ŒRODOWISKA I ZASOBÓW NATURALNYCH

Transkrypt

1 CHRONA ŒRODOWISKA I ZASOBÓW NATURALNYCH nr 30 Warszawa 2007 INSTYTUT OCHRONY ŒRODOWISKA

2 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 30, 2007 r. INSTYTUT OCHRONY ŚRODOWISKA INSTITUTE OF ENVIRONMENTAL PROTECTION OCHRONA ŚRODOWISKA I ZASOBÓW NATURALNYCH ENVIRONMENTAL PROTECTION AND NATURAL RESOURCES nr 30 Warszawa

3 KOMITET WYDAWNICZY INSTYTUTU OCHRONY ŚRODOWISKA Dr inż. Paweł BŁASZCZYK, prof. dr hab. Barbara GWOREK przewodnicząca, dr inż. Grażyna MITOSEK, dr inż. Janusz PRZEWŁOCKI, dr Jadwiga SIENKIEWICZ Opracowanie edytorskie Marta RADWAN-RÖHRENSCHEF, Alicja SIENKIEWICZ Korekta techniczna Barbara OKSAŃSKA Copyright by INSTYTUT OCHRONY ŚRODOWISKA, Warszawa 2007 Wydawca DZIAŁ WYDAWNICTW IOŚ Warszawa, ul. Krucza 5/11 tel. (0-22) , w. 58; fax (0-22) CZASOPISMO RECENZOWANE ISSN Przygotowanie do druku i druk Wydawnictwo Naukowe Gabriel Borowski 2

4 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 30, 2007 r. Spis treści Contents Ewa Lisowska-Mieszkowska SYSTEMY ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO ROZWÓJ I FUNKCJONOWANIE W POLSCE... 5 ENVIRONMENTAL MANAGEMENT SYSTEMS DEVELOPMENT AND OPERATION IN POLAND Mieczysław Borysiewicz, Wanda Kacprzyk ZARZĄDZANIE RYZYKIEM PRZEMYSŁOWEGO ZANIECZYSZ- CZENIA RZEK PROJEKT RIVER SHIELD MANAGEMENT OF THE RISK FROM INDUSTRIAL WATER POLLUTION THE RIVER SHIELD PROJECT Wojciech Mill, Adrian Schlama ANALIZA MOŻLIWOŚCI WYKONANIA PRZEZ POLSKĘ PRZEJŚCIOWEGO CELU EKOLOGICZNEGO DYREKTYWY PUŁAPOWEJ ANALYSIS OF THE CAPACITY TO DECREASE AREAS OF CRITICAL LOAD EXCEEDANCE OF ACIDITY SET BY THE NEC DIRECTIVE Małgorzata Walczak ANALIZA KRAJOBRAZOWA W PLANACH OCHRONY PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH ANALYSIS OF LANDSCAPE IN MANAGEMENT PLANS OF LANDSCAPE PARKS Grażyna Porębska, Maciej Sadowski WSPÓŁCZESNE PROBLEMY PUSTYNNIENIA CONTEMPORARY PROBLEMS OF DESERTS AND DESERTIFICATION 3

5 Agnieszka Pastuszko SUBSTANCJA ORGANICZNA W GLEBACH SOIL ORGANIC MATTER Jolanta Jankowska, Jacek Sosnowski, Grażyna Anna Ciepiela, Kazimierz Jankowski ZAWARTOŚĆ OŁOWIU W WYBRANYCH GATUNKACH ROŚLIN DWULIŚCIENNYCH ROSNĄCYCH NA UŻYTKACH ZIELONYCH W POBLIŻU TRASY SZYBKIEGO RUCHU CONTENT OF LEAD IN SOME DICOTYLEDONUS GROWED NEAR BY THE HIGWAY Liliana Kalisz, Jolanta Sałbut DEWATERING OF ANAEROBICALLY STABILIZED SLUDGE ON REED BEDS ODWADNIANIE OSADÓW STABILIZOWANYCH W WARUNKACH BEZTLENOWYCH NA POLETKACH TRZCINOWYCH Wojciech Mill AKTUALIZACJA MAP ŁADUNKÓW KRYTYCZNYCH ZAKWASZENIA I EUTROFIZACJI WYBRANYCH EKOSYSTEMÓW LĄDOWYCH POLSKI UPDATE OF CRITICAL LOAD MAPS OF ACIDITY AND EUTROPHICATION OF SELECTED TERRESTRIAL ECOSYSTEMS OF POLAND Anna Cocker-Maciejewska OBRÓBKA WSTĘPNA BIOMASY NA POTRZEBY SYSTEMÓW ENERGETYCZNYCH BIOMASS PRE-TREATMENT FOR ENERGY PURPOSES 4

6 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 30, 2007 r. Ewa Lisowska-Mieszkowska SYSTEMY ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO ROZWÓJ I FUNKCJONOWANIE W POLSCE ENVIRONMENTAL MANAGEMENT SYSTEMS DEVELOPMENT AND OPERATION IN POLAND Słowa kluczowe: ISO 14001, EMAS, certyfikat ISO 14001, system zarządzania środowiskowego. Keywords: ISO 14001, EMAS, ISO certificate, environmental management system. In its formal form environmental management systems have operated for more than fifteen years, since in 1993 Regulation No 761/2001 of the European Parliament and of the Council allowing voluntary participation by organizations in a Community eco-management and audit scheme (EMAS) was published. In 1996 the International Organization for Standarization (ISO) published the ISO standard on Environmental Management Systems specifications with guidance for use. The popularity of environmental management systems (EMS) is still growing. There are more than organizations which have ISO certificates worldwide. In Poland there are more than 1300 organizations which have certified EMS, most of them in Śląskie, Mazowieckie and Wielkopolskie Voivodships (regions) and least of them in Podlaskie, Lubuskie and Lubelskie Voivodships. Implementation of EMS by organization can bring a lot of profits, but in practice many organizations make mistakes when developing and implementing EMS and therefore those systems are not always effective. Some mistakes are caused partly by a lack of understanding of the EMS concept described in ISO standard. Another reason is excessive focus on the system documentation instead of the system effectiveness itself. 5

