S DZIOWIE WARSZAWSCY W CZASIE PRÓBY

Transkrypt

1 S DZIOWIE WARSZAWSCY W CZASIE PRÓBY

2 M O N O G R A F I E TOM 16

3 I N S T Y T U T P A M I C I N A R O D O W E J KOMISJA ÂCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU MARIA STANOWSKA ADAM STRZEMBOSZ S DZIOWIE WARSZAWSCY W CZASIE PRÓBY WARSZAWA 2005

4 Opracowanie graficzne i projekt ok adki Krzysztof Findziƒski Recenzent Marek Safjan Redakcja Katarzyna Zonn Redakcja techniczna Andrzej Broniak Korekta Hanna Âmierzyƒska Indeks Jolanta Krajewska Sk ad i amanie Jolanta Krajewska, Wojciech Czaplicki (ok adka) Druk i oprawa Instytut Technologii Eksploatacji ul. Pu askiego 6/10, Radom Copyright by Maria Stanowska, Adam Strzembosz i Instytut Pami ci Narodowej Komisja Âcigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Seria Monografie : tom 16 ISBN X

5 SPIS TREŚCI Wstêp Adam Strzembosz... 7 Czêœæ I Wprowadzenie Adam Strzembosz S¹downictwo w Polsce w latach Adam Strzembosz S¹downictwo polskie u pocz¹tków Solidarnoœci, w stanie wojennym i w okresie poprzedzaj¹cym prze³om w 1989 roku Adam Strzembosz S¹downictwo warszawskie po 13 grudnia 1981 roku, w okresie brutalnej walki z opozycj¹ polityczn¹ Adam Strzembosz Czêœæ II Wprowadzenie Przestêpstwa polityczne w orzecznictwie warszawskich s¹dów powszechnych i wojskowych lat osiemdziesi¹tych ubieg³ego wieku Maria Stanowska Przestêpstwa i wykroczenia polityczne w s¹dach warszawskich ujêcie statystyczne Kwalifikacja prawna przestêpstw politycznych Sprawcy przestêpstw lub wykroczeñ politycznych Postêpowanie doraÿne

6 Postêpowanie w sprawach o wykroczenia Przebieg postêpowania i orzeczenia wydane w poszczególnych s¹dach Postêpowanie odwo³awcze i po uprawomocnieniu siê orzeczenia prowadzone w latach osiemdziesi¹tych ubieg³ego wieku Postêpowanie nadzwyczajnorewizyjne w latach osiemdziesi¹tych ubieg³ego wieku Niektóre negatywne skutki postêpowañ karnych z lat osiemdziesi¹tych Postêpowania rehabilitacyjne Postawy sêdziów i prokuratorów w procesach politycznych z lat osiemdziesi¹tych Maria Stanowska Czêœæ III Wprowadzenie Adam Strzembosz Odpowiedzialnoœæ dyscyplinarna sêdziów, którzy w latach sprzeniewierzyli siê niezawis³oœci sêdziowskiej Adam Strzembosz Odpowiedzialnoœæ sêdziów za uprzednie dzia³ania w komunistycznym aparacie represji Adam Strzembosz Zakoñczenie Adam Strzembosz Pos³owie Adam Strzembosz Summary Wykaz aktów prawnych Bibliografia Wykaz skrótów Indeks osób

7 WSTĘP G³ównym przedmiotem zainteresowania autorów niniejszej ksi¹ ki jest orzecznictwo s¹dowe w sprawach karnych w okresie od grudnia 1981 r. do grudnia 1988 r., czyli podczas stanu wojennego, w latach, gdy zosta³ on zawieszony, ale zachowano ró ne zwi¹zane z nim obostrzenia, i wreszcie po zniesieniu regulacji o charakterze nadzwyczajnym, kiedy jednak nadal funkcjonowa³y niezwykle restrykcyjne, charakterystyczne dla pañstwa totalitarnego instytucje prawa karnego, zawarte w kodeksie karnym z 1969 r. Oczywiœcie nie zajmujemy siê w tej pracy wszystkimi sprawami karnymi, a jedynie tzw. sprawami politycznymi. Takim mianem w tamtym okresie nazywano m.in. sprawy oparte na przepisach wymierzonych przeciwko podstawowym prawom cz³owieka i wolnoœciom obywatelskim, takim jak prawo do posiadania i przekazywania wiadomoœci oraz pogl¹dów, gromadzenia siê i zrzeszania, szczególnie w zwi¹zki zawodowe, a tak e strajkowania i prowadzenia akcji protestacyjnych, rozumianych jako ka de zbiorowe wyst¹pienie do w³adz. Autork¹ najwa niejszej, drugiej czêœci ksi¹ ki jest dr Maria Stanowska, wczeœniej pracownik naukowy Uniwersytetu Warszawskiego, a nastêpnie cz³onek Biura Orzecznictwa S¹du Najwy szego. Ten fragment pracy oparty jest na niezwykle mudnych badaniach aktowych przeprowadzonych nie tylko na podstawie aktów oskar enia i wyroków, lecz tak e ca³ego materia³u dowodowego zebranego w toku postêpowania przygotowawczego i na rozprawie. W badaniach zleconych autorce przez ówczesnego I prezesa S¹du Najwy szego, wykonywanych tylko czêœciowo w ramach s³u bowych obowi¹zków, wykorzysta³a ona ca³¹ sw¹ wiedzê, uzyskan¹ w trakcie dzia³alnoœci na rzecz studentów i pracowników naukowych Uniwersytetu Warszawskiego represjonowanych w stanie wojennym 1. 1 Dzia³ania grupy pracowników i studentów UW w latach osiemdziesi¹tych opisano w: J. Mantel-Nieæko, wspó³pr. M. Stanowska, H. Suwa³a, B. Chmiel, E. Pankiewicz, Próba si³. ród³a do dziejów Uniwersytetu Warszawskiego po 13 grudnia 1981, Warszawa

