmaty, będące wykładnią teoretyczną istniejących zjawisk i kontekstów praktycznych. Wydawnictwo Key Text, ul. Wolska 64A, Warszawa tel , 22, , faks wew. 212, kom

3 EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU PolskA AkademiA Nauk Komitet Nauk Ekonomicznych Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Wydawnictwo Key Text WARSZAWA

4 WydawcY Copyright by POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET NAUK EKONOMICZNYCH Copyright by Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Copyright by WYDAWNICTWO KEY TEXT Rada Programowa Marek Belka, Adam Budnikowski, Krzysztof Jajuga, Wacław Jarmołowicz, Mieczysław Kabaj, Eugeniusz Kwiatkowski, Jan Lipiński, Aleksander Łukaszewicz, Wojciech Maciejewski, Jerzy Osiatyński, Stanisław Owsiak, Emil Panek, Krzysztof Porwit, Antoni Rajkiewicz, Andrzej Sławiński, Andrzej Wernik, Jerzy Wilkin (przewodniczący Rady) Michał G. Woźniak Komitet Redakcyjny Marek Bednarski, Bogusław Fiedor, Marian Gorynia, Brunon Górecki, Joanna Kotowicz-Jawor, Barbara Liberska, Adam Lipowski (zastępca redaktora naczelnego), Zbigniew Matkowski (sekretarz redakcji), Elżbieta Mączyńska, Adam Noga, Marek Ratajczak, Eugeniusz Rychlewski, Zdzisław Sadowski (redaktor naczelny), Tadeusz Smuga, Jan Solarz, Andrzej Wojtyna Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Adres Redakcji: Warszawa, Nowy Świat 49, tel oraz redakcja@ekonomista.info.pl Polecamy wersję elektroniczną czasopisma na stronie internetowej zixo.pl Realizacja wydawnicza Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. ul. Wolska 64 A, Warszawa tel , , fax wew wydawnictwo@keytext.com.pl Nakład 430 egz., ark. wyd. 12,5

5 Spis treści Artykuły Marian GORYNIA: Ewolucja pozycji gospodarki polskiej w gospodarce światowej... Katarzyna ŚLEDZIEWSKA, Bartosz WITKOWSKI: Światowy kryzys gospodarczy a handel międzynarodowy... Andrzej SOPOĆKO: Gra finansowa stagnacja czy wzrost bogatego świata?.. Mi scel la nea Marcin MUCHA: Mechanizm dywergencji gospodarczej w strefie euro... Joanna PRYSTROM: Narodowy system innowacji jako czynnik rozwoju gospodarczego na przykładzie Szwecji... Andrzej B U S Z K O, Mykola VA S H C H E N K O: Bezpośrednie inwestycje zagraniczne na Ukrainie: rola czynników instytucjonalnych... Recenzje i omówienia Michał BRZOZA-BRZEZINA, Polska polityka pieniężna. Badania teoretyczne i empiryczne (rec. Wiesława Przybylska-Kapuścińska)... Liberalne przesłanki polskiej transformacji gospodarczej, red. Wacław Jarmołowicz, Katarzyna Szarzec (rec. Maciej Bałtowski)... Sławomir I. BUKOWSKI, Międzynarodowa integracja rynków finansowych (rec. Małgorzata Janicka) Każ dy ar ty kuł za wie ra stresz cze nie w ję zy ku an giel skim i ro syj skim. * An giel sko ję zycz ne stresz cze nia ar ty ku łów za miesz cza nych w Eko no mi ście są re je strowane w serwisie: International Bibliography of the Social Sciences (IBSS): oraz The Central European Journal of Social Sciences and Humanities : (LISTA FILADELFIJSKA)