7 Ewa Lisowska-Mieszkowska 1. WPROWADZENIE Systemy zarządzania środowiskowego w swojej sformalizowanej formie funkcjonują na świecie już od kilkunastu lat. W początkach lat dziewięćdziesiątych XX wieku Międzynarodowa Organizacja Standaryzacyjna (International Standarisation Organization, ISO) opublikowała normę ISO 14001, a Unia Europejska Rozporządzenie Rady z dnia 29 czerwca 1993 r. nr 1836/93 dopuszczające dobrowolny udział organizacji z sektora przemysłowego w systemie eko-zarządzania i audytu Wspólnoty Europejskiej 1 (tzw. rozporządzenie EMAS), które miały umożliwiać organizacjom formalne wykazanie się właściwym stosunkiem do środowiska. Od tego też momentu możemy mówić o rozwoju sformalizowanych systemów zarządzania środowiskowego, który przejawia się między innymi wzrostem ich popularności i rosnącą liczbą certyfikacji na całym świecie. W Polsce certyfikaty ISO ma już ponad 1300 organizacji. Są to przede wszystkim przedsiębiorstwa produkcyjne lub usługowe, ale nie tylko. Wśród organizacji, które zdobyły certyfikat, są również szpitale, urzędy, elektrociepłownie i miejskie zakłady oczyszczania. Od momentu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej w maju 2005 r. możliwe jest także rejestrowanie polskich organizacji we wspólnotowym Systemie Ekozarządzania i Audytu (EMAS). Obecnie jest w nim zarejestrowanych 7 polskich organizacji. System zarządzania środowiskowego zgodny z wymaganiami normy ISO jest potencjalnie bardzo dobrym narzędziem, ułatwiającym organizacji, która go wdrożyła kontrolowanie wpływu wywieranego na środowisko oraz pozwalającym wykazać dbałość o środowisko i poprawny stosunek do jego ochrony. Jednak opracowanie dobrze działającego systemu, dostosowanego do potrzeb i warunków danej organizacji, nie jest proste wymaga z jednej strony właściwego zrozumienia samej koncepcji systemu, a z drugiej dobrej znajomości specyfiki organizacji. 2. KONCEPCJA SYSTEMÓW ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO Idea zapobiegania negatywnemu oddziaływaniu na środowisko została zapoczątkowana na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku. Do tego momentu przedsiębiorstwa zajmowały się raczej naprawianiem szkód wyrządzanych w środowisku, a obszary szczególnie cenne obejmowane były po prostu ochroną ograniczającą na ich terenie działalność przedsiębiorstw. 1 Opublikowane w OJ L 168 z dnia 10 lipca 1993 r., str

8 Systemy Ochrona zarządzania Środowiska środowiskowego i Zasobów rozwój Naturalnych i funkcjonowanie nr 30, 2007 w Polsce r. W latach osiemdziesiątych pojawiła się koncepcja kompleksowego podejścia do problemu zarządzania wpływem na środowisko, które nie ograniczało się już do stosowania rozwiązań typu końca rury, ale zostało rozszerzone o wdrażanie nowych technologii, stosowanie odpowiednio dobranych materiałów i surowców i inne działania tego typu. Zaczęto też posługiwać się pojęciem zarządzanie środowiskowe. Zarządzanie środowiskowe oznacza te aspekty ogólnej funkcji zarządzania organizacją, które dotyczą kontrolowania i sterowania wpływem, jaki wywiera ona na środowisko. Pojęcie to obejmuje całość problemów dotyczących wpływu wywieranego na środowisko, a mających znaczenie dla strategii firmy i jej konkurencyjności na rynku. Filozofia zarządzania środowiskowego została po raz pierwszy sformułowana w połowie lat osiemdziesiątych w Kodeksie postępowania w zakresie zarządzania środowiskowego Niemieckiego Stowarzyszenia na Rzecz Zarządzania Środowiskiem. Opracowanie i przyjęcie tego kodeksu przez stowarzyszenie przemysłowców było pierwszą inicjatywą tego rodzaju na świecie 2. Natomiast koncepcja systemowego podejścia do problemu ochrony środowiska w działalności przedsiębiorstw znalazła swój wyraz w dokumencie uchwalonym w 1991 r. z inicjatywy Międzynarodowej Izby Handlowej (International Chamber of Commerce), zatytułowano Karta Biznesu dla Zrównoważonego Rozwoju (Business Charter for Sustainable Development). Dokument ten zawiera 16 zasad dotyczących rozwoju przemysłu przy pełnym poszanowaniu zasad ochrony środowiska naturalnego i jego pojemności ekologicznej. Znaczenie Karty Biznesu podkreśla fakt, że zawarte w niej zasady zostały w kilka lat później przytoczone w załączniku informacyjnym A do normy ISO 14004, jako przykład tzw. zasad wiodących, pomagających organizacjom definiować ogólny zakres ich zobowiązania w stosunku do środowiska 3. W kolejnych latach opublikowano dokumenty będące podstawą tworzenia sformalizowanych systemów zarządzania środowiskowego: normę IOS i przywołane już wcześniej rozporządzenie EMAS. Przedstawiony w nich model systemu jest oparty na tzw. cyklu Deminga, tj. cyklicznym procesie przebiegającym według schematu: planowanie, tj. określanie czynności, których wykonanie jest niezbędne, aby otrzymać efekt najwyższej jakości, wykonanie zaplanowanych czynności zgodnie z wszystkimi punktami planu, 2 B. Poskrobko, Zarządzanie środowiskiem. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. 3 Polska norma PN ISO 14004, Systemy zarządzania środowiskowego. Ogólne wytyczne dotyczące zasad, systemów i technik wspomagających. Polski Komitet Normalizacyjny. 7