8 Przedstawienie wyników tych wieloletnich badañ bez naœwietlenia sytuacji w s¹downictwie po II wojnie œwiatowej, przede wszystkim stosunków ukszta³towanych po PaŸdzierniku 1956 r., a tak e wp³ywu zrywu solidarnoœciowego w latach na œwiadomoœæ i postawy sêdziów na pewno uniemo liwi³oby czytelnikom, zw³aszcza m³odym, zrozumienie i g³êbsz¹ ocenê prezentowanego orzecznictwa s¹dów powszechnych i wojskowych. Dlatego te za niezbêdne uznaliœmy omówienie powy szej problematyki, jak równie przedstawienie dzia³ania sêdziów i innych pracowników s¹downictwa zrzeszonych w Niezale nym Samorz¹dnym Zwi¹zku Zawodowym Solidarnoœæ i w tzw. zwi¹zku autonomicznym, czyli Niezale nym Samorz¹dnym Zwi¹zku Zawodowym Pracowników Wymiaru Sprawiedliwoœci na rzecz zagwarantowania niezbêdnej dla prawid³owego wymierzania sprawiedliwoœci niezawis³oœci sêdziów i niezale noœci s¹dów. Wyniki badañ nad orzecznictwem z lat wskazuj¹ nie tylko na niezwyk³e zró nicowanie postaw sêdziów od prawdziwie bohaterskich do krañcowo oportunistycznych, by nie rzec zbrodniczych ale te na ró ne rozumienie przez nich istoty wymiaru sprawiedliwoœci, w tym roli obowi¹zuj¹cego prawa. Star³y siê tu bowiem, przy mniejszym lub wiêkszym stopniu uœwiadomienia ich podstaw teoretycznych, dwie koncepcje: prawa pozytywnego, dla którego obowi¹zywania wystarczaj¹cy jest ka dy prawid³owo uchwalony i og³oszony akt prawny, oraz prawa, dla którego decyduj¹ce jest odwo³anie siê do wartoœci, a wiêc prawa prawego, s³usznego, sprawiedliwego, uznaj¹cego godnoœæ cz³owieka i wynikaj¹ce z niej prawa i wolnoœci za przyrodzone i niezbywalne. Je eli przyj¹æ ten drugi punkt widzenia, to w sprawach, w których dosz³o do ra ¹cego naruszenia elementarnej sprawiedliwoœci, a wiêc i prawa, pojawia siê problem odpowiedzialnoœci za wydawane wyroki okreœlanej przez kodeks karny (zbrodnie s¹dowe) i przez przepisy o odpowiedzialnoœci dyscyplinarnej sêdziów, a tak e odpowiedzialnoœci wynikaj¹cej z norm moralnych. Nie mo na mówiæ o adnej z nich bez przedstawienia prawdy o wymiarze sprawiedliwoœci w tych trudnych latach i o ludziach, którzy sprawowali wówczas funkcje sêdziowskie. W zamierzeniu autorów niniejsza publikacja ma mówiæ prawdê o stanie wojennym w aspekcie represji stosowanej przez s¹dy karne powszechne i wojskowe, prawdê o prokuratorach, a przede wszystkim o sêdziach bez uproszczeñ, nie w sposób ahistoryczny, a wiêc przy uwzglêdnieniu podejmowanego przez nich ryzyka i ró norodnych, czêsto ukszta³towanych 8

9 przez wieloletni¹ indoktrynacjê, pogl¹dów politycznych, wp³ywaj¹cych na stosunek do stanu wojennego. Warto równoczeœnie przypomnieæ, e ka dy z orzekaj¹cych w tym czasie sêdziów sk³ada³ œlubowanie zachowania niezawis³oœci przy wyrokowaniu. Z tego œlubowania nie móg³ go zwolniæ stan wy szej koniecznoœci. Sprawiedliwoœæ bowiem nie mo e byæ ni ej oceniana od negatywnych nastêpstw, jakie prokuratorowi lub sêdziemu grozi³y za stosowanie siê do niej, ale i dlatego, e funkcjonariusz wymiaru sprawiedliwoœci nie mo e korzystaæ z dobrodziejstwa stanu wy szej koniecznoœci. W pracy omówiony zosta³ problem odpowiedzialnoœci sêdziów za wyrokowanie w sprawach politycznych w stanie wojennym i w latach nastêpnych. Zbada³em, czy odpowiednie regulacje prawne z okresu po 1989 r., likwiduj¹ce przedawnienie przestêpstw sêdziów i ich wystêpków dyscyplinarnych, spe³ni³y rolê wyznaczon¹ przez ustawodawcê. Dla dania œwiadectwa prawdzie. Takiemu celowi s³u y ca³a publikacja. Adam Strzembosz

