Kierunek Polska. przewodnik

Transkrypt

1 Kierunek Polska przewodnik

2

3 Tomasz Ławecki Kazimierz Kunicki Liliana Olchowik-Adamowska Kierunek Polska przewodnik

4 I II III Miejsce w środku Europy 8 Kronika Polski, czyli spacerkiem przez wieki 20 Sławni Polacy 86 IV Bramy do Polski 138 V Miasta duże 182 VI Miasta średnie 304 VII Miasta małe i najmniejsze 366 VIII Polska na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO 434

5 IX X XI XII Nie tylko skanseny, czyli żywy folklor wsi polskiej 490 Dotknąć przyrody, czyli nie tylko w parkach narodowych 522 Sanktuaria, misteria, pielgrzymki, czyli tradycyjne życie religijne 564 Polska aktywna 604 XIII Będzie się działo 624 XIV Turystyka hobbystyczna 666 XV Informator 718 XVI Indeks miejscowości 741

6 Tekst Tomasz Ławecki Kazimierz Kunicki Liliana Olchowik-Adamowska Zdjęcia Agnieszka i Włodek Bilińscy, Krzysztof Bzowski, Piotr Bułanow, Jan Ciesielski, Marek Czasnojć, Dorota Folga-Januszewska, Wojciech Grzędziński, Piotr Hawałej, Sebastian Kamieniak, Piotr Kłosek, Waldemar Kompała, Witold Korsak, Paweł Krzan, Joanna Kulik-Paliwoda, Sławomir Lis, Paweł Mazur, Janusz Monkiewicz, Zygmunt i Ryszard Nater, Marcin Oliva Soto, Waldemar Panów, Zbigniew Panów, Bogumiła Piazza i Stanisław Składanowski, Paweł Pierściński, Renata Piżanowska, Jacek Poręba, Krystyna i Aleksander Rabij, Andrzej Raj, Łukasz Rak, Maciej Rawluk, Piotr Rawicki, Piotr Skórnicki, Jacek Stankiewicz, Marek Strzałkowski, Piotr Then, Piotr Witosławski, Jan Włodarczyk Agencja BE&W Agencja FORUM Projekt graficzny i DTP Tadeusz Nuckowski Mapy Władysław Bączek, Barbara Bączek, Meridian Koordynacja prac redakcyjnych Anna Chudzik Redakcja Tomasz Chomiszczak Anna Chudzik Indeks Kinga Zarych Fotoedycja Joanna Kułakowska-Lis Współpraca Jakub Kinel Kinga Zarych Korekta Ewa Rogucka Przygotowanie zdjęć do druku Studio Kolor Druk Colonel, Kraków Printed in Poland Copyright by BOSZ Olszanica 2011 Wydanie I Wydawca Wydawnictwo BOSZ Biuro: ul. Przemysłowa 14, Lesko tel , faks biuro@bosz.com.pl ISBN

7 BOŚNIA I ŁOTWA POLSKA na tle krajów Unii Europejskiej kraje należące do UE pozostałe kraje F I N L A N D I A R O S J A ISLANDIA NORWEGIA S Z W E C J A ESTONIA WIELKA BRYTANIA IRLANDIA HOLANDIA BELGIA NIEMCY LUKSEMBURG DANIA FRANCJA SZWAJCARIA CZECHY AUSTRIA SŁOWENIA LITWA ROSJA POLSKA CHORWACJA SŁOWACJA WĘGRY BIAŁORUŚ UKRAINA RUMUNIA W Ł O C H Y SERBIA HERCEGOWINA BUŁGARIA HISZPANIA ANDORA CZARNOGÓRA ALBANIA MACEDONIA GRECJA TUNEZJA MAROKO MALTA ALGIERIA LIBIA 7

8 Miejsce w środku Europy I Miejsce, w którym przyszło żyć kolejnym pokoleniom Polaków, miało ogromny wpływ na losy narodu. Nawet nazwa państwa ma związek z geografią. Wzięła się od miana noszonego przez plemię, które dało początek narodowi polskiemu byli to Polanie, czyli ludzie otwartych pól. Zanim jednak powstały pola, trzeba było wykarczować puszcze. A nim wyrosły lasy, szumiało tu morze. 8 9

9 Miejsce w środku Europy I Miejsce, w którym przyszło żyć kolejnym pokoleniom Polaków, miało ogromny wpływ na losy narodu. Nawet nazwa państwa ma związek z geografią. Wzięła się od miana noszonego przez plemię, które dało początek narodowi polskiemu byli to Polanie, czyli ludzie otwartych pól. Zanim jednak powstały pola, trzeba było wykarczować puszcze. A nim wyrosły lasy, szumiało tu morze. 8 9