6

7 Con tents Ar tic les Marian G O RY N I A: The Evolution of Poland s Position in the World Economy Katarzyna ŚLEDZIEWSKA, Bartosz WITKOWSKI: Global Economic Crisis and International Trade... Andrzej SOPOĆKO: Financial Game: Stagnation or Growth of the Rich World? Mi scel la nea Marcin MUCHA: The Mechanism of Economic Divergence in the Euro Area. Joanna PRYSTROM: National Innovation System as the Factor of Economic Development: the Case of Sweden... Andrzej BUSZKO, Mykola VASHCHENKO: Foreign Direct Investment in Ukraine: the Role of Institutional Factors.... Book Reviews Michał BRZOZA-BRZEZINA, Polska polityka pieniężna. Badania teoretyczne i empiryczne (Poland s Monetary Policy: Theoretical and Empirical Research) (rev. Wiesława Przybylska-Kapuścińska)... Liberalne przesłanki polskiej transformacji gospodarczej (Liberal Premises of Economic Transformation in Poland), eds. Wacław Jarmołowicz, Katarzyna Szarzec (rev. Maciej Bałtowski)... Sławomir I. B U KO W S K I, Międzynarodowa integracja rynków finansowych (International Integration of Financial Markets) (rev. Małgorzata Janicka) Each ar tic le is fol lo wed by a sum ma ry in En glish and Rus sian. * Abstracts of Ekonomista are reproduced in the International Bibliography of the Social Sciences (IBSS): and The Central European Journal of Social Sciences and Humanities : cejsh.icm.edu.pl

8

9 Содержание Статьи Мариан ГОРЫНЯ: Эволюция позиции Польши в мировой экономике... Катажина СЛЕДЗЕВСКА, Бартош ВИТКОВСКИ: Экономический кризис и международная торговля.... Анджей СОПОЦЬКО: Финансовая игра стагнация или рост богатого мира?. Разное Марцин МУХА: Механизм экономической дивергенции в зоне евро... Иоанна ПРЫСТР ОМ: Национальная система инноваций как фактор экономического развития на примере Швеции... Анджей БУШКО, Миколай ВАЩЕНКО: Прямые иностранные инвестиции в Украине: роль институциональных факторов... Рецензии и обсуждения Михал БЖОЗА-БЖЕЗИНА, Польская денежная политика. Теоретические и эмпирические исследования (рец. Веслава Пшибыльска-Капусциньска)... Либеральные предпосылки польской экономической трансформации, ред. Вацлав Ярмолович, Катажина Шажец (рец. Мачей Балтовски)... Славомир И. БУКОВСКИ: Международная интеграция финансовых рынков (рец. Малгожата Яницка) Каждая статья сопровождается резюме на английском и руском языках. * Содержание и резюме статей, помещаемых в Экономисте, регистрируютсяв библиографическом сервисе International Bibliography of the Social Sciences (IBSS): a также в The Central European Journal of Social Sciences and Humanities :

10

11 A R T Y K U Ł Y Marian Gorynia * Ewolucja pozycji gospodarki polskiej w gospodarce światowej Wstęp Celem artykułu jest identyfikacja i ocena najważniejszych zmian i prawidłowości, jakie wystąpiły w sferze znaczenia gospodarki polskiej w gospodarce światowej w latach W szczególności chodzi o dokonanie przybliżonego pomiaru zmian roli Polski w międzynarodowej współpracy gospodarczej. W artykule nie podejmuje się próby określenia i szczegółowego wyjaśnienia przyczyn zidentyfikowanych tendencji. Zaobserwowane prawidłowości są wypadkową oddziaływania skomplikowanego splotu czynników, takich jak internacjonalizacja i globalizacja, transformacja gospodarek posocjalistycznych, wyłanianie się gospodarek wschodzących itp. Ustalenie precyzyjnych zależności przyczynowo-skutkowych pomiędzy tymi czynnikami a zauważonymi tendencjami, określenie kierunku tych zależności, a także pomiar ich siły stanowiłyby zadanie wykraczające poza ramy niniejszego artykułu. W prowadzonym rozumowaniu przyjęto następujące założenia upraszczające: 1. Uwagę ograniczono do rozważań o charakterze makroekonomicznym, co implikuje m.in. rezygnację z analizy uwzględnionych zmiennych w przekroju branżowym, geograficznym itp., a tym bardziej powoduje konieczność abstrahowania od wymiaru mikroekonomicznego omawianych procesów. 2. Analizie podlegają podstawowe dane opisujące międzynarodową pozycję gospodarki polskiej na tle gospodarki światowej oraz, w wybranych przypadkach, na tle gospodarek innych krajów. Zmienne uwzględnione w analizie to: produkt krajowy brutto, eksport, import, zagraniczne inwestycje bezpośrednie wychodzące i zagraniczne inwestycje bezpośrednie przychodzące. Taki dobór * Prof. dr hab. Marian Gorynia Katedra Strategii i Polityki Konkurencyjności Międzynarodowej, Wydział Gospodarki Międzynarodowej, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu; m.gorynia@ue.poznan.pl