10

11 CZĘŚĆ i

12

13 WPROWADZENIE W³aœciwa ocena wyników badañ nad orzecznictwem s¹dów warszawskich w okresie od grudnia 1981 r. do grudnia 1988 r. nie wydaje siê mo liwa bez wielu wiadomoœci wstêpnych, przedstawionych w tej czêœci opracowania, œciœle podporz¹dkowanej g³ównemu zadaniu, jakim jest zaprezentowanie po raz pierwszy tak szczegó³owej analizy, pozwalaj¹cej na wywa on¹ ocenê roli, jak¹ w rzeczywistoœci spe³ni³y s¹dy, w tym przypadku warszawskie, w stanie wojennym i nastêpnych latach. Poniewa wyroki wydaj¹ nie organy wymiaru sprawiedliwoœci, a ludzie poszczególni sêdziowie nale y wiêc przedstawiæ tê grupê, i to nie w sposób ahistoryczny, oderwany od niedalekiej przesz³oœci, ale opisuj¹cy ukszta³towanie siê korpusu sêdziowskiego w ca³ym okresie popaÿdziernikowym. Dlatego w rozdziale pierwszym omówione s¹ kwestie personalne pod k¹tem pozostawienia w wymiarze sprawiedliwoœci takich grup sêdziowskich, które musia³y wp³ywaæ demoralizuj¹co na sêdziów rozpoczynaj¹cych orzekanie ju po zmianach z lat , szczególnie w sytuacji, gdy przedstawiciele tych grup pe³nili wa ne funkcje w wymiarze sprawiedliwoœci, kieruj¹c zespo³ami sêdziowskimi, nadzoruj¹c ich pracê z pozycji ministerstwa albo zasiadaj¹c w najwy szych instancjach s¹dowych. Nawi¹zanie do pierwszych kilkunastu lat istnienia Polski Ludowej jest niezbêdne, ale ca³kowicie niewystarczaj¹ce. Pominiêcie wp³ywu wydarzeñ z lat na system wartoœci, a zatem i na postawy sêdziów, by³oby ciê kim b³êdem metodologicznym. Tej problematyce zosta³ wiêc poœwiêcony rozdzia³ drugi, który zawiera informacje o ruchu Solidarnoœci w polskim s¹downictwie, ze szczególnym uwzglêdnieniem sêdziów. Najtrudniejsze jest oddanie na paru stronach atmosfery jakiegoœ okresu historycznego. W ostatnim rozdziale tej czêœci stara³em siê uczyniæ to poprzez opis faktów zwi¹zanych z konkretnymi osobami. Dlatego znalaz³o siê 13

14 w nim tak wiele nazwisk, chocia nie brakuje ich i w poprzednim rozdziale, pokazuj¹cym, kto w ruchu spo³ecznym Solidarnoœci odegra³ g³ówn¹ rolê lub wzi¹³ na siebie najwiêksz¹ odpowiedzialnoœæ za podejmowane dzia³ania na rzecz zmian przywracaj¹cych w³aœciw¹ rolê wymiarowi sprawiedliwoœci przez zagwarantowanie niezale noœci s¹dów i niezawis³oœci sêdziów. Czêœæ tych nazwisk znajdzie siê w drugiej czêœci ksi¹ ki, poœwiêconej orzecznictwu poszczególnych sêdziów w stanie wojennym. Odpowiedzialnoœæ za w³asne czyny jest nastêpstwem cz³owieczeñstwa. Cz³owiek jest istot¹ w jakimœ stopniu woln¹ i rozumn¹. Pope³nia b³êdy i mo e staraæ siê je naprawiæ. Jeœli dzia³a publicznie, nie mo e domagaæ siê zaniechania oceny jego dzia³alnoœci. Z tych wzglêdów odpowiada te przed histori¹. Mo e mieæ zas³ugi niekoniecznie historyczne, ale godne upamiêtnienia. Ostatecznie historiê tworz¹ ludzie i bez mówienia o nich niewiele dowiemy siê o przesz³oœci. Dlatego warto i nale y mówiæ o konkretnych osobach, opisuj¹c czêœæ powojennej historii polskiego s¹downictwa z pe³n¹ œwiadomoœci¹ ryzyka pomy³ek, bolesnych pominiêæ i niezas³u- onych przemilczeñ, jednak z wiar¹, e oddaje siê w sposób, przyznajmy niedoskona³y, rzeczywistoœæ tamtych lat jednych z najtrudniejszych dla sêdziów orzekaj¹cych w Polsce jeszcze nie wolnej. Adam Strzembosz