10 II 20

11 Kronika Polski, czyli spacerkiem przez wieki Polacy od kilkunastu wieków uczestniczą w przepływie idei oraz dóbr kulturalnych i materialnych w Europie. Zrazu przyswajali sobie uniwersalne wartości chrześcijańskie i sposób sprawowania władzy. Wkrótce zaczęli hojnie wnosić własny wkład do europejskiej kultury, nauki, obyczaju. Procesu wymiany nie zahamowała utrata niepodległości. Wawel nad Wisłą świadek potęgi Królestwa Polskiego i Rzeczpospolitej Obojga Narodów 21

12 Kolebką polskiej państwowości okazała się Wielkopolska. To tam znalazł się wódz, wystarczająco ambitny i waleczny, by zjednoczyć plemiona mieszkające między Odrą a Wisłą. Nagłe pojawienie się silnego państwa na północ i wschód od świata chrześcijańskiego zdziwiło sąsiadów. Przyjmuje się, że pierwszy odnotowany przez kroniki lechicki książę Mieszko I wywodził się z plemienia Polan, ale sęk w tym, że takie plemię nie istniało. Nie wymienia go w każdym razie Geograf Bawarski, opisujący terytoria plemienne Europy Środkowej. Nazwa musiała powstać później. Identyfikuje się ją z polem wskazując na rolnicze zajęcie ludności lub z opolem słowiańską osadą. Być może wyrośli z niewielkiego plemienia Goplan, żyjących w dorzeczu Warty. Niebywała wojowniczość księcia i jego drużyny odbiegała od spokojnego usposobienia Słowian. Plemię Mieszka w błyskawicznym tempie zdominowało sąsiadów i utworzyło najbardziej rozległy z krajów słowiańskich, jak napisał kupiec Ibrahim Ibn Jakub. Mieszko najpierw rządził na terenie Wielkopolski, Kujaw, ziemi sieradzko-łęczyckiej, w oparciu o kilka ufortyfikowanych grodów nad Wartą. Oddzielnie żyli za Wisłą Mazowszanie, na północy Pomorzanie, za Odrą Połabianie. Śląsk i Małopolska (kraj Wiślan) znajdowały się w strefie wpływów czeskich, a być może nawet wchodziły w skład państwa Przemyślidów, które powstało po rozpadzie Wielkich Moraw. Księstwo Polan nie miało stałych granic, jako że Mieszko chętnie podbijał nowe ziemie, jednak nie zawsze udawało się je utrzymać. Nie miało też nazwy słowo Polska pojawiło się dopiero za rządów jego syna. Gorąca krew Krew Mieszka I płynęła w żyłach Kanuta Wielkiego, króla Anglii ( ), Danii ( ) i Norwegii ( ), znanego z bezwzględności, okrucieństwa i odwagi. Na podbój Anglii poprowadził 10 tys. swoich żołnierzy, ale także posiłki, które posłał mu wuj, Bolesław Chrobry. Matką Wikinga była siostra Bolesława, a córka Mieszka Świętosława. W Skandynawii jest znana jako Sygryda Storråda, na Wyspach Brytyjskich Gunhilda Polska. Odsłonięty w 2000 r. w Kołobrzegu Pomnik Tysiąclecia jest alegorią trudnych stosunków polskoniemieckich Znalezisko z Lednicy pamięta początki chrześcijaństwa na ziemiach polskich 26

13 Narodziny państwa Złota kaplica w archikatedrze Poznańskiej z posągami pierwszych władców Polski Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy w Lednogórze 27

14 Zwycięstwo pod Grunwaldem wyniosło Jagiellonów do rangi najważniejszych dynastii w Europie. Po zawarciu w Krewie w 1385 r. unii personalnej, Korona Polska i Księstwo Litewskie pozostawały pod berłem jednej dynastii. Siłą rzeczy polityka zagraniczna obu państw była spójna, stopniowo dokonywała się integracja gospodarcza i kulturalna. Korona Polska była silniejsza ekonomicznie i bardziej rozwinięta cywilizacyjnie, ale miała dużo mniejsze terytorium. Wielkie Księstwo Litewskie zajmowało obszar od Bałtyku po Morze Czarne, z czego rdzenne ziemie litewskie stanowiły zaledwie 10%. W większości były to tereny zasiedlone przez prawosławnych Rusinów. Dopiero w 1569 r., trzy lata przed śmiercią ostatniego z Jagiellonów, na sejmie w Lublinie zawarta została unia, stanowiąca o utworzeniu państwa federacyjnego ze wspólnym władcą (już elekcyjnym) i sejmem. Dziękczynne okrzyki senatorów złączeni jak wolni z wolnymi, równi z równymi! zakończyły owe doniosłe obrady. Powstało największe państwo Europy. Kompetencje władcy skutecznie jednak ograniczały liczne przywileje stanu szlacheckiego. Pierwszy krok zrobił Ludwik Andegaweński, król Polski i Węgier, który z braku syna, wbrew polskiemu prawu i zwyczajowi, dążył do przekazania korony Obraz Jana Matejki Unia Lubelska 42