12 404 Marian Gorynia zmiennych wynika z dwóch okoliczności: po pierwsze, wybrane szeregi czasowe opisują syntetycznie jeden z najważniejszych aspektów współczesnej gospodarki światowej, a mianowicie procesy internacjonalizacji i globalizacji; po drugie, chodziło o ograniczenie objętości artykułu. Przedstawiony dobór zmiennych jest równoznaczny z poczynieniem znacznych uproszczeń. W takim ujęciu możliwe jest uzyskanie wyłącznie ogólnego obrazu w wybranym obszarze badań. 3. Okres analizy obejmuje lata Początek rozpatrywanego okresu stanowi rok rozpoczęcia transformacji gospodarki polskiej z centralnie administrowanej gospodarki socjalistycznej w gospodarkę rynkową. Koniec badanego okresu to ostatni rok, za który dostępne są dane uwzględnione w analizie. 4. Dane dotyczące produktu krajowego brutto, eksportu i importu oraz zagranicznych inwestycji bezpośrednich są wyrażone w cenach bieżących. Wykorzystanie takich danych wynika z ich dostępności w statystykach międzynarodowych. Wadą takiego podejścia jest abstrahowanie od procesów inflacyjnych i zmian relacji kursów walutowych. Wydaje się jednak, że wynikające z tego uproszczenia nie zniekształcają w istotny sposób zarysowanych tendencji. Do podjęcia refleksji nad zasygnalizowanym w tytule zagadnieniem skłaniają zmiany zachodzące w układzie sił w gospodarce światowej. Sporządzane w tym zakresie analizy najczęściej ogniskują uwagę na głównych graczach światowej sceny gospodarczej (Stany Zjednoczone, Chiny, Japonia, Niemcy itd.); mniej uwagi poświęca się natomiast państwom o średnim znaczeniu, takim jak Polska. Prowadzona w tym artykule analiza wpisuje się w dwie szersze tendencje charakteryzujące procesy gospodarcze w skali świata w rozpatrywanym dwudziestoleciu , a mianowicie globalizację i transformację gospodarek postsocjalistycznych. Globalizacja jest procesem pojmowanym w zróżnicowany sposób przez różnych autorów (por. np. [Brown 1992, Dicken 1992, Ohmae 1995, Parker 1998, Streeten 2001, Gorynia 2002, Stiglitz 2002, Milward 2003, Making Globalization 2003, Bhagwati 2004]). Nie wnikając szerzej w spory definicyjne, w tym artykule przyjmuje się, iż najważniejszymi przejawami procesów internacjonalizacji i globalizacji jest rozwój handlu międzynarodowego i zagranicznych inwestycji bezpośrednich. W tym miejscu należy podkreślić, że wpływ internacjonalizacji i globalizacji na kraje transformujące gospodarki był szczególny ze względu na fakt, iż kraje te po trwaniu przez kilka dziesięcioleci w systemie ekonomicznej autarkii zaczęły w 1990 r. przyspieszoną integrację z gospodarką światową i w ten sposób transformacja systemu ekonomicznego zbiegła się z intensyfikacją ich udziału w procesach globalizacji [Gorynia, Wolniak 2002]. Wzrastająca rola kapitału zagranicznego i wymiany z zagranicą w rozwoju gospodarczym stanowiła cechę charakterystyczną nie tylko w krajach transformacji postocjalistycznej, ale także w tzw. gospodarkach wyłaniających się (emerging economies) [Economic Transformation 1998].