15 Adam Strzembosz 1 SĄDOWNICTWO W POLSCE W LATACH Charakterystyka korpusu sêdziowskiego zarówno s¹dów powszechnych, jak i wojskowych, który ukszta³towa³ siê w Polsce w latach zosta- ³a w du ej mierze ju dokonana 1. Wiadomo, e masowe zg³aszanie siê na stanowiska sêdziowskie przedwojennych sêdziów i adwokatów spotka³o siê tylko w pocz¹tkowym okresie po odzyskaniu niepodleg³oœci ze wzglêdnie yczliwym przyjêciem w³adzy ludowej 2. Gdy ta nieco okrzep³a i zaczê³a przejmowaæ od radzieckich s¹dów wojskowych oraz organów bezpieczeñstwa pe³ni¹cych równie funkcje represyjne i skazuj¹cych na ró nie nazywane kary pozbawienia wolnoœci zadania w zakresie narzucania nowych porz¹dków, jej stosunek do reprezentantów bur uazyjnej Polski uleg³ radykalnej zmianie 3. Reprezentantów tych w s¹downictwie wojskowym ju od sa- 1 Zob. m.in. A. Lityñski, O prawie i s¹dach pocz¹tków Polski Ludowej, Bia³ystok 1999; J. Poksiñski, My, sêdziowie nie od Boga.... Z dziejów s¹downictwa wojskowego PRL Materia³y i dokumenty, Warszawa 1996; A. Rzepliñski, Przystosowanie ustroju s¹downictwa do potrzeb pañstwa totalitarnego w Polsce w latach [w:] Przestêpstwa sêdziów i prokuratorów lat , red. W. Kulesza, A. Rzepliñski, Warszawa 2000, wyd. II poprawione; A. Rzepliñski, S¹downictwo w PRL, Londyn Zob. referat Zdzis³awa Ziemby, dyrektora Departamentu Kadr Szkolenia Ministerstwa Sprawiedliwoœci, wyg³oszony na akademii poœwiêconej dwudziestopiêcioleciu s¹downictwa w PRL, Przygotowanie i rozwój kadr sêdziowskich Polski Ludowej [w:] XXV lat wymiaru sprawiedliwoœci PRL, Warszawa 1969, s M. Zaborski, Ustrój s¹dów wojskowych w Polsce w latach , maszynopis rozprawy doktorskiej obronionej w 2002 r. na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, s Dekret z 21 I 1946 r. dopuszcza³ obejmowanie stanowisk sêdziowskich, prokuratorskich i notarialnych przez osoby bez studiów prawniczych, aplikacji i egzaminu sêdziowskiego oraz pozwala³ na wpisywanie takich osób na listê adwokack¹. Chodzi³o o ca³kowit¹, szybk¹ wymianê sêdziów przedwojennych na sêdziów nowego typu. Jednoczeœnie jednak przedwojennych sêdziów zobowi¹zywano do zg³aszania siê do s³u by w wymiarze sprawiedliwoœci. Por. tak e Z. Ziemba, op. cit., s

16 mego pocz¹tku by³o znacznie mniej ni w powszechnym, gdy w polskiej armii wkraczaj¹cej na teren dawnej Rzeczypospolitej du ¹ czêœæ sêdziów wojskowych stanowili oficerowie radzieccy po ró nych, tak e œrednich, szko³ach prawniczych ZSRR, a niejednokrotnie jedynie po kursach. Polscy sêdziowie, bez wzglêdu na to, jakie mieli wykszta³cenie, musieli charakteryzowaæ siê w³aœciwym pochodzeniem spo³ecznym, a przede wszystkim po ¹danymi pogl¹dami. Regulacje prawne, dotycz¹ce wymogów stawianych kandydatom na sêdziów wojskowych, nie zawiera³y jasnego warunku ukoñczenia prawa nie tylko na wy szej uczelni, ale gdziekolwiek. Szkolenie prawnicze tych kandydatów od 1948 r. odbywa³o siê w Oficerskiej Szkole Prawniczej oraz, od 1953 r., na Fakultecie Wojskowo-Prawniczym Akademii Wojskowo-Politycznej im. Feliksa Dzier yñskiego. Wczeœniej, od 1946 r., ale a do 1955 r., szkolenie sêdziowskie dla przysz³ych sêdziów s¹dów powszechnych prowadzono w œrednich szko³ach prawniczych Ministerstwa Sprawiedliwoœci, a tak e w Centralnej i Wy szej Szkole Prawniczej im. Teodora Duracza (studia dwuletnie). Absolwentów œrednich i duraczowskich szkó³ prawniczych kierowano nie tylko do s¹dów powszechnych. Na mocy specjalnego porozumienia miêdzyresortowego kszta³cili siê w nich tak e przyszli sêdziowie wojskowi 4. Œrednie szko³y prawnicze przygotowywa³y przede wszystkim kandydatów na sêdziów s¹dów powszechnych. Zosta³y one powo³ane (bez adnej zreszt¹ podstawy prawnej) przez Ministerstwo Sprawiedliwoœci. Szkolenie trwa³o od szeœciu do piêtnastu miesiêcy 5. Kandydatów najpewniejszych politycznie, maj¹cych maturê (albo tych, którzy ukoñczyli dwuletnie kursy zerowe po szkole podstawowej) kierowano do szko³y im. Duracza. Do s¹downictwa kierowani byli tak e absolwenci prawniczych wydzia³ów 4 M. Zaborski, op. cit., s , Ogromn¹ rolê w s¹downictwie wojskowym odgrywali oficerowie radzieccy, tacy jak prezesi Najwy szego S¹du Wojskowego gen. Aleksander Tarnowski i p³k Aleksander Michniewicz, zastêpca prezesa NSW p³k Aleksander Tomaszewski oraz kilku prezesów wojskowych s¹dów okrêgowych. Jako ludzie odpowiednio ukszta³towani przez teoretyków sowieckich i na ogó³ niedouczeni prawniczo stanowili powa ne zagro enie dla praworz¹dnego sprawowania wymiaru sprawiedliwoœci. Z sêdziami narodowoœci polskiej by³o podobnie. Na przyk³ad sêdzia NSW pp³k Teofil Karczmarz mia³ ukoñczon¹ jedynie zwyk³¹ szko³ê œredni¹. W ni szych s¹dach wojskowych z wykszta³ceniem sêdziów na pewno nie by³o lepiej. 5 Ibidem, s By dostaæ siê do takiej szko³y, potrzebne by³o specjalne skierowanie, gwarantuj¹ce w³aœciw¹ postawê polityczn¹, wystarcza³o zaœ wykszta³cenie podstawowe. Znajduje to potwierdzenie w referacie Z. Ziemby, op. cit., s