15 Rzeczpospolita szlachecka córce Jadwidze. Aby uzyskać zgodę możnowładców, wydał w 1374 r. przywilej koszycki, zwalniający szlachtę z płacenia większości podatków. Po Jagiellonach nastał czas królów elekcyjnych, a każda elekcja otwierała pole do wymuszania ustępstw na kandydatach do tronu. W czasach, gdy inne państwa kontynentu umacniały władzę absolutystyczną, w Polsce zbudowano ekstrawagancki ustrój zwany demokracją szlachecką. Wzorem obywateli Republiki Weneckiej (Serenissima), szlachta zwała swą Rzeczpospolitą Najjaśniejszą. Wyższość jej ustroju uzasadniała wynaturzeniami silnej władzy, czego przykładów dostarczał ogarnięty paranoją car Iwan Groźny czy Habsburgowie, którzy wymordowali szlachtę czeską. Szlachta stanowiła w Polsce ok. 10% populacji (w innych państwach 1 2%). W przeważającej części (ponad połowa) nie byli to nawet ziemscy posiadacze, tym bardziej pilnowali więc zasady szlacheckiej równości. Wła- 43

16 Naród bez ziemi Z ziem polskich płynęły na zachód fale emigrantów, a na wschód zesłańców. Katorżnicy pracowali w kopalniach i przy wyrębie tajgi. Niewielu z zesłania wracało. Jako przymusowi osiedleńcy zarządzali kopalniami, prowadzili badania naukowe, wnosili wkład w rozwój społeczności Sybiraków. Jednym z pionierskich badaczy autochtonicznych syberyjskich ludów był Bronisław Piłsudski, brat przyszłego Naczelnika Polski. Największa fala emigracji polskiej napłynęła po powstaniu listopadowym do Francji. Była wśród wygnańców elita narodu: filozofowie, pisarze, artyści. Niekoronowanym królem Emigracji roku 1831, zwanej Wielką, stał się książę Adam Czartoryski. W jego paryskim pałacu (Hotel Lambert na Wyspie św. Ludwika) skupiało się życie wygnańców. Tu wadzono się o Polskę, tu znajdowano wsparcie. Zrozpaczeni emigranci pogrążali się w mistycyzmie; rolę przywódcy duchowego odegrał w Paryżu Andrzej Towiański. Uległ jego wpływom największy poeta polskiego romantyzmu, Adam Mickiewicz, wykładający na Sorbonie literaturę słowiańską. Poglądy o mesjanizmie polskiego narodu ( Polska Chrystusem Narodów ) miały wpływ na literaturę polską okresu romantyzmu. Na wygnaniu powstało wiele jej arcydzieł. Mickiewicz, pozbawiony prawa powrotu do ojczyzny, przepełniony tęsknotą i goryczą, napisał na paryskim bruku swój epicki poemat: Pan Tadeusz. Z dala od Polski tworzyli Juliusz Słowacki i Cyprian Norwid. Tęskniąc za krajem młodości, Chopin komponował przepojone żalem nokturny i inspirowane polską muzyką ludową mazurki. Pod koniec XIX i na początku XX w. zdolna młodzież opuszczała prowincjonalną Warszawę, by zgłębiać wiedzę na zachodnich uniwersytetach. Tak trafiła do Francji skromna guwernantka Maria Skłodowska, by jako pierwsza kobieta w historii zostać studentką na wydziale fizyki i chemii Sorbony. Wraz ze swym mężem Piotrem Curie odkryła pierwiastki promieniotwórcze: rad i polon, co nagrodzono Noblem. Po raz drugi uczona dostała tę nagrodę za wydzielenie czystego radu. Helena Modrzejewska opuściła teatry Galicji, by jako Modjeska podbić sceny w Anglii i USA swym talentem dramatycznym. Jej syn Helena Modrzejewska portret wybitnej aktorki autorstwa Tadeusza Ajdukiewicza 68