13 Katarzyna Śledziewska * Bartosz Witkowski ** Światowy kryzys gospodarczy a handel międzynarodowy Wprowadzenie Celem artykułu jest analiza znaczenia i wpływu kryzysu gospodarczego w 2009 r. na makroekonomiczne czynniki determinujące rozwój wymiany handlowej na świecie. Okres przed i po 2009 r. był pod tym względem dość niezwykły. W roku 2008 gospodarka światowa zanotowała najwyższe w historii obroty handlowe były one ponad 2,5-krotnie wyższe od obrotów z początku XXI w. Natomiast w 2009 r. nastąpił gwałtowny spadek obrotów handlowych o 23%, po którym nastąpił ich ponowny wzrost o 21% (rys. 1). Kryzys miał charakter globalny, jednak poszczególne kraje odczuły go w różnym stopniu, przy czym różnice wydają się związane z poziomem rozwoju gospodarczego poszczególnych państw. W roku 2009 handel krajów rozwiniętych zmniejszył się średnio o 24%, krajów rozwijających się o 20%, a krajów będących w fazie transformacji aż o 34%. W roku 2010 handel krajów rozwiniętych wzrósł o 21%, krajów rozwijających się o 28%, krajów będących w fazie transformacji o 25%. Opisywane zmiany doprowadziły do wzmocnienia pozycji gospodarek krajów rozwijających weksporcie światowym (rys. 2). W historii powojennej nie odnotowano do tej pory tak gwałtownych spadków, a następnie wzrostów wymiany handlowej w dwóch następujących po sobie latach: nie zaobserwowano wcześniej, aby w okresie trudnej sytuacji na rynku handel światowy wykazał tak wysoką wrażliwość na załamanie gospodarcze, a jednocześnie, aby w kolejnym roku zaistniała możliwość porównywalnie wysokiego wzrostu obrotów handlowych. Świadczy to niewątpliwie o zmieniającym się charakterze i uwarunkowaniach handlu światowego w XXI w.: następuje in- * Dr Katarzyna Śledziewska Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski; k.sledziewska@gmail.com ** Dr Bartosz Witkowski Kolegium Analiz Ekonomicznych, Szkoła Główna Handlowa; bwitko@sgh.waw.pl

14 428 Katarzyna Śledziewska, Bartosz Witkowski tegracja gospodarki światowej, przede wszystkim ze względu na procesy globalizacji i postęp technologiczny. W efekcie spowolnieniu wzrostu gospodarczego towarzyszy spadek popytu na import we wszystkich praktycznie regionach świata, co wzmacnia jeszcze efekty w całej gospodarce światowej. Podobnie sam proces wychodzenia z kryzysu jest bardziej dynamiczny i dotyczy całej gospodarki światowej. 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0 Rysunek 1 Eksport 18,0 światowy w latach (w bln USD) 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0 Źródło: (data wejścia ). Rysunek Zmiany udziału w eksporcie światowym analizowanych grup krajów (w punktach procentowych) Kraje rozwinięte Kraje rozwinięte raje transformacji Kraje transformacji 2010/ / / /2008 Kraje rozwijające się aje rozwijające się 3,0% 2,0% 1,0% 0,0% 1,0% 2,0% 3,0% 3,0% 2,0% 1,0% 0,0% 1,0% 2,0% 3,0% Źródło: (data wejścia ). W wieku XXI nastąpił ponadto wzrost znaczenia łańcuchów dostaw w handlu ogółem. Spadek handlu lub jego wzrost nie jest już tylko kwestią zmiany w obrotach handlowych pomiędzy krajem produkcji i krajem konsumpcji. Obecnie w procesie produkcyjnym jednego produktu może uczestniczyć wiele krajów,

