Wersja pierwotna: papierowa.

Transkrypt

1 Wersja pierwotna: papierowa.

2 SPOŁECZEŃSTWO i POLITYKA

3

4 AKADEMIA HUMANISTYCZNA IMIENIA ALEKSANDRA GIEYSZTORA WYDZIAŁ NAUK POLITYCZNYCH SPOŁECZEŃSTWO i POLITYKA Nr 1 (22)/2010 Pułtusk

5 Rada Programowa: prof. Adam Koseski (Honorowy przewodniczący), prof. Konstanty Adam Wojtaszczyk (Przewodniczący), prof. Tadeusz Bodio, mgr Grażyna Filipiak, prof. Marek Jabłonowski, prof. Daria Nałęcz, mgr Barbara Kobzdej, prof. Teresa Łoś-Nowak, prof. Anna Magierska, doc. dr Marek Nadolski, prof. Kazimierz Przybysz, ks. prof. Henryk Skorowski, ks. dr Marek Solarczyk, dr hab. Tadeusz Wallas, prof. Marek Żmigrodzki Redakcja: dr hab. Wojciech Jakubowski (redaktor naczelny), mgr Konrad Jajecznik (sekretarz redakcji), mgr Anna Powałka, dr Tomasz Słomka, mgr Mariusz Włodarczyk, dr Piotr Załęski, mgr Łukasz Zamęcki Recenzent tomu: prof. dr hab. Franciszek Gołembski (UW) Projekt okładki Barbara Kuropiejska-Przybyszewska Opracowanie graficzne i łamanie Studio OFI ISSN Copyright by Akademia Humanistyczna imienia Aleksandra Gieysztora Pułtusk 2010 Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Autorów i Wydawcy. Wydawca Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora Wydział Nauk Politycznych ul. Spacerowa 7, Pułtusk tel./fax (23) politologia@ah.edu.pl Nakład 1000 egz. Realizacja na zlecenie Wydawcy Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR

6 Spis treści ŚWIADKOWIE HISTORII Michaił Gorbaczow: Wojciech Jaruzelski sojusznik i zwolennik tych samych poglądów...9 NAJNOWSZA HISTORIA POLITYCZNA POLSKI Anna Magierska: Dwudziestolecie Wykorzystany czy stracony czas? Stanisław Sierpowski: Działalność misji międzysojuszniczej w Polsce w 1919 roku Wojciech Jakubowski: Chrześcijańska demokracja w Polsce do 1939 roku REFORMY RZĄDU J. BUZKA DZIESIĘĆ LAT PÓŹNIEJ Jowanka K. Jakubek: Reforma administracji publicznej 1998 r. z perspektywy minionej dekady Mariusz Włodarczyk: Szkoła w dobie zmian reforma systemu edukacji w Polsce w latach Piotr Popek: Reforma systemu emerytalnego z perspektywy 10 lat próba oceny Wojciech Gwiazda: Reforma systemu służby zdrowia z 1999 r Z BADAŃ NAD PROBLEMATYKĄ PARTYCYPACJI POLITYCZNEJ Marcin Darmas: Elektoralne role Nicolasa Sarkozy ego PROBLEMY POLITYCZNE WSPÓŁCZESNEJ POLSKI Katarzyna Zbrojkiewicz: Programowanie polityki regionalnej w Polsce Nr 1 (22)/2010 Społeczeństwo i Polityka 5

7 BEZPIECZEŃSTWO PAŃSTWA Zbigniew Siemiątkowski: Wywiad: tajna służba specjalna państwa instrument polityki. Pojmowanie, pochodzenie, zadania i rola we współczesnym świecie MATERIŁY METODYCZNE Hanna Piasek-Zaremba: Prawosławie historia i współczesność RECENZJE Publicystyka w szatach historyka. Lusatracja Aleksandra Kwaśniewskiego w wersji Piotra Gontarczyka