17 uniwersyteckich, ale decydowa³y o tym na ogó³ kryteria polityczne, a nie osi¹gniêcia w czasie studiów 6. Represyjna, a bardzo czêsto wprost zbrodnicza dzia³alnoœæ s¹downictwa wojskowego, zw³aszcza wojskowych s¹dów rejonowych i Najwy szego S¹du Wojskowego, zosta³a szczegó³owo przedstawiona w ogromnej nawet jak na okres, w którym mo na ju by³o swobodnie pisaæ o tych czasach liczbie publikacji 7. Najbardziej syntetyczna próba opisania tego zjawiska wykracza³aby z pewnoœci¹ poza ramy tej ksi¹ ki. Dotyczy to równie orzecznictwa wydzia³ów karnych s¹dów powszechnych. W niektórych z nich dzia- ³a³y os³awione sekcje tajne, wykonuj¹ce pos³usznie dyrektywy partyjne dotycz¹ce wyroków wobec osób uznanych za wrogów politycznych, z którymi chciano rozprawiæ siê bez rozg³osu i bez stosowania zwyk³ych repertoriów, wokand s¹dowych itp., nie mówi¹c ju o dostêpie kogokolwiek z zewn¹trz. Sekcje takie, istniej¹ce w S¹dzie Najwy szym oraz w warszawskim s¹dzie apelacyjnym, a póÿniej wojewódzkim, zosta³y najlepiej zbadane, równie pod wzglêdem sk³adu osobowego 8. Dokonano te klasyfikacji spraw bêd¹cych ewidentnymi zbrodniami s¹dowymi 9. Powo³ywane w okresie odwil y 6 Z w³asnych obserwacji wiem, e by³y tu jednak wyj¹tki, szczególnie przy uzupe³nianiu braków kadrowych na Ziemiach Odzyskanych. Sêdziów niepewnych politycznie zwykle kierowano do wydzia³ów cywilnych. 7 Zob. w szczególnoœci, poza powo³anymi ju publikacjami: M. Turlejska, Te pokolenia a- ³obami czarne.skazani na œmieræ i ich sêdziowie, Warszawa 1990; J. Poksiñski, TUN Tatar Utnik Nowicki. Represje wobec oficerów WP w latach , Warszawa 1992; idem, Spisek w wojsku. Victis honos, Warszawa 1994; M.R. Bombicki, AK i WiN przed s¹dami specjalnymi, Poznañ 1993; idem, Ksiê a przed s¹dami specjalnymi , Poznañ 1993; idem, Zbrodnie prawa. Wyroki s¹dów wojskowych w latach , t. 1, Poznañ 1993, t. 2, Poznañ Zob. te M. Kielasiñski, Raport o zabijaniu. Zbrodnie s¹dów wojskowych na Zamku w Lublinie, Lublin 1997; M. Stanowska, Orzecznictwo S¹du Najwy szego w sprawach rehabilitacyjnych w latach , Archiwum Kryminologii 1993, t. 19, s ; a szczególnie: K. Szwagrzyk, Zbrodnie w majestacie prawa , Warszawa 2000; S. Zwoliñski, Skazania na œmieræ przez s¹dy WP w latach Wyroki, których byæ nie powinno, Wojskowy Przegl¹d Historyczny 1992, nr 1, s Zza kulis sekcji tajnych (sprawozdanie komisji powo³anej w 1956 r. dla zbadania dzia³alnoœci tzw. sekcji tajnych), Gazeta Prawnicza 1989, nr 17, s. 11; 1989, nr 18, s. 6 7; 1989, nr 19, s. 9; 1989, nr 20, s. 9; 1989, nr 21, s. 9; 1989, nr 22, s. 9; 1990, nr 1, s. 6 9; 1990, nr 2, s. 8; 1990, nr 3, s. 6 7, 1990, nr 4, s. 4; J.R. Kubiak, Sekcja tajna, Prawo i ycie 1991, nr 28 29, s ; nr 30, s. 10; nr 31, s A. Strzembosz, Zbrodnie s¹dowe [w:] A. PrzewoŸnik, A. Strzembosz, Genera³ Nil, Warszawa 1999, s Zob. te W. Kulesza, Czy sêdzia lub prokurator mo e odpowiadaæ za stosowanie prawa? [w:] Prawo karne stanu wojennego, red. A. Grzeœkowiak, Lublin