15 Andrzej SopoĆko * Gra finansowa stagnacja czy wzrost bogatego świata? Wstęp W czasach, gdy rynek finansowy był odwzorowaniem procesów realnych, łatwo sprawdzały się równania bilansowe typu PC = MV. Rynek nie kreował bowiem bytów wirtualnych, takich jak instrumenty pochodne, a pieniądz w ograniczonym stopniu grzęzł w przymusowych poczekalniach, takich jak rezerwy bankowe, depozyty zabezpieczające itp. Z chwilą, gdy rynek finansowy stawał się bytem coraz bardziej niezależnym, czyli oderwanym od procesów realnych (materialnych), wspomniana zależność traciła coraz bardziej na znaczeniu. Ściślej rzecz biorąc prawa jej strona stawała się coraz bardziej niestabilna (zmiany V). Tymczasem lewa strona równania, odpowiadająca za procesy realne, pozostawała względnie stabilna. Procesy materialne mają bowiem naturalną inercję, nie daje się ich przyspieszać czy hamować naciśnięciem klawisza komputerowego, nawet jeśli jest to komputer banku centralnego. O wiele wolniej od zjawisk finansowych wpadają we fluktuacje. Poza grupą masowych dóbr giełdowych ich ceny mają też mniejsze skoki wartości. W globalnym systemie finansowym zaszła jednak tak głęboka rewolucja techniczna, że prawie w jednej chwili zasoby finansowe rzędu 1% światowego PKB lub więcej mogą być przerzucane między różnymi rynkami terytorialnymi, towarowymi (np. z ropy naftowej na pszenicę) czy walutami (np. z dolara na franka szwajcarskiego). Co więcej mogą nieoczekiwanie uwolnić się z zasobów, przekształcając się w strumień popytu, lub odwrotnie. Niniejszy artykuł stara się wykazać istnienie dwu ważnych zjawisk w gospodarce krajów wysoko rozwiniętych. Pierwszym jest niestabilność przepływów finansowych, wynikających z rozszerzającego się zakresu gry na instrumentach rynku kapitałowego i pieniężnego. Drugim zjawiskiem jest naturalny, nieunikniony proces rozejścia się quasi-liniowego trendu określającego możliwości wzrostu wydaj- * Prof. dr hab. Andrzej Sopoćko Instytut Nauk Ekonomicznych Pan; sopocko@mail. wz.uw.edu.pl

16 450 Andrzej Sopoćko ności pracy z trendem słabnącego przyrostu konsumpcji prywatnej. Wynikają z tego nowe oczekiwania w stosunku do konsumpcji publicznej. 1. Rosnąca niestabilność strumieni pieniężnych; rola instrumentów pochodnych w globalnym systemie finansowym W XIX w. świat wkroczył w drugi, po siedemnastowiecznej erze podbojów i cenowych rewolucji, okres niestabilności. Tym razem był on wywołany wielkimi zmianami techniki, które powodowały dynamiczne i często niespójne wahania popytu i podaży. Trwało to praktycznie do Wielkiego Kryzysu, kiedy J.M. Keynes odkrył, że falowaniu popytu i podaży można przeciwdziałać stabilizującym ssaniem popytu przez odpowiednie zasilenia w pieniądz systemu bankowego. System finansowy był wówczas stabilny, a dla realizacji wzrostu wystarczyło, aby niewielka presja inflacyjna zabezpieczała przed niedostatkami popytu. Rzeczywistość pokazała, że nie jest to rozwiązanie dobre na trudne czasy, czyli na okresy szoków podażowych i rewolucji cenowych. Lata 70. wykazały, że w momentach niezbędnej restrukturalizacji, dostosowującej gospodarkę do nowych warunków (droga ropa naftowa), kuracja poprzez dodatkowy popyt powoduje przede wszystkim dodatkową inflację. Względny dostatek pieniądza rozleniwia, a w takich warunkach niezbędne są ogromne wysiłki, prowadzące do przewartościowania strategii gospodarczych i przestrojenia systemu wytwarzania. Bez twardego finansowania, polegającego na ograniczonym i niezbyt dynamicznym zasilaniu w pieniądz, wewnętrzne zmiany systemu wytwarzania będą za słabe jak na istniejące potrzeby. Tę tezę niewątpliwie potwierdzały fakty. Generowany w rozwiniętych krajach pieniądz nie wpływał w widoczny sposób na wzrost gospodarczy, poprowadził za to do wysokiej inflacji. To, co się działo w latach 70., dawało mocne podstawy monetaryzmowi M. Friedmana, nieuznającego kreatywnej dla gospodarki właściwości dodatkowych strumieni pieniężnych. Obie teorie są obecnie niezwykle wartościowe, ponieważ pozwalają rozumieć działanie sytemu finansowego gospodarki i, jak się wydaje, dawały mądre rekomendacje dla polityki gospodarczej. Gospodarka jednak od tego czasu bardzo się zmieniła i to od strony, która była przed trzydziestoma laty raczej nie do przewidzenia. Niezwykłą ewolucję przeszedł sam system finansowy i to w sposób, którego raczej nikt się nie spodziewał. Narzędzia monetarne i reakcja na nie gospodarki mają swoja inercję. System wytwarzania i konsumpcji reaguje na nie dość wolno. Natomiast wydarzenia w sferze stricte finansowej zachodzą coraz szybciej. Powstaje problem, jak postępować w sytuacjach, gdy system finansowy generuje wahania na tyle szybkie, że nie jest w stanie przeciwstawić się im bank centralny. Teoretycznie działać można bardzo prędko (dokonywać operacji REPO, sprzedawać i kupować waluty). Każda taka operacja musi być poprzedzona ana-