8 Świadkowie historii

9

10 Michaił Gorbaczow Wojciech Jaruzelski sojusznik i zwolennik tych samych poglądów Polska zadziora Pierwsze dyskusje z Jaruzelskim pozwoliły na stworzenie swoistego mostu intelektualnego między nami. Jak już mówiłem: odbyło się to swobodnie, bez specjalnych wysiłków. Wraz z każdym kolejnym spotkaniem zbliżała nas i zbieżność zadań, stojących wówczas, zarówno przed Polską, jak i Związkiem Radzieckim i zasadnicza zbieżność poglądów na dojrzewające przekształcenia. Spotkania z nim zawsze były interesujące. Dyskutowaliśmy z zasady we dwóch, dlatego można było mówić o wszystkim. Język rosyjski on nie tylko po prostu zna, ale także lubi i subtelnie czuje. W XXVII Zjeździe Jaruzelski był obecny jako gość. Spotkaliśmy się sam na sam i rozmawialiśmy po przyjacielsku. Postanowiliśmy wszelkimi możliwymi sposobami sprzyjać zrozumieniu wzajemnemu między społecznością Polski i Związku Radzieckiego, dostrzegając w tym duże pokłady dla wzajemnego wsparcia procesów demokratycznych w naszych krajach. Na rok 1986 przypadł szereg zjazdów partii w krajach socjalistycznych. W Biurze Politycznym ustalono, że na czele delegacji KPZR będą stać członkowie kierownictwa, a na XI Zjazd SPD pojedzie Sekretarz Generalny. Jedni uważali, że po moim wyjeździe do Berlina bardzo na miejscu jest choćby na krótki czas pobyt także na X Zjeździe PZPR. Inni, wprost przeciwnie, sprzeciwiali się temu, powołując się na to, że sytuacja w Polsce w ostatnim czasie była niespokojna. Ale właśnie ta okoliczność zmusiła mnie do podjęcia decyzji o wyjeździe do Warszawy. Powinienem był wesprzeć Jaruzelskiego i reformatorów z PZPR. Do tego czasu reformy w Polsce natrafiły na opór struktur administracyjno-przywódczych. Aktywizowała się opozycja. Państwa zachodnie kontynuowały blokadę Polski ogłoszoną w momencie wprowadzenia stanu wojennego, Nr 1 (22)/2010 Społeczeństwo i Polityka 9

11 Michaił Gorbaczow mimo, że był on już odwołany. W centrum dyskusji X Zjazdu PZPR znalazły się problemy związane z zatwierdzeniem i rozwojem kursu odrodzenia socjalistycznego. Pamiętam, jak trudno przychodziła mi przemowa, z którą występowałam przed polskimi komunistami. Wtedy nie byłem wolny od plątaniny tradycyjnych pojęć, ale już ostro czułem, jak trudno z ich pomocą wyjaśnić realia życia, a tym bardziej nakreślić perspektywy. W końcu lat 70. Polska znalazła się w ostrym kryzysie, który w Moskwie odbierano jako rezultat słabości i braku stanowczości polskiego kierownictwa. W rzeczywistości jednak sytuacja była o wiele poważniejsza. Wprowadzenie obcego dla Polski modelu społeczno-politycznego nawet zakładając, że model ten był silnie zmodyfikowany, w jakimś stopniu przystosowany do warunków narodowych zetknął się z odrzuceniem przez ludność, w tym przez znaczną część klasy robotniczej. Na początku niezadowolenie nosiło charakter pasywny, objawiało się anegdotami pod adresem władzy. Ale z upływem lat zaczynało wrzeć, miały miejsce wybuchy społeczne i polityczne, z każdym coraz potężniejsze (1953, 1970, 1979). Polityka awanturnicza, która doprowadziła Polskę do kolosalnego zadłużenia walutowego wobec Zachodu doprowadziła sprawę do końca. Ona, w istocie, jako pierwsza osiągnęła stadium, które można nazwać ogólnym kryzysem socjalizmu. Kraj znalazł się na granicy paraliżu instytucji państwowych, dosłownie o krok od pełnego chaosu i katastrofy narodowej. W tych warunkach opozycja, nabierająca siły Solidarność wysunęła program samorządowej Rzeczypospolitej, która nie bez podstaw była postrzegana przez ortodoksyjne kierownictwo PZPR, a tym bardziej KPZR, innych rządzących partii wspólnoty jako zaczątek likwidacji ustroju panującego i odejście Polski z Układu Warszawskiego do NATO. Dowództwo radzieckie gorączkowo poszukiwało wyjścia pomiędzy dwoma stanowiskami, w jednakowym stopniu nie do przyjęcia dla niego: pogodzić się z chaosem w Polsce, prowadzącym do rozpadu całego obozu socjalistycznego lub ingerować w wydarzenia w Polsce siłami zbrojnymi. Powtarzam, panowała opinia o niedopuszczalności obydwu stanowisk. Niemniej, nasze wojska, kolumny czołgów wzdłuż granic z Polską, a także stosunkowo silna Grupa Północna Wojsk radzieckich w samej Polsce wszystko to w jakichś ekstremalnych uwarunkowaniach mogło ruszyć. Ratownik czy zdrajca? W tej skomplikowanej sytuacji Wojciech Jaruzelski, który w październiku 1981 roku objął po S. Kani stanowisko I Sekretarza KC PZPR skrupulatnie rozważał i przeliczał warianty możliwego rozwoju wydarzeń. Wszystkie one były w sposób oczywisty negatywne. Górę wzięła decyzja, która była rozważa- 10 Społeczeństwo i Polityka Nr 1 (22)/2010