17 Ralph Modjeski, zdolny konstruktor, przerzucił nad wielkimi rzekami Ameryki ponad 40 mostów. Francuski poeta Guillaume Apollinaire z urodzenia był Polakiem nazywał się Apoloniusz Kostrowicki. Znany angielski pisarz Joseph Conrad to Polak Józef Korzeniowski. Z Krakowa wyruszył do Marsylii, by rozpocząć swą morską przygodę. Edmund Strzelecki zdobył najwyższy szczyt Australii i nazwał go imieniem Kościuszki. Bronisław Malinowski badał zwyczaje seksualne dzikich mieszkańców Wysp Trobriandzkich. Ernest Malinowski zbudował w Peru najwyżej Jan Styka Mickiewicz jako pielgrzym położoną linię kolejową świata. Polacy dali wówczas Europie i światu swych najlepszych synów i córki. Ojczyzna ich nie potrzebowała, bo nie mieli ojczyzny. Polska to jeden z narodów mających najliczniejszą (proporcjonalnie) emigrację na świecie. Poza granicami kraju mieszka 1/3 etnicznych Polaków. Warszawa Chopina Kilka tygodni przed wybuchem powstania, w Dzień Zaduszny 1830 r. wyjechał z Warszawy 20-letni Fryderyk Chopin, by rozwijać swój talent za granicą. Na wieść o upadku Warszawy pisał zrozpaczony ze Stuttgartu: O Boże! Jesteś Ty?! Jesteś i nie mścisz się! Czy jeszcze Ci nie dość zbrodni moskiewskich?. 60 lat później, to Moskal upomniał się o Chopina. Rosyjski pianista Milij Bałakiriew odszukał jego miejsce urodzenia. Zastał w Żelazowej Woli zdewastowany park i resztki zabudowań dworskich. Podniósł w prasie alarm. Warszawskie Towarzystwo Muzyczne ogłosiło wśród Polaków zbiórkę na wykup dworku, jednak datków starczyło tylko na obelisk. Bałakiriew szczerze ubolewał, że Polacy zebrali pieniądze między sobą, a rosyjscy wielbiciele Chopina zostali pozbawienie możliwości złożenia ofiary. Otrzymał jednak zaproszenie na uroczystość odsłonięcia obelisku w 1894 r. Przez miasto młodości kompozytora prowadzi szlak oznaczony grającymi ławeczkami Chopina, a w podziemiach pałacu Ostrogskich znajduje się multimedialne muzeum biograficzne kompozytora. Dworek w Żelazowej Woli, a w zasadzie dworska oficyna, w której urodził się Fryderyk Chopin 69

18 III 86

19 Sławni Polacy Idąc śladami Polaków o największym dorobku naukowym, artystycznym, literackim i społecznym, nie sposób nie zobaczyć mazowieckich pejzaży namalowanych nutami Chopina czy nie docenić wielkości astronoma, który poruszył Ziemię, oglądając w olsztyńskim zamku przyrządy wykonane przez Kopernika. Koniecznie trzeba zajrzeć do wadowickiego mieszkania pielgrzyma pokoju Jana Pawła II i do wilanowskich komnat Jana III Sobieskiego, zwanego w XVII-wiecznej Europie Lwem Lechistanu. Warto stanąć też oko w oko z dorobkiem Witkacego oryginalnego artysty okrzykniętego przez francuskich krytyków sztuki génie multiple de Pologne ( polskim geniuszem zwielokrotnionym ), a później zanurzyć się pod niebem Krakowa w oparach poezji wyczarowanej przez noblistów Szymborską i Miłosza. Przypominamy w tym rozdziale miejsca rodzinne kompozytorów, wirtuozów, naukowców i legendarnych twórców teatru, a także wodzów, którzy na ziemiach zwanych przedmurzem Europy zatrzymywali najeźdźców ciągnących na Zachód od ord tatarskich po sowiecką nawałę w 1920 r. Proponujemy zatem opowieść o ludziach, którzy, wpisując się w tysiącletnie dzieje społeczeństwa związanego z zachodnią Europą, tworzyli nie tylko polską historię. My Polacy zawdzięczamy mądrości wielkich rodaków ponowne wybicie się na niepodległość i ocalenie tożsamości narodowej, zagrożonej po 123 latach niewoli, okupacji naszych ziem podczas obu wojen światowych i 45 powojennych lat przebywania w strefie wpływów ZSRR. 87

20 Dworek i pomnik Fryderyka Chopina w Żelazowej Woli 96

21 Chopin, talentem świata obywatel Tak napisał o Fryderyku Chopinie ( ) jeden z najwybitniejszych polskich poetów Cyprian Kamil Norwid. Obaj mieszkali w młodości w tym samym domu, w pałacu Krasińskich przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie. Lecz nie tylko w pałacu z Salonikiem Chopina zwiedzający poszukują klimatów znanych z jego utworów, ale też w podwarszawskiej Żelazowej Woli. Dworek położony w malowniczym parku nad rzeką Utratą, gdzie przyszedł na świat Fryderyk, stał się już w okresie międzywojennym celem wycieczek melomanów ze wszystkich stron świata. Niejeden z przybyszy i dziś przyznaje, że w tym tchnącym atmosferą romantyzmu miejscu pragnie zgłębić tajemnicę geniuszu kompozytora, znanego i kochanego dosłownie na całym świecie. 97