17 M I S C E L L A N E A MARCIN MUCHA * Mechanizm dywergencji gospodarczej w strefie euro Wstęp Niniejszy artykuł koncentruje się na podstawowym problemie wspólnego obszaru walutowego, w tym przypadku Unii Gospodarczej i Walutowej (UGiW), potocznie zwanej strefą euro. Celem analizy jest próba odpowiedzi na pytanie: czy wspólna waluta sprzyja konwergencji, czy też może prowadzić do dywergencji gospodarczej wewnątrz unii monetarnej? Przedstawiony niżej mechanizm oraz przytoczone dane sugerują, że dla części członków strefy euro uczestnictwo we wspólnym obszarze walutowym może być źródłem problemów gospodarczych i postępującej dywergencji wewnątrz unii walutowej. Analizę przeprowadzono na podstawie danych dla wybranych państw strefy euro. 1. Założenia teorii wspólnych obszarów walutowych Za twórcę teorii optymalnych obszarów walutowych uznaje się R.A. Mundella [1961]. W ostatnim półwieczu zagadnienie optymalnych obszarów walutowych było podejmowane w literaturze wielokrotnie. Strefa euro była tworzona na podstawie fundamentalnych założeń tej teorii. Do podstawowego zbioru założeń, warunkujących długookresowe powodzenie integracji walutowej, należą m.in.: doskonała mobilność siły roboczej i kapitału, pełna synchronizacja cykli koniunkturalnych oraz zbieżne tempo wzrostu gospodarczego i inflacji. Spełnienie tych założeń ma prowadzić do konwergencji gospodarczej państw wchodzących w skład wspólnego obszaru walutowego i stanowi warunek konieczny dla niezakłóconego podążania poszczególnych krajów po własnej ścieżce zrównoważonego rozwoju. Aby odpowiedzieć na zadane we wstępie pytanie, należy dokonać weryfikacji powyższych założeń, które zgodnie z przyjętą teorią determinują konwergencję wewnątrz unii monetarnej. Jeżeli nie są one spełnione, oznaczać to może brak konwergencji lub dywergencję. Zjawiska te powinny znajdować potwierdzenie w rzeczywistości, tj. w danych statystycznych. Takie podejście metodologiczne przyjęto w niniejszej analizie. W celu wykazania możliwości dywergencji w istniejącym wspólnym obszarze walutowym został przedstawiony * Marcin Mucha doktor nauk ekonomicznych Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, mmucha@sgh.waw.pl