18 paÿdziernikowej komisje, dokonuj¹ce m.in. oceny przestêpczej dzia³alnoœci sêdziów, sformu³owa³y szereg wniosków dotycz¹cych wszczêcia wobec nich postêpowania karnego, dyscyplinarnego oraz degradacji itp., z których tylko czêœæ spotka³a siê z jakimkolwiek odzewem. Jednego z najbardziej obci¹ onych sêdziów wys³ano na placówkê dyplomatyczn¹, aby tam doczeka³ przedawnienia œcigania dyscyplinarnego. Pozosta³ych (z wyj¹tkiem jednego) uniewinniono w postêpowaniu dyscyplinarnym, przeniesiono do innego s¹du lub obni ono im stopieñ wojskowy. Zdecydowan¹ wiêkszoœæ napiêtnowanych sêdziów, równie tych, którzy mieli na sumieniu liczne bezzasadne skazania na karê œmierci, pozostawiono w wymiarze sprawiedliwoœci. W nied³ugim czasie wielu z nich awansowano, niektórych nawet na stanowiska w S¹dzie Najwy szym 10. Dla g³ównego toku naszych rozwa añ istotne jest, czy sêdziowie zajmuj¹cy stanowiska o charakterze wybitnie represyjnym w s¹downictwie wojskowym i powszechnym, z regu³y dyspozycyjni wobec w³adz politycznych, pozostali w wymiarze sprawiedliwoœci, równie w szczególnie wa nym dla naszych dalszych wywodów okresie lat Ówczesny sk³ad korpusu sêdziowskiego ma bowiem zasadnicze znaczenie dla zrozumienia orzecznictwa w sprawach politycznych w stanie wojennym i latach nastêpnych. Ze wzglêdu na ostatni¹ czêœæ niniejszej publikacji istotne jest to, jak w 1956 r. w³adze zareagowa³y na najbardziej ra ¹ce z punktu widzenia praworz¹dnoœci postêpowanie sêdziów s¹dów wojskowych i powszechnych, z mordami s¹dowymi w³¹cznie. Jest to swoiste memento dla wspó³czesnych, gdy tacy sêdziowie, nadal pracuj¹cy w wymiarze sprawiedliwoœci, na ogó³ sprawdzali siê w sprawach politycznych w latach , pos³usznie realizuj¹c politykê partii polegaj¹c¹ na zaostrzaniu represji karnej. W rezultacie wraz z m³odszymi, czêsto im podlegaj¹cymi kolegami doprowadzili do absurdalnie punitywnego orzecznictwa w sprawach kryminalnych 11. Dlatego przedstawienie ju na samym pocz¹tku dalszych losów sêdziów, którzy szafowali kar¹ œmierci w sprawach politycznych i orzekali w sekcjach 10 Zob. M. Stanowska, Próby rozliczenia z przesz³oœci¹ w wymiarze sprawiedliwoœci [w:] Ius et lex. Ksiêga jubileuszowa ku czci profesora Adama Strzembosza, Lublin 2002, s i powo³ana tam literatura. 11 J. Jasiñski, Kierunki i determinanty oczekiwanych zmian w dynamice i strukturze przestêpczoœci [w:] Zagadnienie nieprzystosowania spo³ecznego i przestêpczoœci w Polsce, red. J. Jasiñski, Wroc- ³aw Warszawa Kraków Gdañsk 1978, s. 118 i nast. oraz inne prace tego autora. 18