12 na jako najmniejsze zło wprowadzenie stanu wojennego w kraju. Został on ogłoszony w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku. Był to raczej bardziej środek administracyjno-polityczny niż wojskowy, choć był przygotowany i realizowany przez siły armii i policji. O ile jest mi wiadomo, w latach poprzedzających Jaruzelski był przeciwko wykorzystywaniu armii w celu zdławienia zamieszek. Decyzje podjęte przez niego 1981 roku były, bezwarunkowo, koniecznością. W kleszczach blokady podjętej przez Zachód w stosunku do reżimu Jaruzelskiego rolę stabilizacyjną odegrała znaczna pomoc materialna i finansowa ze strony ZSRR, NRD, Czechosłowacji, niektórych innych krajów. Związek Radziecki przeznaczył około dwa miliardy dolarów i kilka miliardów rubli, wspierał Polaków także w następnych latach. Naszym wojskom nakazano kategoryczne wykluczenie jakiegokolwiek ingerowania w wydarzenia i trzeba przyznać, że zachowały się bez zastrzeżeń. Zresztą, Jaruzelskiemu nie tylko pomagano, ale i przeszkadzano. Próbowano podpowiadać, kogo powinien unikać i na kim może polegać. O jakości tych rad można sądzić już na podstawie tego, że najbardziej niepochlebne opinie wystawiano na przykład takiemu nieprzeciętnemu działaczowi, jak Mieczysław Rakowski. Już po wprowadzeniu stanu wojennego Moskwa i Berlin wyraźnie sugerowały, że należy działać bardziej stanowczo, nie dopuszczać braku charakteru i liberalizmu. Jaruzelski grzecznie, ale twardo odsuwał próby narzucania mu linii zachowania, prowadził swój kurs obliczony na uspokojenie sytuacji, zgodę narodową i stopniowe przekształcenie systemu politycznego. Przy tym, jak mi później opowiadał, należało oczywiście liczyć się z realną zależnością od Moskwy. Stan wojenny za Jaruzelskiego nie tylko nie położył kresu reformom, ale w swoisty sposób sprzyjał im. Reformatorzy polscy wykorzystywali wprowadzanie porządku w kraju nie w celu powrotu do stanu poprzedniego, ale wprost przeciwnie dla zjednoczenia wszystkich zdrowych sił społeczeństwa opowiadających się za uznaniem pluralizmu politycznego i rozwojem ekonomiki rynkowej. W pierwszej połowie lat 80. sytuacja w Polsce w sposób istotny przypominała naszą, zaś w sferze reform ekonomicznych Polacy nas wyraźnie wyprzedzali. My zaledwie dopiero zaczynaliśmy pojmować istotę tego, co działo się w Polsce i na Węgrzech zrozumienie przyszło w latach Wojciech Jaruzelski sojusznik i zwolennik tych samych poglądów Idea Jaruzelskiego Trzeba było pokonać obcość dwóch krajów i narodów powstałą w końcu lat 70. na początku 80. W niemałym stopniu stała się ona rezultatem działalności Komisji specjalnej Biura Politycznego KC ds. Polski, na czele której przez długi czas stał Susłow. Komisja wraz z jej aparatem stale śledziła bieg polskich Nr 1 (22)/2010 Społeczeństwo i Polityka 11