18 488 Miscellanea mechanizm, który może mieć negatywny skutek w rozwoju gospodarczym wewnątrz strefy euro. Przedstawiane zależności próbuję potwierdzić danymi empirycznymi. 2. Mechanizm potencjalnej dywergencji w Unii Gospodarczej i Walutowej Rzeczą raczej niebudzącą kontrowersji jest fakt, że poszczególne państwa strefy euro charakteryzują się zróżnicowaną dynamiką PKB. To, że poszczególne gospodarki rozwijają się w różnym tempie, wynika zarówno z początkowego, jak i bieżącego poziomu potencjalnej produkcji na 1 mieszkańca. Jest to uwarunkowane niejednakowymi zasobami kapitału oraz siły roboczej, które z kolei są uzależnione m.in. od sytuacji demograficznej i poziomu skumulowanych oszczędności w danej gospodarce. Na wzrost gospodarczy, w szerszym sensie, wpływają również czynniki socjologiczne i kulturowe 1. Oczywiście, są one niemierzalne, ale wpływają na tempo wzrostu i poziom produkcji na mieszkańca. Ogół powyższych uwarunkowań skutkuje zróżnicowaniem tempa wzrostu PKB w poszczególnych krajach strefy euro, co zostało pokazane na rysunku 1 oraz w tabeli 1. Austria Francja Holandia Niemcy Grecja Irlandia Włochy Portugalia Hiszpania Strefa euro Rysunek 1 Średnie roczne tempo wzrostu PKB w wybranych krajach strefy euro w latach , i (w %) 2,0 0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0 Średnia stopa wzrostu PKB Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Eurostatu. 1 Np. w krajach takich jak Niemcy i Holandia, gdzie znaczna część społeczeństwa jest protestantami, istnieje przeświadczenie, że praca człowieka uszlachetnia, a kumulacja oszczędności i bogacenie się nie jest grzechem. Wydaje się, że podejście do tych zagadnień w społeczeństwach południowej Europy jest nieco odmienne.

19 M I S C E L L A N E A Joanna Prystrom * Narodowy system innowacji jako czynnik rozwoju gospodarczego na przykładzie Szwecji Wstęp W ostatnich dekadach można zaobserwować ogromny wzrost znaczenia innowacji w procesach gospodarczych. Co istotne, proces ten odnosi się do wielu sfer życia, wpływając nie tylko na dynamikę rozwoju, ale również na postrzeganie przyszłych tendencji gospodarczych i społecznych. Przedsiębiorstwo, aby się rozwijać, potrzebuje innowacji. Firmom, które tego nie zauważają, grozi stagnacja i w konsekwencji eliminacja z rynku. Dzięki innowacyjności podmiot gospodarczy staje się bardziej konkurencyjny. W rezultacie skłania to jego konkurentów do podejmowania podobnych działań, czyli poszukiwania i wdrażania innowacji oraz dążenia do podniesienia konkurencyjności. Tego typu rywalizacja z kolei przekłada się na wzrost pozycji i zdolności konkurencyjnej całej gospodarki. Sprawnie funkcjonujący system innowacji (jako jeden z wielu czynników) warunkuje innowacyjność podmiotów gospodarczych. To z kolei daje szansę ich rozwoju, możliwość tworzenia nowych miejsc pracy, a tym samym podnosi kondycję całej gospodarki. Celem artykułu jest przedstawienie systemu innowacji w Szwecji, która jest postrzegana obecnie za jedną z najbardziej innowacyjnych i konkurencyjnych gospodarek na świecie. Ponadto autorka pragnie podkreślić istotę determinant sukcesu szwedzkiego systemu innowacji, który warunkując innowacyjność szwedzkiej gospodarki, podnosi jej pozycję gospodarczą na arenie międzynarodowej. 1. Istota systemu innowacji Krajowy (zwany również narodowym) system innowacji obejmuje instytucje sfery nauki, przedsiębiorstwa i organizacje sfery przemysłu i usług oraz szereg powiązań organizacyjnych, prawnych, finansowych i informacyjnych. Polityka innowacyjna państwa powinna być czynnikiem usprawniającym przebieg innowacji [Ciborowski 2004]. Poprzez system innowacji rozumie się sieć organizacji, osób i instytucji, które opracowują i wdrażają nowe technologie, co skutkuje innowacyjnością gospodarki i wzrostem * Dr Joanna Prystrom Katedra Ekonomii i Nauk Społecznych, Wydział Zarządzania, Politechnika Białostocka, j.prystrom@pb.edu.pl