19 tajnych, wydaje siê uzasadnione. Tym bardziej e ich postawy nie mog³y pozostaæ bez wp³ywu na orzecznictwo m³odszych sêdziów po 1956 r. Moja wiedza na ten temat jest, niestety, niepe³na, w szczególnoœci w odniesieniu do sêdziów wojskowych, wyodrêbnionych z ogó³u ze wzglêdu na szczególnie du ¹ liczbê osób skazanych przez nich na karê œmierci w tzw. sprawach politycznych. Sprawami takimi zajmowa³y siê g³ównie wojskowe s¹dy rejonowe, które najpierw zamierzano umieœciæ w resorcie bezpieczeñstwa publicznego, co jest nies³ychanie wymowne, lecz ze wzglêdów etatowych (a zapewne i innych) ostatecznie znalaz³y siê one w resorcie obrony narodowej. Powo³ane rozkazem naczelnego dowódcy Wojska Polskiego ministra obrony narodowej dzia³a³y bez w³aœciwej podstawy prawnej i tylko w tych s¹dach przyszli sêdziowie, sk³adaj¹c jedynie zwyk³¹ przysiêgê wojskow¹, nie zobowi¹zywali siê do zachowania bezstronnoœci i niezale - noœci przy wymierzaniu sprawiedliwoœci. Mo na wiêc przyj¹æ, e nawet w sposób formalny nie przypisywano im atrybutu niezawis³oœci 12. Maria Stanowska, ustalaj¹c liczbê osób skazanych na karê œmierci przez poszczególnych sêdziów, korzysta³a z ró nych Ÿróde³ 13, jednak jej dane 12 Zob. M. Zaborski, op. cit., s , Zob. M.R. Bombicki, AK i WiN...; idem, Ksiê a przed s¹dami...; idem, Zbrodnie prawa...; J. Poksiñski, TUN...; idem, Spisek w wojsku...; M. Stanowska, Orzecznictwo S¹du Najwy szego...; K. Szwagrzyk, Zbrodnie w majestacie prawa...; M. Kielasiñski, Raport o zabijaniu...; S. Zwoliñski, Skazania na œmieræ...; M. Turlejska, Te pokolenia a³obami czarne... Dla tych ustaleñ ponadto wykorzystano: Informator zawieraj¹cy wykaz nazwisk sêdziów i prokuratorów, a tak e nazwiska funkcjonariuszy urzêdów bezpieczeñstwa bezpoœrednio zaanga owanych przy prowadzeniu dochodzeñ i skazywaniu cz³onków organizacji niepodleg³oœciowych dzia³aj¹cych w latach na terenie woj. gdañskiego, Gdañsk 1993; Z. Leszczyñska, Ginê za to, co najg³êbiej cz³owiek ukochaæ mo e. Skazani na karê œmierci przez s¹dy wojskowe na Zamku lubelskim, Lublin 1998; K. Szwagrzyk, Golgota wroc³awska , Wroc³aw 1996; idem, Winni? Niewinni? Dolnoœl¹skie podziemie niepodleg³oœciowe ( ) w œwietle dokumentów s¹dowych, Wroc³aw 1999; B. Rusinek, Z. Szczurek, Konspiracyjne organizacje niepodleg³oœciowe dzia³aj¹ce na Pomorzu Gdañskim w latach w œwietle akt by³ego Wojskowego S¹du Rejonowego w Gdañsku, Gdañsk 1994; B. ukaszewicz, Wyroki œmierci orzeczone przez Wojskowy S¹d Rejonowy w Olsztynie w latach , Komunikaty Mazursko-Warmiñskie 1999, nr 3, s ; S. Œwiercz, Œwiat³o w celi tam?..., M³awa 1999; M. Zaborski, Porucznik Tomasz Lechos³aw Roszkowski ( ), Palestra 1994, nr 12, s ; Niewinnie straceni [tekst Tadeusz Swat], Warszawa 1991; Skazani na karê œmierci przez s¹dy wojskowe PRL w latach Wykaz niepe³ny, mps, b.d.; wyroki opublikowane w Zeszytach Historycznych WiN-u ; wyroki w zbiorach Zwi¹zku Skazanych na Karê Œmierci w Okresie Re imu Komunistycznego ( ). 19

20 w wielu przypadkach s¹ zani one. Bra³a bowiem pod uwagê tylko skazania za przestêpstwa, których charakter polityczny zosta³ okreœlony b¹dÿ w postêpowaniu rehabilitacyjnym, b¹dÿ wynika³ z przyjêtej w wyroku kwalifikacji prawnej. Ponadto dotarcie do wszystkich wyroków skazuj¹cych na karê œmierci jest praktycznie niemo liwe, dlatego podawana obok sêdziego liczba kar œmierci oznacza, e skaza³ on co najmniej tyle osób na karê œmierci w sprawach politycznych. Ustali³a na przyk³ad, e W³odzimierz Ostapowicz skaza³ na karê œmierci 28 osób 14, podczas gdy wed³ug badañ Krzysztofa Szwagrzyka by³y to 143 osoby, przy czym wobec 119 wyrok wykonano 15. Nie jest te ³atwo opisaæ dalsze losy interesuj¹cych nas sêdziów, gdy wielu z nich przesz³o do s¹downictwa powszechnego na terenie ca³ego kraju albo zosta³o wpisanych na listy adwokackie. Niemniej to, co uda³o siê ustaliæ ró nym badaczom, a tak e autorom tej pracy, wydaje siê dostatecznie wymowne 16. Tak zwana komisja Mariana Mazura (zast¹pionego póÿniej przez Jana Wasilewskiego), nie by³a tak wiarygodna, jak mo na by siê tego spodziewaæ. Wystarczy powiedzieæ, e zarówno pierwszy jej przewodnicz¹cy, jak i jeden z jej cz³onków Mieczys³aw Szerer, byli to sêdziowie wczeœniej orzekaj¹cy w sekcji tajnej S¹du Najwy szego. Komisja zosta³a powo³ana do zbadania dzia³alnoœci wojskowych organów œledczych i s¹dowych. Zajê³a siê ³amaniem praworz¹dnoœci tylko w latach , pomijaj¹c lata , i nie analizowa³a dzia³alnoœci wojskowych s¹dów okrêgowych, rejonowych i garnizonowych. Komisja zdecydowa³a, e nale- y wszcz¹æ postêpowanie karne celem zbadania, czy sêdziowie: Feliks Aspis, Teofil Karczmarz, Juliusz Krupski i Mieczys³aw Widaj nie dopuœcili siê mordu s¹dowego, a co najmniej przestêpstwa nadu ycia w³adzy i niedope³nienia obowi¹zków, jednak postêpowanie karne wobec tych oficerów nie zosta³o wszczête poprzestano na przeniesieniu panów pu³kowników do rezerwy 17. Mimo ca³kowicie dyskwalifikuj¹cej go jako sêdziego oceny komisji, Karczmarz równoczeœnie z przeniesieniem do rezerwy 14 M. Stanowska, Próby rozliczenia..., s K. Szwagrzyk, Zbrodnie w majestacie prawa..., s ; idem, Winni? Niewinni?..., s M. Stanowska, Próby rozliczenia..., s Za t¹ autork¹ podajê te liczby osób skazanych na karê œmierci przez poszczególnych sêdziów wojskowych, a tak e szereg informacji o dalszych losach tych sêdziów. 17 Ibidem, s Korzysta³em te z informacji tej autorki dotycz¹cych dzia³alnoœci komisji Mazura. 20