13 Michaił Gorbaczow wydarzeń, dokonywała ich oceny, przekazywała rekomendacje do Biura Politycznego, ministerstw, wydziałów, organizacji społecznych. Wokół strajkującej, zbuntowanej, ugniatanej Polski został wzniesiony w istocie kordon sanitarny, zamrożone lub ostro ograniczone wszelkie kontakty o charakterze humanitarnym i nie tylko humanitarnym. Aż do połowy lat 80. w korespondencjach docierających z Warszawy do Moskwy częstokroć wysmarowywano nawet takie wyrażenie, jak odrodzenie socjalistyczne, a przecież był to oficjalny kierunek PZPR. Strach przed polską zarazą przyćmiewał nawet tak oczywisty fakt, jak to, że izolowana z istoty od kontaktów ze wschodnim sąsiadem polska społeczność pozostawała sam na sam z tymi kręgami na Zachodzie, które zajmowały pozycje o charakterze konfrontacyjnym w stosunku do Związku Radzieckiego i wykorzystywały powstałą sytuację do podgrzewania nastrojów antyradzieckich, antyrosyjskich. W związku z inicjatywą Jaruzelskiego wspieraną przez reformatorów w kierownictwie PZPR i KPZR, rozwinęło się przygotowywanie dokumentu, celem którego było sprzyjanie zbliżeniu krajów, współpracy między nimi. Tak zrodziła się Deklaracja o współpracy rosyjsko-polskiej w dziedzinie ideologii, nauki i kultury. Dokument ten, oczywiście nie jest wolny od otoczki ideologicznej czasów, w których powstał, ale w istocie, wiele jego idei zachowało swoją aktualność. Wówczas włączono zielone światło odnowieniu i znacznemu rozszerzeniu kontaktów socjologów, literatów, dziennikarzy, naukowców, działaczy kultury, w ogóle inteligencji twórczej i młodzieży obydwu krajów. Ruch ten wzajemnego spotkania kręgów demokratycznych społeczności polskiej i radzieckiej pozwalał łagodzić nagromadzoną u nas i w Polsce podejrzliwość, nieprzyjaźń, wzajemną nienawiść. Historia, jak głosił ten dokument nie powinna być przedmiotem spekulacji ideologicznych i powodem do rozpalania lęków nacjonalistycznych. W celu podpisania Deklaracji w kwietniu 1987 roku przyjechał do Moskwy z krótką wizytą Jaruzelski. Po niej ożywiła się praca wspólnej komisji historyków radzieckich i polskich. Trzeba było do końca zlikwidować białe plamy : w związku z wojną radziecko-polską 1920 roku, stalinowską rozprawą nad Komunistyczną Partią Polski i w szczególności, najbardziej bolesną dla Polaków, tragedią katyńską. Wtedy, w kwietniu 1987 roku otwarcie podzieliłem się z Jaruzelskim trudnościami pierestrojki. Nadzieje na wsparcie idei demokratyzmu przez aparat partyjny, na odnowienie stylu i metod działalności organów kierujących nie potwierdzały się. Co więcej, z tej właśnie strony narastał sprzeciw dotyczący zmian. Jaruzelski odniósł się do moich rozważań z dużą uwagą i podzielił się swoimi rozterkami: PZPR nawet po zjeździe, szczególnie w terenie mało się zmienia. Aparat partyjny sprzeciwia się reformom. 12 Społeczeństwo i Polityka Nr 1 (22)/2010

14 Moje odkrycie Polski Znów spotkaliśmy się z Jaruzelskim w listopadzie na uroczystościach związanych z obchodami 70-lecia Rewolucji Październikowej. Uzgodniliśmy mój wyjazd do Polski (ostatnia oficjalna wizyta Sekretarza Generalnego KC KPZR w Warszawie miała miejsce w 1974 roku). Polacy chcieli, abym odwiedził nie tylko stolicę, ale także Kraków, Katowice, wybrzeże Morza Bałtyckiego. Wyraziłem życzenie zapoznania się z życiem polskich rolników, spotkania z przedstawicielami inteligencji, dyskusji z duchownymi. Wizyta odbyła się w dniach lipca 1988 roku i przeszła moje oczekiwania: była bardzo intensywna i emocjonalna. W Polsce dobrze wiedziano o pierestrojce w Związku Radzieckim, radzieckich inicjatywach dotyczących rozbrojenia, zaprzestaniu konfrontacji między Wschodem a Zachodem. Przed terminem wizyty ukazały się w druku i zostały rozprzedane cztery wydania mojej ksiązki Przebudowa i nowe myślenie dla naszego kraju i całego świata. Także polska prasa wyzwolona, mówiąca wieloma głosami publikowała masę różnorodnych materiałów, zarówno przed, jak i w trakcie wizyty. Rozpoczęła się ona oczywiście od uroczystości protokolarnych. Następnie odbyły się rozmowy z Jaruzelskim. Ale większość przewidzianych programem uroczystości odbywała się spontanicznie. Wśród nich najbardziej znaczące wystąpienie w polskim Sejmie. Jego myślą przewodnią było to, że linie rozwoju historycznego Rosji i Polski nie tylko po prostu się krzyżują, ale wielokrotnie łączy nas wspólny los. I jeszcze jedno: konieczne jest wspólne poszukiwanie jakościowo nowej, szerszej i nowoczesnej interpretacji idei socjalistycznych. Duże wrażenie wywarł na mnie wyjazd do Krakowa. Gospodarze obawiali się, że w tym centrum katolicyzmu polskiego w kontekście Komunisty nr1 pojawi się powściągliwość. Ale ja w żadnym stopniu nie odczułem tego. Wprost przeciwnie, na ulicach i placach tego zabytkowego miasta, w Kościele Mariackim, na mityngu młodzieży polskiej i radzieckiej na Wawelu królowała atmosfera życzliwości i entuzjazmu. Na ulicy krakowskiej noszącej imię Tadeusza Kościuszki zwiedziłem dom nr 37, w którym w roku 1945 mieścił się szpital wojskowy Armii Czerwonej. Właśnie w nim po odniesieniu ciężkich ran znalazł się na leczeniu mój ojciec. Postałem. Pomilczałem. Pomyślałem: ileż krwi żołnierzy radzieckich zostało przelanej na polskiej ziemi, w całej Europie. Trzeciego dnia wizyty znaleźliśmy się w nadmorskim Szczecinie mieście stoczni okrętowej i zabytków historycznych, jednej z ostoi Solidarności. Witali nas tu ojcowie miasta, przedstawiciele społeczeństwa, Wojciech Jaruzelski z Barbarą. Do pamięci wbiły się wrażenia z pobytu w stoczni im. A. Warskie- Wojciech Jaruzelski sojusznik i zwolennik tych samych poglądów Nr 1 (22)/2010 Społeczeństwo i Polityka 13