20 500 Miscellanea gospodarczym. System innowacji jest traktowany jako narzędzie wspomagające realizację programów wchodzących w skład polityki innowacyjnej. Podkreśla się przy tym znaczenie współpracy pomiędzy naukowcami, sferą biznesu a polityką, gdzie innowacyjność jest postrzegana jako jeden z ważniejszych czynników warunkujących dobrą kondycję gospodarki [Marklund i in. 2004]. Inne ujęcie narodowego systemu innowacji sprowadza się do całokształtu powiązanych ze sobą instytucjonalnych i strukturalnych czynników w gospodarce narodowej i społeczeństwie, które generują, selekcjonują i wchłaniają innowacje [Jasiński 2006]. Poszczególne elementy składowe krajowego systemu innowacji są determinowane przez wiele czynników, do których można zaliczyć [Kukliński 1995]: 11 czynniki społeczne i kulturowe doświadczenia historyczne, systemy wartości, edukacja, kultura; decydują one o jakości kapitału ludzkiego, stanowiącego główny motor rozwoju gospodarczego; 11 czynniki ekonomiczne perspektywy ekonomiczne i techniczne, konkurencyjność; 11 czynniki technologiczne trendy w technice i technologii, formy powiązań kooperacyjnych, dostęp do nowości technologicznych; 11 czynniki polityczne i prawne określają ogólne warunki działania poszczególnych składników systemu, głównie instytucji rządowych prowadzących politykę innowacyjną; 11 czynniki międzynarodowe kształtują relacje systemu innowacyjnego z innymi systemami, współpraca międzynarodowa dotycząca sfery B+R. Celem systemu innowacyjnego jest generowanie, dyfuzja oraz wykorzystanie technologii. Oddziaływanie tego systemu obejmuje poziom krajowy, regionalny i lokalny, wszędzie tam, gdzie pojawia się aktywność innowacyjna [Carlsson i in. 1999]. W związku z tym narodowy system innowacji może być definiowany jako zbiór instytucji i podmiotów, których jednym z kluczowych celów jest dążenie do rozwoju oraz dyfuzji nowych technologii i innowacji. Jednostki te, kształtujące innowacyjność gospodarki, zakładają wsparcie tych działań przez rządy i ich politykę. Istotny nacisk kładzie się również na współpracę pomiędzy podmiotami i instytucjami w celu kreowania, przechowywania i transferu wiedzy, umiejętności oraz odkryć naukowych, które ściśle wiążą się z kwestią nowych technologii i innowacjami [Metcalfe 1995]. System innowacyjny składa się z kilku części (planowanie, infrastruktura i zasoby) oraz czynników determinujących jego funkcjonowanie (dostawcy technologii, zapotrzebowanie na daną technologię i tzw. mechanizmy wiążące) (zob. tab. 1). Struktura Narodowego Systemu Innowacji opiera się na trzech czynnikach. Wśród nich wyróżnia się zapotrzebowanie na określoną technologię, dostawców poszukiwanych technologii oraz tzw. mechanizmy łączące. Istotną funkcję odgrywają także kluczowe komponenty systemu, do których zalicza się planowanie, infrastrukturę i źródła innowacji technologicznych. Planowanie odnosi się do każdego rodzaju planowania strategicznego, które porusza trzy wspomniane siły napędzające system. Infrastruktura dotyczy zarówno jednostek realizujących działalność B+R, jej odbiorców, jak również mechanizmów łączących. Trzeci komponent systemu to zasoby, który obejmuje programy finansujące i wspierające aktywność innowacyjną [Kayal 2008]. Systemy innowacji są otwartymi i dynamicznymi mechanizmami, gdzie poszczególne elementy powinny funkcjonować swobodnie, lecz również ściśle ze sobą współgrać i na siebie oddziaływać. Sukces systemu innowacji zależy w znacznej mierze od integracji i współpracy pomiędzy komponentami i mechanizmami napędzającymi, z których jedne odpowiadają za tworzenie wiedzy i innowacji, drugie za dyfuzję, a jeszcze inne za wykorzystanie efektów opracowanych innowacji [Kayal 2008].