9 Ewa Lisowska-Mieszkowska zbadanie wyników wykonanych działań, czyli sprawdzenie czy plan był skuteczny, w celu stwierdzenia co można byłoby zrobić lepiej, włączenie pomysłów ulepszających do nowego planu. Realizując powyższe etapy, można uzyskać efekt spirali, w której każde kolejne działanie jest lepsze od poprzedniego, co prowadzi do ciągłej poprawy wyników. Koncepcja ciągłego doskonalenia, rozwijana przez następców jej twórcy W. E. Deminga, stała się podstawą tworzenia sformalizowanych systemów zarządzania jakością, a później także środowiskiem oraz bezpieczeństwem pracy. Warunkiem koniecznym funkcjonowania systemu zarządzania środowiskowego jest jego integracja z ogólnym systemem zarządzania organizacją. Nie może dobrze funkcjonować system zarządzania środowiskowego opracowany i wprowadzony niezależnie od ogólnych celów, priorytetów i procedur obowiązujących w danej organizacji. Dotyczy to zarówno polityki ekologicznej, która powinna stanowić integralną część ogólnej polityki firmy, jak i wszelkich praktyk, procedur, procesów i środków. W przeciwnym wypadku może dochodzić do konfliktów, ponieważ w wielu wypadkach cele ochrony środowiska ustanowione bez uwzględniania celów ekonomicznych firmy, okażą się z nimi sprzeczne. 3. GENEZA POWSTANIA SFORMALIZOWANYCH SYSTEMÓW ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO Geneza powstania sformalizowanych systemów zarządzania środowiskowego sięga w zasadzie lat siedemdziesiątych XX w. a ich rozwój przebiegał równolegle z rozwojem samej koncepcji zarządzania wpływem przedsiębiorstwa na środowisko. Wzrastające zanieczyszczenie środowiska powodowało pogorszenie jakości życia, co w połączeniu z coraz wyższą świadomością ekologiczną ludności prowadziło do wzrostu presji społecznej. Społeczeństwa domagały się od przedsiębiorstw zmniejszenia niekorzystnego wpływu na środowisko, a od rządów podjęcia działań ograniczających emisję zanieczyszczeń do środowiska. W tej sytuacji rządy stopniowo zaostrzały przepisy ochrony środowiska, a przedsiębiorstwa podejmowały działania ułatwiające odnalezienie się w nowej sytuacji. Początkowo były to działania skupione na sferze technicznej i technologicznej oparte na stosowaniu rozwiązań typu końca rury. Z czasem dostrzeżono niewystarczającą efektywność takich rozwiązań, a poszukiwanie nowych możliwości zaowocowało rozwojem technik zapobiegania zanieczyszczeniom u źródeł, tj. na początku i na kolejnych etapach procesu technologicznego. Przedsiębiorstwa poszukiwały sposobów minimalizacji kosztów poprzez prowadzenie racjonalnej gospodarki materiałowej, surowcowej i energetycznej. Zwrócono uwagę 8

10 Systemy Ochrona zarządzania Środowiska środowiskowego i Zasobów rozwój Naturalnych i funkcjonowanie nr 30, 2007 w Polsce r. na znaczenie doboru technologii i surowców, pojawiły się ruchy czystszej produkcji, a to czy organizacja zanieczyszcza środowisko czy nie zaczęło mieć wpływ na jej wizerunek społeczny i zainteresowanie potencjalnych inwestorów. W latach osiemdziesiątych stało się popularne przeprowadzanie audytów i przeglądów środowiskowych, wzorowane na stosowanych już wcześniej audytach finansowych. Z założenia były to jednak działania jednorazowe, pozwalające tylko ocenić bieżącą sytuację. Pojawił się więc pomysł zastosowania podejścia systemowego, sprawdzonego już wcześniej w zarządzaniu jakością, do zarządzania wpływem przedsiębiorstwa na środowisko i co za tym idzie, opracowania sformalizowanych systemów zarządzania środowiskiem. Nie bez znaczenia był tu zapewne sukces norm serii IOS 9000 i możliwość uzyskiwania certyfikatów wystawianych przez niezależne instytucje zewnętrzne. W początkach lat dziewięćdziesiątych opracowano pierwszą normę krajową określającą, jakie wymogi system zarządzania środowiskowego powinien spełniać. Była to brytyjska norma BS 7750 Zarządzanie środowiskowe, wydana przez Brytyjski Instytut Normalizacji w 1992 r. i poprawiona w dwa lata później. Jej opublikowanie po raz pierwszy umożliwiło oficjalną certyfikację systemu. Chociaż była to brytyjska norma krajowa, wykorzystywana była przez firmy z wielu innych krajów, aż do momentu pojawienia się standardów o charakterze międzynarodowym: rozporządzenia EMAS i norm serii ISO 14000, które zresztą opracowane zostały z wykorzystaniem rozwiązań wypracowanych w normie brytyjskiej. Pierwszym standardem o charakterze i zasięgu międzynarodowym dotyczącym tworzenia systemu zarządzania środowiskowego było opublikowane w 1993 r. Rozporządzenie Rady nr 1836/93 dopuszczające dobrowolny udział organizacji z sektora przemysłowego w systemie ekozarządzania i audytu Wspólnoty Europejskiej (EMAS), znowelizowane następnie przez Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 marca 2001 nr 761/2001 dopuszczające dobrowolny udział organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie 4. Rozporządzenie to wprowadziło możliwość zarejestrowania organizacji, która wdrożyła spełniający określone wymagania system zarządzania środowiskowego w systemie wspólnotowym, co wiąże się z umieszczeniem nazwy organizacji na liście publikowanej corocznie w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich i stanowi oficjalne potwierdzenie wdrożenia systemu. Równolegle z rozwojem wewnętrznego systemu rejestracji Unii Europejskiej pojawiła się możliwość certyfikacji w ramach systemu o zasięgu globalnym. We wrześniu 1996 r. Międzynarodowa Organizacja Standaryzacyjna (ISO) opublikowała normę ISO Systemy zarządzania środowiskowego specyfikacja 4 Opublikowane w OJ L 114 z dnia 24 kwietnia 2001 r., str. 1. 9