22 Kiedy w latach 60. XX w. w Europie zaczął święcić triumfy groteskowy teatr absurdu, okazało się, że jednym z jego prekursorów jest artysta z Polski Witkacy, czyli Stanisław Ignacy Witkiewicz ( ). Lecz dopiero powszechne odkrycie dzieł malarskich, w tym portretów Witkacego zaprezentowanych podczas wystawy w Brukseli w 1982 r., okazało się przełomowe w szerszej, europejskiej recepcji dzieł oryginalnego i płodnego artysty. Krytycy pisali na łamach prasy francuskojęzycznej, że Witkacy to génie multiple de Pologne ( polski geniusz zwielokrotniony ). Aby zmierzyć się z dziełem malarza, autora dramatów i twórcy teatru awangardowego, najlepiej pojechać do Zakopanego, miasta z tatrzańskim pejzażem w tle. Widok na Giewont i autoportret Witkacego (pośrodku) 118

23 Witkacy, geniusz zwielokrotniony Witkacy, syn twórcy architektury zakopiańskiej, malarza i krytyka sztuki Stanisława Witkiewicza, zanim osiadł w Zakopanem na stałe, wziął udział w wyprawie etnograficznej Bronisława Malinowskiego do Australii w 1914 r. Walczył też podczas I wojny światowej jako oficer doborowego pawłowskiego pułku carskiej armii. W 1918 r. powrócił do reaktywowanej po latach zaborów Polski i zamieszkał w rodzinnym mieście, w cieniu majestatycznego szczytu Giewontu. Chociaż pomieszkiwał na przemian w Zakopanem i w Warszawie, podtatrzańskie uzdrowisko stało się dla artysty miejscem stworzonym do pracy. Namalował tu setki portretów i napisał większość utworów, miał przyjaciół, bawił na licznych przyjęciach i wystawiał sztuki na scenie Teatru Formistycznego w hotelu Morskie Oko. Witkacy został reżyserem, scenografem i duszą tego teatru. Chociaż teatralna zabawa trwała zaledwie przez trzy sezony, a Witkacy zdołał wystawić w każdym z nich po kilka spektakli, widzowie przez lata wspominali wrażenia z tego okresu. Publiczność brała niekiedy zbyt dosłownie słowa wypowiadane na scenie. Już podczas premiery pierwszego spektaklu widzowie podzielili się na obozy. W książce Witkacy w teatrze międzywojennym Janusz Degler przypomniał list Witkacego skierowany do Tadeusza Boya-Żeleńskiego: Ryki autor zagłuszały ryki hańba i precz. Niektórzy niedobrze słyszeli i zamiast kuro zrozumieli inaczej. Witkacy był ciekawym ponad wszelki wyraz eksperymentatorem napisał w książce Pępek świata współtwórca Teatru Formistycznego, Rafał Malczewski. Witkacowski teatr był amatorski co się zowie. Grali w nim dentyści i malarze, państwowi przepowiadacze pogody, czyli urzędnicy PIM-u, zielonookie panny. Najważniejsi byli ci, którzy mówili z trudem po polsku, z akcentem angielskim, białoruskim lub rosyjskim. Niekwestionowaną gwiazdą została angielska malarka miss Winifred Cooper o charakterystycznych rysach Indianki. Kiedy, grając Widmo w sztuce Witkacego W małym dworku, z grobową miną wypowiadała z angielskim akcentem słowa: Umarhłam na rhaaka w wąthobie, wybuchały salwy śmiechu. Przyjechała do Zakopanego z chorym na gruźlicę narzeczonym. Narzeczony zmarł, a ona została. Kupiła willę w podzakopiańskiej Harendzie, którą odsprzedała później poecie Janowi Kasprowiczowi. Wędrując ulicami miasta, można poczuć klimat międzywojnia, kiedy Witkacy zaskakiwał odbiorców twórczością tak oryginalną, że dla wielu niezrozumiałą. W hotelu Morskie Oko przy Krupówkach, głównym zakopiańskim deptaku, urządzono teraz kawiarnię. Zachowały się domy, w których artysta mieszkał lub miał pracownie: Witkiewiczówka na łagodnym wzniesieniu zwanym Antałówką i willa Tatry przy ul. Chramcówki, gdzie otworzył Firmę Portretową. A także willa Olma przy ul. Zamoyskiego, należąca podówczas do stomatologa Tadeusza Biruli-Białynickiego, który organizował na cześć zaprzyjaźnionego artysty przyjęcia. Podczas spotkań Witkacy malował, wybierając modeli spośród gości. Wielokrotnie zasiadał też na fotelu dentystycznym doktora Biruli-Białynickiego, odpłacając mu portretami za ratunek uzębienia. Kiedy w 1925 r. Witkacy zakładał Firmę Portretową i Teatr Formistyczny, miał 40 lat. Dramaturg, powieściopisarz, filozof, malarz i teoretyk sztuki, należał do najwszechstronniejszych artystów polskiej awangardy. 119