15 Michaił Gorbaczow 14 go. W jej odbudowie pomagali specjaliści radzieccy, na zamówienie strony radzieckiej do połowy 1988 roku wykonano tam ponad 200 statków. To właśnie tu powstał statek Georg Ots, który pełnił funkcję mojej rezydencji podczas rozmów radziecko-amerykańskich w Rejkiawiku. Tysiące ludzi witało delegację. Warszawska gazeta Express Wieczorny pisała: Gorbaczow powinien mieć jeszcze wielu przeciwników, ponieważ to, co robi, wygląda, jak generalne sprzątanie we własnym domu. A w Kurierze Polskim gwiazda filmowa Beata Tyszkiewicz (jesteśmy z żoną jej dawnymi wielbicielami) wypowiedziała o mnie bardzo pochlebne słowa: Ten człowiek oczarował mnie. Nie chce się wierzyć, że można wypracować w sobie taką uwagę, taką koncentrację. Ja jako aktorka wiem, jak trudno jest ukryć znużenie, zmęczenie. On jest bardzo wymagający wobec siebie i widać to na każdym kroku. Ma w sobie pasję i dlatego osiąga wyniki. Wszelkie powodzenie to jego osobisty sukces. Dziękuję, pani Beato! Zarówno w Szczecinie, jak i w Warszawie odwiedziłem miejsca pochówku żołnierzy, będące miejscami kultu dla patriotów radzieckich i polskich. Niestety wiele mogił żołnierzy radzieckich pozostało bezimiennych. Walki były ciężkie, czasem ginęły całe oddziały wojskowe wraz ze swoimi sztabami. Z tym większą wdzięcznością odnosimy się do takich polskich entuzjastów, jak pisarz J. Przymanowski, dzięki poświęceniu i jego pracy udało się ustalić nazwiska tysięcy żołnierzy radzieckich, którzy zginęli podczas wyzwalania Polski od faszyzmu. Pod Szczecinem odbyły się ciekawe spotkania w wiejskiej miejscowości w kombinacie Gumieńce. Po drodze do Warszawy zatrzymaliśmy się we wsi Modrzewie w rodzinnym gospodarstwie rolnym chłopa F. Bakana. Wraz z żoną i synami gospodarzy on na 26 ha ziemi. Żyją w dostatku, ale problemów mają niemało, pracują od świtu do nocy. Spotkanie z działaczami nauki i kultury odbyło się w odbudowanym z ruin Zamku Królewskim, będącym jednym z głównych symboli polskiej państwowości i kultury. Obecny był, można powiedzieć, kwiat polskiej inteligencji. Z naszej zaś strony znalazły się tam wybitne postacie Czingiz Ajtmatow, Światosław Fiodorow, Siergiej Załygin i inne wybitne osoby. Ze słowem powitalnym zwrócił się do gości jeden z najstarszych naukowców i działaczy społecznych w Polsce Bogdan Suchodolski. Raisa Maksimowna znała profesora na podstawie kontaktów Radzieckiej Fundacji Kultury z polską Narodową Radą Kultury, której był Przewodniczącym. Zapamiętałem wiele jego myśli. Główna z nich: kultura stanowi jedną całość, brak podstaw, aby rozdzielać kulturę europejską na zachodnią i wschodnią, a tym bardziej przeciwstawiać je sobie. Odnosząc się do tematu represji stalinowskich, ofiarami których stało się wielu wybitnych działaczy nauki i kultury, Suchodolski zapytał: czy rzeczywiście socjalizm wymaga takich ofiar i trzeba płacić taką cenę za jego istnienie? Społeczeństwo i Polityka Nr 1 (22)/2010