11 Ewa Lisowska-Mieszkowska i wytyczne stosowania. Była to pierwsza z całej serii norm ISO i jedyna dająca podstawy do certyfikacji systemu zarządzania środowiskowego przez niezależną jednostkę zewnętrzną. Pozostałe normy z tej serii, a jest ich ponad dwadzieścia, zawierają różnego rodzaju wskazówki, które mają pomóc organizacjom w sprawnym wdrożeniu efektywnego systemu, wykorzystaniu etykiet ekologicznych, przeprowadzaniu audytów, itd. W późniejszych latach zarówno rozporządzenie EMAS, jak i norma ISO były nowelizowane w celu lepszego dostosowania ich wymogów do zmieniającej się rzeczywistości, a w przypadku normy ISO także w celu zwiększenia jej kompatybilności z normami serii ISO 9000 i ułatwienia organizacjom wdrażania zintegrowanych systemów zarządzania środowiskiem, jakością i bezpieczeństwem. W chwili obecnej wymagania rozporządzenia EMAS i normy ISO co do samego systemu zarządzania środowiskowego w zasadzie są identyczne. 4. WZROST POPULARNOŚCI SFORMALIZOWANYCH SYSTEMÓW ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO NA ŚWIECIE I W POLSCE LICZBA CERTYFIKACJI W odniesieniu do systemów zarządzania środowiskowego opartych na normie ISO nie ma żadnego centralnego rejestru, w którym byłyby gromadzone dane o liczbie organizacji posiadających certyfikat. Nie można w związku z tym określić dokładnej ich liczby ani w Polsce, ani na świecie. Tym bardziej nie można też dokładnie określić ile organizacji stosuje tylko wybrane procedury zarządzania środowiskowego lub wdrożyło kompletny system, lecz nie certyfikowało go. Dokładne dane znane są jedynie w odniesieniu do liczby rejestracji w EMAS, ze względu na obowiązujący w Unii Europejskiej mechanizm rejestracji i publikowanie danych, liczbę certyfikatów ISO natomiast można oszacować jedynie na podstawie niekompletnych danych. W skali świata dane o liczbie certyfikacji ISO są zbierane przez Reinharda Peglau, współpracownika niemieckiej Federalnej Agencji Środowiska, i publikowane na stronie 5, w ramach internetowego serwisu wymiany informacji na temat ISO 9000 i ISO Według zamieszczonych tam informacji w styczniu 2006 r. liczba organizacji posiadających certyfikaty wynosiła w skali świata Zdecydowanym światowym liderem w tym zakresie jest Japonia, w której certyfikaty posiadało organizacji, przy czym ich liczba stale szybko się zwiększa. Pierwsze certyfikaty dla firm japońskich 5 Serwis ten działa już kilku lat, wersja anglojęzyczna jest dostępna pod adresem 10

12 Systemy Ochrona zarządzania Środowiska środowiskowego i Zasobów rozwój Naturalnych i funkcjonowanie nr 30, 2007 w Polsce r. zostały wydane w 1995 r., w 1997 r. było ich około 300, w styczniu 2001 r. ponad 4600, w grudniu 2003 już , a w październiku 2004 r W maju 2005 r. odnotowano certyfikatów, co oznacza przyrost około tysiąca certyfikacji w ciągu drugiego półrocza 2005 r. Postęp, jaki można tu zaobserwować, obrazuje dynamikę wzrostu popularności systemów zarządzania środowiskowego na świecie, choć trzeba przyznać, że w żadnym innym kraju certyfikacje nie są aż tak rozpowszechnione jak w Japonii. Drugim z kolei krajem pod względem liczebności certyfikowanych organizacji są Chiny, w których liczba certyfikacji wynosi (stan na styczeń 2006), a dalej Hiszpania, Włochy, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Niemcy. Na ten ostatni kraj warto zwrócić uwagę. Stosunkowo duża popularność zarówno ISO 14001, jak i EMAS, w Niemczech ma zasadnicze znaczenie, wobec faktu, że jest to kraj sąsiedzki, z którym Polska ma liczne powiązania gospodarcze, a rynek niemiecki ma istotne znaczenie dla polskich firm produkcyjnych i usługowych. Warto też podkreślić, że niespełna półtora roku wcześniej, w październiku 2004 r., klasyfikacja R. Peglau przedstawiała się nieco inaczej, zaraz za przodującą Japonią ( certyfikatów) plasowały się Wielka Brytania (5460), a za nią Chiny (5064), Hiszpania (4860) i Niemcy (4320). Drugim i być może bardziej wiarygodnym źródłem informacji o liczbie certyfikatów na świecie jest sama Międzynarodowa Organizacja Standaryzacyjna. W zasadzie ISO nie kontroluje w żaden sposób stosowania wydawanych przez siebie norm i nie prowadzi rejestru certyfikatów, ale w związku z licznymi i powtarzającymi się prośbami o udzielenie tego typu informacji od 13 lat zleca corocznie przeprowadzenie badań, które mają na celu określenie liczby certyfikatów wydanych dla organizacji w poszczególnych krajach. Według raportu przedstawiającego stan na grudzień 2005 r. certyfikat ISO posiadały w tym czasie organizacje zlokalizowane w 138 krajach, z czego organizacji miało certyfikaty zgodne z nowszą wersją normy (do maja 2006 r. ważne były jeszcze certyfikaty wydane na podstawie pierwszej wersji normy ISO 14001, pochodzącej z 1996 r., obecnie obowiązują już tylko certyfikaty wydane na podstawie ISO 14001:2001). Oznacza to wzrost liczby wydanych certyfikatów o 24 % w stosunku do stanu z grudnia 2004 r., kiedy to całkowita liczba certyfikatów wynosiła Rozkład liczb certyfikacji w poszczególnych krajach jest podobny, jak w danych zbieranych przez R. Peglau w 2004 r., chociaż nie identyczny i dane liczbowe nieco się różnią. Pierwsze miejsce pod względem liczby wydanych certyfikatów zajmuje Japonia, a na kolejnych plasują się Chiny, Hiszpania, Włochy, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Republika Korei, Niemcy, Szwecja i Francja. Zestawienie danych pochodzących z obu źródeł zamieszczono w tabeli 1. 11