24 IV Warszawska Starówka od strony Wisły Bramy do Polski 138

25 Port lotniczy im. F. Chopina w Warszawie Warszawa, ponadpółtoramilionowa metropolia, jest miastem historycznym i młodym zarazem. Jej położenie sprawia, że może być dobrą bazą wypadową do poznania atrakcji Mazowsza i Podlasia. Największy port lotniczy Polski znajduje się w granicach miasta. Łączy je z centrum szeroka aleja Żwirki i Wigury oraz komunikacja miejska (autobusy). 139

26 Port Lotniczy Kraków-Balice im. Jana Pawła II Dawna stolica Polski jest atrakcyjna dla turystów z różnych względów: znakomita architektura i zabytki, kultura i rozrywka na wysokim poziomie. Kraków to, było nie było, gród królewski, miasto artystycznej bohemy, ale też miejsce bliskie Janowi Pawłowi II podobnie jak niektóre miejscowości w okolicy. Dojazd z i na lotnisko znajdujące się 1 km na zachód od Krakowa autostradą A4 (odcinek bez opłat). Najszybszym (18 min) sposobem komunikacji między portem lotniczym i centrum Krakowa jest szybka kolej PLK. Z przystanku kolejowego do terminali dowożą (w 15 min) wahadłowe busy. Przy samym terminalu mają przystanek autobusy podmiejskie (dwie linie dzienne i jedna nocna), łączące port z centrum miasta. 162

27 Magia Krakowa Najlepszy rynek świata (według rankingu Project for Public Spaces) zdobią Sukiennice (oddział Muzeum Narodowego), kościół Mariacki z ołtarzem Wita Stwosza i samotna wieża po nieistniejącym już ratuszu. Każda kamienica zwraca uwagę architektonicznymi detalami. Pod pomnikiem Mickiewicza handlują krakowskie kwiaciarki, a krakowskie gołębie czekają na ziarna zboża. We wschodniej części dawnego placu targowego przezroczysta płyta przykrywa stanowiska archeologiczne. Gdy zejdziemy w dół, możemy dokładnie obejrzeć podziemny Kraków mury i trakty miasta przed lokacją w 1257 r. Z Rynku ul. Grodzką i Kanoniczą podąża się na Wawel, siedzibę polskich królów za życia i po śmierci. Do oglądania tu zatem wiele, do zwiedzania królewskie komnaty na zamku i królewskie grobowce w krypcie katedry. Z wzgórza wawelskiego można zejść do dawnej żydowskiej dzielnicy Krakowa, dziś opanowanej przez artystów. Kazimierz, pokazany przez Spielberga w Liście Schindlera, po rewitalizacji odzyskał oblicze niegdyś odrębnego, żydowskiego miasta. W synagogach mieszczą się galerie i muzea, małe sklepiki i warsztaty rzemieślnicze, kawiarenki i puby znalazły lokum w wąskich, pożydowskich kamieniczkach. Mają tu miejsce targi staroci na placu Nowym oraz ciekawe wydarzenia kulturalne. Największa impreza Festiwal Kultury Żydowskiej przypomina o dawnych mieszkańcach Kazimierza. W budynku dawnej Fabryki Naczyń Emaliowanych Oskara Schindlera Niemca, który ratował krakowskich Żydów od zagłady zorganizowano oddział Muzeum Historycznego (ul. Lipowa 4). Wystawa stała poświęcona jest latom okupacji w Krakowie. Zbudowany obok postmodernistyczny budynek (projektu Claudia Nardiego) przeznaczono na Muzeum Sztuki Współczesnej. Pięknie oświetlone Sukiennice na Rynku Głównym w Krakowie 163

28 V 182

29 Miasta duże W rozdziale tym prezentujemy stolicę kraju, a następnie w układzie alfabetycznym pozostałe miasta wojewódzkie oraz liczące powyżej 200 tys. mieszkańców. W kilku przypadkach opisane zostały miasta według dodatkowego klucza. Po pierwsze, dwa województwa mają po dwie regionalne stolice, z rozdzielonymi siedzibami władzy państwowej i samorządowej (w kujawsko-pomorskim: Bydgoszcz i Toruń, w lubuskim: Gorzów i Zielona Góra). Po drugie, dwa miasta wojewódzkie współtworzą duże zespoły miejskie, a więc Gdańsk razem z Sopotem i Gdynią stanowią Trójmiasto, a Katowice wespół z 13 sąsiadującymi miastami Górnośląski Związek Metropolitalny. W tych przypadkach traktujemy je wspólnie, bez względu na liczbę mieszkańców. 183