21 zosta³ skierowany do orzekania w S¹dzie Najwy szym, gdzie pracowa³ od sierpnia 1955 r. do 30 kwietnia 1957 r. Na koniec warto przypomnieæ, e nie mia³ on adnego wykszta³cenia prawniczego ukoñczy³ jedynie szko³ê œredni¹. Karczmarz, jako sêdzia wojskowy, skaza³ na karê œmierci w sprawach politycznych 31 osób, Widaj 47, Aspis 11, a Krupski 33. Na drugim miejscu, z punktu widzenia oceny nagannoœci w pe³nieniu funkcji sêdziowskich, zdaniem komisji znaleÿli siê: Leo Hochberg, Oskar Karliner, Zygmunt Krasuski, Stefan Michnik, Kryspin Mioduski, Piotr Parzeniecki i Aleksander Warecki. Nie znamy losów ka dego z nich. Wystarczy stwierdzenie, e Mioduski i Krasuski sêdziowie Najwy szego S¹du Wojskowego, wobec których komisja zaleci³a przeniesienie karne do wojskowego s¹du okrêgowego, trafili do Izby Wojskowej S¹du Najwy szego 18, przy czym Mioduski znajdowa³ siê w spisie sêdziów tego s¹du jeszcze w 1969 r., i to na stanowisku zastêpcy prezesa Izby Wojskowej. Krasuski w tym e roku nadal orzeka³ w tej izbie 19. Szczególnej wymowy nabiera te fakt, e Mioduski by³ cenionym wspó³autorem wielu komentarzy do kodeksu postêpowania karnego wraz z Jerzym Bafi¹, póÿniejszym I prezesem S¹du Najwy szego i ministrem sprawiedliwoœci, który wczeœniej orzeka³ w sekcji tajnej SN. Dodaæ nale y, e w 1963 r. p³k Krasuski zosta³ odznaczony za zas³ugi dla wymiaru sprawiedliwoœci Krzy em Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Podobne by³y losy Hochberga. Uwa any za z³ego ducha Najwy szego S¹du Wojskowego, z pozycji sêdziego tego s¹du propagowa³ wœród sêdziów wojskowych najbardziej ponure teorie karnoprawne, w tym stosowanie analogii, a wiêc skazywanie za czyny niekaralne. Sam skaza³ na karê œmierci 27 osób. Mimo to 17 maja 1955 r. zosta³ delegowany do S¹du Najwy szego i orzeka³ tam do 31 marca 1957 r. PóŸniej zajmowa³ inne wysokie stanowiska, pracuj¹c m.in. w Ministerstwie Sprawiedliwoœci w latach szeœædziesi¹tych, a tak e w Ministerstwie Spraw Wewnêtrznych. Pu³kownik Karliner, g³ówny nadzorca s¹dów wojskowych, pilnuj¹cy, aby skazano w danej sprawie na karê œmierci liczbê osób ustalon¹ przez Biuro Polityczne PZPR, czyli Boles³awa Bieruta, Jakuba Bermana lub innych decydentów, zosta³ zdegradowany do stopnia szeregowca dopiero w 1980 r., a wiêc gdy by³ ju na wojskowej emeryturze. Inny 18 Informacje o sk³adzie S¹du Najwy szego w 1966 r. pochodz¹ z publikacji: Sesja dwudziestolecia S¹du Najwy szego w Polsce Ludowej w dniach 8 10 grudnia 1966 r. Materia³y, Warszawa 1967, s XXV lat wymiaru sprawiedliwoœci PRL, Warszawa 1969, s