13 Ewa Lisowska-Mieszkowska Tabela 1. Pierwsza dziesiątka krajów na świecie pod względem liczby organizacji posiadających certyfikaty ISO Table 1. The first ten countries in the world with the largest number of organizations, with ISO certificates Według R. Peglau (stan na styczeń 2006 r.) Według raportu ISO (stan na grudzień 2005 r.) 1. Japonia Japonia Chiny Chiny Hiszpania Hiszpania Włochy Włochy Wielka Brytania Wielka Brytania USA USA Niemcy Republika Korei Republika Korei Niemcy Szwecja Szwecja Czechy Francja 3289 Liczba certyfikatów na całym świecie Liczba certyfikatów na całym świecie Źródła: dane zbierane przez współpracownika niemieckiej Federalnej Agencji Środowiska Reinharda Peglau i opublikowane na stronie internetowej oraz dane opublikowane przez Międzynarodową Organizację Standaryzacyjną w raporcie The ISO Survey of Certyfications W Polsce, według informacji R. Peglau, w styczniu 2006 r. były 597 firmy i organizacje z certyfikatami, co dawało naszemu krajowi 25 miejsce na świecie, a według informacji opublikowanych przez ISO w grudniu 2005 r. certyfikaty posiadało 948 organizacji, z czego 375 certyfikowało swoje systemy zarządzania środowiskowego zgodnie z nową normą ISO 14001:2001. Z pewnością dane podawane przez R. Peglau dla Polski były zaniżone, co wynika z ograniczonego dostępu do informacji na ten temat, natomiast dane publikowane w raporcie ISO wydają się bardziej zbliżone do stanu rzeczywistego. Jeśli chodzi o polskie źródła informacji na ten temat, to najdokładniejsze, choć zapewne także niepełne dane, uzyskiwane bezpośrednio od jednostek certyfikujących działających na rynku polskim, są publikowane w serwisie internetowym eko-net, prowadzonym od 2002 r. przez Centrum Ochrony Środowiska Politechniki Gdańskiej (w ramach projektu HERMES - Health-Environment-Risk Managers Educational Support platforma edukacyjna dla specjalistów z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony środowiska oraz zarządzania ryzykiem, realizowanego w ramach programu Leonardo da Vinci). Według opublikowanych tam informacji w Polsce 12

14 Systemy Ochrona zarządzania Środowiska środowiskowego i Zasobów rozwój Naturalnych i funkcjonowanie nr 30, 2007 w Polsce r. pod koniec 2004 r. certyfikaty posiadało ponad 750 organizacji, a pod koniec 2006 r. było ich już W obrębie kraju zróżnicowanie poszczególnych województw pod względem liczby organizacji posiadających certyfikat IOS jest bardzo duże. Przyczyn zróżnicowania można upatrywać w takich czynnikach jak stopień uprzemysłowienia i ogólny poziom rozwoju gospodarczego województwa, a także charakterystyka przyrodnicza i związany z tym udział terenów rolniczych i zalesionych w województwie. Najwięcej certyfikacji odnotowano w województwach śląskim, mazowieckim, wielkopolskim i małopolskim, które należą do regionów najlepiej rozwiniętych gospodarczo lub wysoko uprzemysłowionych, najmniej natomiast w województwach podlaskim, lubuskim, lubelskim i warmińsko-mazurskim, tj. w województwach o charakterze rolniczym, nisko lub średnio uprzemysłowionych, o dużym udziale lasów i terenów chronionych (tab. 2). Tabela 2. Liczba organizacji posiadających certyfikowane systemy zarządzania środowiskowego zgodne z normą ISO w poszczególnych województwach, stan na październik 2006 r. Table 2. The number of organizations with ISO certificates in voivodships (October 2006) Województwo Liczba organizacji posiadających certyfikaty ISO Podlaskie 18 Lubuskie 21 Lubelskie 23 Warmińsko-mazurskie 25 Świętokrzyskie 26 Zachodniopomorskie 34 Opolskie 44 Podkarpackie 49 Łódzkie 56 Kujawsko-pomorskie 90 Dolnośląskie 94 Pomorskie 95 Małopolskie 114 Wielkopolskie 169 Mazowieckie 199 Śląskie 282 Źródło: dane opublikowane w serwisie internetowym eko-net, dostępnym pod adresem 6 Serwis eko-net dostępny jest pod adresem dane na koniec 2006 r. 13