30 Częstochowa Położone nad rzeką Wartą na południu Polski, w północnej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej (potocznie zwanej Jurą Krakowsko-Częstochowską), prawie ćwierćmilionowe dziś miasto należy pod względem administracyjnym do województwa śląskiego, historycznie natomiast związane jest z regionem Małopolski. Od wieków życie w Częstochowie toczyło się i nadal przebiega w cieniu sławnego w świecie klasztoru i bazyliki z cudownym obrazem Czarnej Madonny na Jasnej Górze, stanowiącego międzynarodowy ośrodek pielgrzymkowy, z 4 mln odwiedzających rocznie. Jednakże samo miasto ma równie ciekawą historię, jak i współczesność. Początki Częstochowy sięgają prawdopodobnie XI w., choć pierwsza o niej wzmianka zachowała się w dokumentach biskupów krakowskich z 1220 r., a prawa miejskie przyznano jej w 1356 r. Nieco ponad ćwierć wieku później książę Władysław Opolczyk ufundował dla zakonu paulinów zespół klasztorny na Jasnej Górze i odtąd miasto żyło i rozwijało się u jej stóp. Od połowy XIX stulecia, w związku z położeniem przy trasie kolei warszawsko-wiedeńskiej, a także ze względu na obecne w najbliższej okolicy rudy żelaza, pokłady wapienia oraz obfitującą w czystą wodę Wartę razem z jej dopływani, w Częstochowie zaczął rozwijać się przemysł: głównie metalowy, włókienniczy i papierniczy. Miasto poszerzyło swoje granice i trzykrotnie zwiększyło liczbę ludności, pod koniec stulecia stając się ośrodkiem Częstochowskiego Okręgu Przemysłowego. W okresie między I a II wojną światową dodatkowo rozwinęło się tutaj rzemiosło pamiątkarskie. W okresie powojennym władze komunistyczne, by zwiększyć udział Spojrzenie z jasnogórskiej wieży 206

31 Fragment dawnej zabudowy miasta klasy robotniczej w klerykalnym mieście, ulokowały w Częstochowie kombinat metalurgiczny (Hutę Częstochowa, obecnie sprywatyzowaną przez kapitał zagraniczny) oraz ogólnokrajowe Zjednoczenie Kopalnictwa Rud Żelaza, co zaowocowało szybką budową nowych osiedli mieszkaniowych, a w ślad za nimi linii tramwajowych, które okazały się kolejną osią kompozycyjną nowego organizmu miejskiego. Obok hutnictwa drugą gałęzią gospodarki pozostał tradycyjnie przemysł włókienniczy, skupiony w sześciu dużych fabrykach, przy czym ustrojowa i gospodarcza transformacja Polski rozpoczęta w końcu minionego stulecia zmienia obecnie strukturę przemysłową Częstochowy. Narodziny wyższych uczelni Politechniki i Wyższej Szkoły Pedagogicznej (obecnie Akademii im. J. Długosza) oraz licznych instytutów podniosły rangę miasta spełniającego rolę ośrodka akademickiego i naukowego. Jako pierwsze miasto w Europie Środkowo-Wschodniej Częstochowa otrzymała Honorową Flagę Rady Europy oraz główną nagrodę tej organizacji Prix de l Europe za działania na rzecz integracji europejskiej i rozwój współpracy z samorządami miast europejskich. Spacer po Częstochowie rozpoczyna się zazwyczaj już po wizycie na Jasnej Górze, a zatem od jej podnóża. Stąd, aż do Starego Miasta, biegnie al. Najświętszej Marii Panny, wytyczona w początkach XIX w. jako droga łącząca wzgórze klasztorne z miastem, która z czasem przekształciła się w reprezentacyjną promenadę. Najpierw rozdziela dwa parki miejskie: z lewej strony 6-hektarowy park im. Konstytucji 3 Maja, z prawej mniejszy park im. Stanisława Staszica, w którym stoi 12-boczny budynek obserwatorium astronomicznego oraz pawilon muzealny. Kiedy al. NMP wychodzi z parków do miasta, otaczają ją reprezentacyjne gmachy instytucji publicznych i klasycystyczne w większości rezydencje miejscowych fabrykantów, o zdobnych fasadach, wykuszach i balkonach. Rewitalizowana współcześnie al. NMP w pełni utrzymała swój historyczny charakter. Do najciekawszych budowli zaliczają się: XIX-wieczny klasztor Mariawitek zagospodarowany przez liceum, Dom Frankego z ozdobnymi klatkami schodowymi i zwieńczeniem w kształcie kopuły z latarnią czy dawny gmach teatru, dający siedzibę bankowi. Rozsiadłe na lewym brzegu Warty Stare Miasto zachowało owalny układ urbanistyczny z centralnie położonym Starym Rynkiem; niegdyś otaczały je mury obronne, o których 207

32 OLSZTYN centrum miasta 1:

33 Olsztyn Stolica położonego na północnym wschodzie kraju województwa warmińsko-mazurskiego jest jego największym ośrodkiem miejskim (ponad 175 tys. mieszkańców), gospodarczym, edukacyjnym i kulturowym, a także centrum turystycznym w największej na terenie Polski i wyróżniającej się w Europie krainie jezior i lasów. W granicach samego Olsztyna też znajduje się kilkanaście jezior (Ukiel o prawie 118 ha powierzchni ma na swych brzegach ośrodki wypoczynkowe i plażę miejską, przystanie żeglarskie i kajakowe), a nadto malowniczymi zakolami przepływa tędy rzeka Łyna, z dwoma pomniejszymi dopływami. Ze swej wielowiekowej przeszłości miasto zachowało wiele interesujących zabytków. W połowie XIV w. nadrzecznej osadzie wśród puszczy nadała prawa miejskie Kapituła Warmińska. Równocześnie rozpoczęła ona budowę zamku Allenstein który przechodził z czasem liczne przeobrażenia a nieco później kościoła św. Jakuba Apostoła, do dziś liczonego pośród najwybitniejszych sakralnych przykładów gotyku ceglanego w Polsce. Po dzień dzisiejszy przetrwała też na Starym Mieście wytyczona wówczas sieć uliczna, liczne tamtejsze domy wciąż stoją na średniowiecznych fundamentach, a ocalałe fragmenty fortyfikacji uzmysławiają solidność dawnych obwarowań. W 1466 r. przyłączony do Polski Olsztyn wraz z całą Warmią stanowił autonomiczny obszar biskupów warmińskich, przy czym z Polakami wielokrotnie walczyli o niego Krzyżacy, a w jednej z kolejnych wojen jako skuteczny obrońca zamku dobrze przysłużył się Koronie Mikołaj Kopernik, genialny astronom, a podówczas zarazem kanonik i administrator kapitulnych dóbr. Razem z pierwszym rozbiorem Polski 1772 r. Olsztyn znalazł się pod panowaniem Prus, by pozostawać w granicach państwa niemieckiego do zakończenia II wojny światowej. Jego rozwój nastąpił dopiero w 2. połowie XIX w., a na przełomie XX w. wzniesiono nowe gmachy publiczne i dzielni- Kawiarniane ogródki na olsztyńskim Starym Mieście 257

34 W zaułkach Ostrowa Tumskiego i zdobywały go różne armie, w ciągu wielu wieków miasto prędko zabliźniało rany, rozwijało się i bogaciło. Gigantyczne zniszczenia przyniosła mu II wojna światowa; decyzją Hitlera przekształcone w Festung Breslau podczas prawie 3-miesięcznego oblężenia stawiło zacięty opór atakom Armii Radzieckiej, lecz w rezultacie w gruzach legło blisko 70% zabudowy. Na mocy Układu Poczdamskiego Wrocław razem z ziemiami zachodnimi przypadł Polsce. Po II wojnie nastąpił proces wymiany ludności, pozostałą jeszcze ludność niemiecką wysiedlono do Niemiec, zachęcając do osiedlenia ludność polską z Kresów Wschodnich, głównie ze Lwowa i jego okolic, włączonych do Związku Radzieckiego. Mimo niemal natychmiast podjętego wysiłku odbudowy i rozbudowy miasta, dopiero w 1983 r. Wrocław osiągnął przedwojenną liczbę ponad 600 tys. mieszkańców. Czasy wczesnego średniowiecza przywołuje Ostrów Tumski najpierw siedziba pierwszych Piastów, potem przez wieki wydzielona własność kościelna. Formalnie wciąż nazywa się wyspą, choć w 1824 r. zasypano odnogę Odry biegnącą przez plac katedralny. Stanowi wymarzone miejsce do romantycznych spacerów z dala od wielkomiejskiego zgiełku. W doskonałym stanie zachował się na Ostrowie jeden z najcenniejszych w Europie zespołów architektury sakralnej. Dominuje gotycka katedra św. Jana Chrzciciela, trzecia z kolei wzniesiona w tym miejscu. Ma kształt monumentalnej, trójnawowej bazyliki z trójprzęsłowym prezbiterium i sześcioprzęsłowym korpusem oraz bocznymi nawami, czterema wieżami i licznymi kaplicami, spośród których wyróżnia się Mariacka. Obok katedry stoi pierwszy na Śląsku dwupoziomowy kościół Świętego Krzyża i św. Bartłomieja, z przełomu XIII XIV w. W kompleksie znajdują się też romańsko-gotyckie kościoły św. Idziego i św. Marcina. W Muzeum Archidiecezjalnym podziwiać można nie tylko bogate zbiory sztuki sakralnej, ale nawet egipskie mumie. Tradycję pięknych ogrodów z fontannami kontynuuje Ogród Botaniczny z dużą kaktusiarnią. Ażurowy, żelazno-kamienny most Tumski z końca XIX w. łączy Ostrów z wyspą Piasek. W halowym, gotyckim kościele Najświętszej Marii Panny na Piasku zachował się XII-wieczny tympanon fundacyjny z poprzedniej, 292