15 Ewa Lisowska-Mieszkowska 5. FUNKCJONOWANIE SYSTEMÓW ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO W POLSCE Istnieje wiele opracowań, w których analizowano potencjalne koszty i korzyści z wdrożenia w organizacji systemu zarządzania środowiskowego. Na całkowity koszt certyfikowanego systemu składają się koszty opracowania i wdrożenia, koszty certyfikacji oraz koszty utrzymania systemu. Koszty opracowania i wdrożenia systemu są związane przede wszystkim z kosztami dokonania analizy aktualnego stanu organizacji w odniesieniu do środowiska, oceny aspektów środowiskowych, analizy wymogów prawa środowiskowego (w tym koszty zakupu aktów prawnych), a także z opracowaniem dokumentacji systemu (polityki, celów i zadań środowiskowych itp.), szkoleniem personelu, wprowadzeniem systemu monitoringu (zakupem sprzętu pomiarowego i przeszkoleniem pracowników, którzy będą obsługiwali aparaturę) oraz nakładami inwestycyjnymi ponoszonymi na etapie wdrażania 7. Mogą być one bardzo różne w zależności od wielkości i specyfiki organizacji. Koszty certyfikacji wynikają z konieczności opłacenia audytu certyfikacyjnego i są uzależnione od wielkości organizacji oraz cennika jednostki certyfikującej. Na koszty funkcjonowania wdrożonego już systemu składają się natomiast nakłady inwestycyjne na realizację zadań przewidzianych w programie zarządzania, koszty funkcjonowania wyposażenia i urządzeń, koszty zakupu dóbr używanych do celów ochrony środowiska, które nie są związane bezpośrednio z funkcjonowaniem wyposażenia ochrony środowiska, koszty prowadzenia monitoringu (dodatkowe koszty wykonywania pomiarów, przeprowadzania analiz, konserwacji aparatury itp.), koszty kontroli funkcjonowania systemu (audytów zewnętrznych), koszty działalności laboratorium, dodatkowe opłaty ekologiczne związane z realizacją zadań inwestycyjnych przewidzianych w programie środowiskowym, koszty badań i rozwoju, koszty szkoleń i konsultacji, koszty zewnętrznych audytów zgodności (w przypadku systemów certyfikowanych) oraz koszty zarządzania, w tym wynagrodzenia personelu za dodatkowe prace wykonywane w związku z funkcjonowaniem systemu. Wśród potencjalnych korzyści ekonomicznych wynikających z wdrożenia systemu najczęściej wymieniane są: przychody uzyskane dzięki odzyskowi surowców wtórnych, zagospodarowaniu odpadów, w wyniku zastosowania recyklingu itp., oszczędności wynikające z szeroko rozumianego usprawnienia gospodarki materiałowej, 7 J. Ejdys, Metoda oceny wyników działalności środowiskowej. Centrum Zrównoważonego Rozwoju i Zarządzania Środowiskiem, Politechnika Białostocka, Białystok. 14

16 Systemy Ochrona zarządzania Środowiska środowiskowego i Zasobów rozwój Naturalnych i funkcjonowanie nr 30, 2007 w Polsce. r. oszczędności związane ze zmniejszeniem zużycia surowców i mediów (wody, energii), obniżenie wydatków związanych z opłatami środowiskowymi i karami, oszczędności wynikające z obniżenie składek ubezpieczeniowych ze względu na wzrost bezpieczeństwa ekologicznego, korzyści wynikające z ogólnej poprawy funkcjonowania organizacji, obniżenia kosztów napraw, zakłóceń pracy itp., korzyści związane z uzyskaniem dostępu do kredytów preferencyjnych i źródeł finansowania ukierunkowanych na inwestycje i działania prośrodowiskowe. Oprócz stosunkowo łatwych do obliczenia korzyści ekonomicznych, organizacja może też uzyskać rozmaite korzyści pośrednie, których wycena finansowa jest trudna bądź niemożliwa. Można tu wymienić korzyści wynikające z poprawy pozycji rynkowej i konkurencyjności, wzrostu zaufania i zadowolenia klientów, wykazania zgodności z przepisami prawa, uzyskania dodatkowego atutu w oczach potencjalnych inwestorów, poprawy stosunków ze społecznością lokalną, wzrostu zaangażowania pracowników w sprawy firmy, dysponowania bazą danych środowiskowych związanych z prowadzoną działalnością, poprawą stosunków z organami kontroli i władzami miejscowymi 8. Przechodząc od teorii zarządzania środowiskowego do praktyki, trzeba zadać sobie następujące pytanie: czy wdrażanie i certyfikowanie systemów zarządzania środowiskowego rzeczywiście przynosi korzyści? Czy systemy te są skuteczne? Jak sprawdzają się w praktyce? System jest skuteczny, jeżeli działania podejmowane w jego ramach są skuteczne, tj. prowadzą do osiągnięcia zamierzonych rezultatów. Zdaniem R. Pochyluka i J. Szymańskiego można spodziewać się, że przedsiębiorstwo, które posiada certyfikat ISO 14001: ma nadzór nad procesami związanymi ze znaczącymi aspektami środowiskowymi, a więc i ze znaczącymi oddziaływaniami na środowisko, działa w zgodzie z przepisami prawa ochrony środowiska, stale zmniejsza się powodowane przez nie obciążenie środowiska, a ponadto jest otwarte na dialog z zainteresowanymi stronami i dąży do aktywnego komunikowania się oraz uznaje, że oddziaływanie na środowisko nie może być traktowane jak wewnętrzna sprawa przedsiębiorstwa 9. 8 K. Niziołek, Ocena zarządzania środowiskowego w organizacjach. Praca doktorska. Politechnika Łódzka (materiał niepublikowany). 9 J. Szymański, R. Pochyluk, Jaka jest skuteczność systemów zarządzania środowiskowego. Problemy Ocen Środowiskowych, nr 2, (13),

17 Ewa Lisowska-Mieszkowska Jeżeli oczekiwania te zostają spełnione, to znaczy, że system zarządzania środowiskowego wdrożony w przedsiębiorstwie jest skuteczny. Czy zatem w Polsce certyfikowane systemy zarządzania są skuteczne? Zdaniem Pochyluka i Szymańskiego jest z tym bardzo różnie. Zgodnie z koncepcją systemu przedstawioną w normie ISO zadaniem kluczowym jest nadzór nad procesami najbardziej obciążającymi środowisko. W praktyce jednak nadzorowanie wszystkich procesów związanych ze znaczącymi oddziaływaniami na środowisko nie zawsze jest stosowane, ponieważ wiążę się z dodatkowymi wydatkami i utrudnieniami. Dotyczy to przedsiębiorstw, które nie mają problemów ze spełnianiem wymagań prawnych co do stopnia oddziaływania na środowisko i w których nadzorowanie wszystkich procesów teoretycznie nie jest konieczne do zachowania zgodności z wymogami prawa, a możliwość dodatkowego zmniejszenia oddziaływania nie wydaje się interesująca ze względu na brak bezpośrednich korzyści dla przedsiębiorstwa. Zapobieganie większemu niż konieczne obciążeniu środowiska nie jest postrzegane jako korzyść dla przedsiębiorstwa. Ponieważ norma nie zawiera wymagań co do szczegółowości prowadzonego nadzoru, jednostki certyfikujące nie mogą wykazać, że jest on prowadzony na zbyt ogólnym poziomie, a przecież właśnie poprawne i pełne nadzorowanie procesów świadczy o skuteczności systemu. Kolejna kwestia to zachowywanie przez przedsiębiorstwa zgodności z wymaganiami prawa. Pochyluk i Szymański zwracają uwagę, że o ile w odniesieniu do dużych zakładów nadzór służb ochrony środowiska jest tak duży, że nie zdarza się, aby działały one bez posiadania wymaganych pozwoleń, o tyle małe zakłady pozostają często poza świadomością służb ochrony środowiska, a tym samym poza kontrolą. Wdrażanie systemu zarządzania środowiskowego staje się w takich zakładach pierwszą konfrontacją z pełnym zakresem przepisów prawa ochrony środowiska, które ich dotyczą. System pełni więc tutaj pozytywną rolę i sprzyja osiąganiu zgodności z prawem. Trzeba jednak pamiętać, że certyfikacja nie stanowi potwierdzenia skuteczności systemu, ale jedynie poświadcza jego wdrożenie. Przyznanie certyfikatu nie potwierdza też z absolutną pewnością, że przedsiębiorstwo nie przekracza wymagań nałożonych prawem, ponieważ zgodnie z interpretacją wymogów normy zaakceptowaną przez Międzynarodowe Forum Akredytacyjne (stosowaną przez jednostki certyfikujące) do zgodności z wymogami normy jest konieczne, aby system zarządzania środowiskowego prowadził co najmniej do stałej zgodności z wymaganiami prawnymi i nie oznacza to, że w organizacji posiadającej system nie zdarzy się żadne incydentalne naruszenia prawa, natomiast niezgodność taka powinna być szybko wykryta i naprawiona dzięki wdrożonemu systemowi. W praktyce możliwe jest uzyskanie certyfikatu także przez organizacje, które 16

18 Systemy Ochrona zarządzania Środowiska środowiskowego i Zasobów rozwój Naturalnych i funkcjonowanie nr 30, 2007 w Polsce r. nie pozostają w zgodzie z prawem w momencie certyfikacji, ale opracowały program dostosowawczy, który ma prowadzić do osiągnięcia tej zgodności 10. Jeżeli chodzi o zmniejszanie obciążenia środowiska, to zdaniem Pochyluka i Szymańskiego sytuacja nie przedstawia się dobrze. W polskich przedsiębiorstwach, ze względu na ich trudną sytuację ekonomiczną i technologiczną, za wystarczający efekt poprawy często uznaje się utrzymywanie stałego obciążenia środowiska i niezwiększanie go, pomimo np. użytkowania przestarzałych i nadal starzejących się urządzeń. Brak więc efektu ciągłego zmniejszania obciążenia. Nie jest też dobrze, jeśli chodzi o otwartość przedsiębiorstw i skłonność do podejmowania dialogu z zainteresowanymi stronami. W badaniu oceniającym w jakim stopniu przedsiębiorstwa wykorzystują tanie i coraz szerzej dostępne medium, jakim jest Internet, okazało się, że spośród 120 zbadanych firm posiadających certyfikat ISO 14001, tylko 63 posiadało strony internetowe, z czego 15 w ogóle nie umieściło na nich żadnych informacji dotyczących systemu zarządzania środowiskiem, a 17 ograniczyło się do opublikowania polityki środowiskowej. Jedynie kilka firm zachęcało do kontaktu z osobami odpowiedzialnymi za ochronę środowiska. Pozwala to sądzić, że organizacjom nie zależy nie tylko na dialogu z zainteresowanymi stronami, ale nawet na wykorzystaniu posiadanego certyfikatu do kształtowania wizerunku firmy i autopromocji 11. Pochyluk i Szymański konkludują, że posiadanie certyfikatu nie świadczy w praktyce o tym, o czym jak się wydaje świadczyć powinno, tj. o pełnym nadzorze nad procesami związanymi ze znaczącymi aspektami środowiskowymi (zwłaszcza w obszarach, w których nadzoru takiego nie wymaga prawo), o stałej i bezwarunkowej zgodności z przepisami prawa (świadczy jedynie o tym, że przedsiębiorstwo prowadzi stałe i systematyczne działania prowadzące do osiągnięcia zgodności z prawem oraz o obniżaniu obciążenia środowiska, a także nie gwarantuje otwartości przedsiębiorstwa i skłonności do dialogu. Badania mające na celu ocenę polskich organizacji w zakresie efektywności zarządzania środowiskowego zostały przeprowadzone przez Polskie Forum ISO w 2004 r. metodą ankiety pocztowej, którą rozesłano do 450 organizacji posiadających certyfikaty ISO (czyli prawdopodobnie do ok. połowy wszystkich polskich organizacji posiadających w tym czasie certyfikaty). Otrzymano 58 odpowiedzi, co oznacza, że odpowiedzi udzieliło 12,8 % przedsiębiorstw z badanej grupy w nawiązaniu do wcześniejszych stwierdzeń nie jest to najlepsze świadectwo otwartości tych organizacji i ich skłonności do dialogu z zainteresowanymi stronami. 10 A. Żelechowska, G. Miller. Problemy związane z osiąganiem zgodności prawnej w systemach zarządzania środowiskowego uwagi teoretyczne i praktyczne. Problemy Ocen Środowiskowych nr 2, (13), J. Szymański, R. Pochyluk. Jaka jest skuteczność systemów zarządzania środowiskowego. Problemy Ocen Środowiskowych nr 2, (13),

19 Ewa Lisowska-Mieszkowska Na podstawie analizy uzyskanych odpowiedzi autorzy badania stwierdzili, że do podstawowych celów realizowanych przez badane organizacje należało: ograniczenie zużycia zasobów naturalnych, zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do powietrza, ograniczenie ilości odpadów. Stwierdzono, że skuteczność realizowania celów i zadań środowiskowych jest niska (we wszystkich badanych organizacjach łącznie zrealizowano 101 ze 150 zaplanowany celów), co zdaniem autorów badań świadczy o braku efektywnego i sprawnego zarządzania w zakresie ochrony środowiska i niezrozumieniu wymagań normy ISO przez najwyższe kierownictwo i pracowników (pomimo posiadania certyfikatu). Jeżeli chodzi o deklarowane przyczyny, to 15,8 % celów nie zostało zrealizowanych ze względu na brak środków finansowych, a 49 % niezrealizowanych celów zostało określonych jako trudne do realizacji. Autorzy badania stwierdzają ponadto, że cele bardzo często są mylone z zadaniami (co również świadczy o braku zrozumienia wspomnianej normy) oraz że organizacje, choć deklarują brak środków finansowych, nie wykazują jednocześnie potrzeby pozyskiwania środków na realizację celów i zadań z zewnętrznych źródeł finansowania. Wyniki badań wskazują, że najniższe efekty środowiskowe (mniejsze od planowanych) uzyskano w zakresie zmniejszania ilości odpadów, w tym odpadów niebezpiecznych, oraz ilości odprowadzanych ścieków, najlepsze natomiast w obniżaniu emisji zanieczyszczeń do powietrza. Zmniejszenie zużycia energii, wody i ciepła w ciągu roku było większe od planowanego, a zmniejszenie emisji hałasu zgodne z planowanym. W zależności od organizacji opłaty środowiskowe zmniejszyły się o 1600 PLN 120 mln PLN, a opłaty eksploatacyjne zmalały o 5500 PLN 3 mln PLN. Kary płaciły 4 spośród ankietowanych organizacji, 9 nie udostępniło danych na ten temat, a 46 (ponad 80%) zadeklarowało, że nie płaci kar. Wzrost sprzedaży zadeklarowało 11 organizacji, wzrost zysku 8, a wzrost udziału w rynku 12. Połowa badanych organizacji nie osiągnęła żadnych efektów, a część nie podała danych liczbowych, deklarując tylko pozytywne zmiany. Prawie 20% organizacji nie udostępniło danych. Jednocześnie ponad połowa organizacji zadeklarowała, ze wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego zwiększyło ich obciążenie finansowe o od 0,05% do 25%, co jest spowodowane głównie kosztami realizacji zadań środowiskowych i opłatami za audyty nadzoru. Badanie ankietowe wykazało, że: większość organizacji poza systemem zarządzania środowiskowego ma wdrożone również inne systemy (najczęściej zarządzania jakością według ISO 9001), 18

20 Systemy Ochrona zarządzania Środowiska środowiskowego i Zasobów rozwój Naturalnych i funkcjonowanie nr 30, 2007 w Polsce r. wiele organizacji nie przestrzega obowiązku zgłoszenia się w odpowiednim terminie do jednostki certyfikującej w celu przeprowadzenia audytu kontrolnego ( audyt nadzoru ), potwierdzającego poprawne funkcjonowanie systemu i zgodność z wymaganiami (27,6 % organizacji, które wdrożyły system przed 2003 r., nie ma przeprowadzonego audytu nadzoru), organizacje deklarują, że nieuzyskanie zamierzonych efektów środowiskowych związane jest przede wszystkim z brakiem środków finansowych, ale jednocześnie tylko 29,8 % z nich wystąpiło o środki finansowe do instytucji zewnętrznych (większość je otrzymała były to głównie dotacje) Podsumowując badania, autorzy raportu stwierdzają, że systemy zarządzania środowiskowego wdrożone w polskich organizacjach są mało efektywne i wymagają podjęcia pilnych działań korygujących. Bardzo niepokojący jest brak troski o utrzymanie certyfikatu (brak audytów nadzoru), jak również niska aktywność organizacji, jeżeli chodzi o pozyskiwanie środków finansowych. Przykład tych organizacji, które zdecydowały się na poszukiwanie finansowania zewnętrznego wskazuje przecież na wysoką skuteczność takich działań PROBLEMY Z WDRAŻANIEM SYSTEMÓW ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO Przyczyny problemów. Wobec wykazanej przez wspomniane badania niewielkiej skuteczności i niskiej efektywności systemów zarządzania środowiskowego wdrażanych w polskich przedsiębiorstwach, należałoby zastanowić się z czego ona wynika. Czy przyczyny leżą w niezrozumieniu koncepcji systemu zarządzania wyrażonej w normie ISO 14001, czy raczej wynikają ze zbyt powierzchownego lub instrumentalnego traktowania systemu? W literaturze wśród analizowanych studiów przypadków można znaleźć przykłady organizacji różnego typu (polskich i zagranicznych), w których wdrożenie systemu zarządzania przyniosło planowane korzyści, a system funkcjonuje dobrze i jest efektywny. Badania prowadzone na szerszą skalę wskazują jednak, że w wielu wypadkach tak nie jest systemy są mało efektywne. System zarządzania środowiskowego jest pewnego rodzaju narzędziem do radzenia sobie z różnymi kwestiami środowiskowymi. Nie jest to narzędzie łatwe w stosowaniu. W ciągu kolejnych lat, jakie upłynęły od opublikowania normy 12 ISO badanie i cena polskich organizacji w zakresie efektywności zarządzania środowiskowego. M. Szydłowski (red.). Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa, 2004 (dostępny w serwisie internetowym Eko-net pod adresem 19