16 Mówił o odczuciu współudziału, wspólnej odpowiedzialności, o chęci wspólnego działania w imię udoskonalenia społeczeństwa. Jego sądy były mi bliskie. Intensywność programu nie pozwoliła mi na wizytę w Katowicach centrum górniczego Śląska. Pojechała tam Raisa Maksimowna. Przekazała Ślązakom mój list powitalny i wraz z Barbarą Jaruzelską oddała hołd pamięci męczennikom Oświęcimia. Wróciła wstrząśnięta tym, co usłyszała i zobaczyła. Już pod koniec wizyty nadarzyła się wolna godzina na spacer po Warszawie. Przybrał on formę przyjacielskich kontaktów z warszawiakami w zaułkach i na placach Starego Miasta, w maleńkich, przytulnych kawiarenkach. Posiedzieliśmy w Łazienkach przy pomniku Chopina. A Raisa Maksimowna miała możliwość zwiedzenia dworku F. Chopina w Żelazowej Woli. Została oficjalnie zaproszona na XII Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Chopina w charakterze gościa honorowego. O ludzkiej atmosferze, w której przebiegała wizyta świadczy list właścicieli prywatnej firmy Vitroflora małżonków Anny i Karola Pawlaków. Szanowna Pani Raiso Maksimowna! Z wielką satysfakcją kierujemy do Pani bukiet świeżo wyhodowanego nowego gatunku gerbery, który pozwoliliśmy sobie nazwać Pani Imieniem. Będziemy bardzo zadowoleni, jeśli nowa forma tego kwiatu, jego oryginalny odcień przypadną Pani do gustu Z wielkim szacunkiem oraz wyrazami uznania dla Pani działalności, a także pracy pani Wielce Szanownego Małżonka. Wiele, bardzo wiele dla mnie znaczyło spotkanie z Polakami latem 1988 roku. Treść i atmosfera rozmów, mityngów, niezliczonych żywiołowych spotkań, dyskusji z ludźmi poruszyły mnie głęboko. Byłem pełen optymizmu w odniesieniu do przyszłości stosunków między naszymi narodami. Wojciech Jaruzelski sojusznik i zwolennik tych samych poglądów Polski poligon Skomplikowana sytuacja Jaruzelskiego i jego zwolenników, można powiedzieć, dramat reformatorów PZPR wynikał z tego, że znaleźli się jakby między młotem a kowadłem: opozycja im oczywiście nie ufała, a konserwatorzy z PZPR na wszelkie sposoby sprzeciwiali się zmianom. W sierpniu 1988 roku znów wybuchły zamieszki na północy, a następnie w zagłębiach węglowych, więc Jaruzelski zwrócił się w kierunku idei okrągłego stołu z udziałem przedstawicieli Solidarności. Z. Messnerowi wypadało odejść. Przewodniczącym Rady Ministrów został Rakowski, z którym wkrótce spotkałem się w Moskwie. Okazało się, że to interesujący rozmówca. Według jego opinii zasadnicze trudności pojawiły się wraz z przechodzeniem do drugiego etapu reformy ekonomicznej, istotą którego była podwyżka cen. Kierownictwo polskie zdecydowało się na referendum w tej sprawie, tzn. Nr 1 (22)/2010 Społeczeństwo i Polityka 15

17 Michaił Gorbaczow 16 postąpiło w sposób demokratyczny. Ale wprowadzenie nowych cen okazało się ogromnym wstrząsem psychologicznym dla społeczeństwa. Pogorszyła się sytuacja na rynku, nasiliła się inflacja. Z tego nie omieszkała nie skorzystać opozycja: widzicie sami Gorbaczow dokonuje pierestrojki i nie podnosi cen, a u nas w Polsce wszystko jest inaczej. Inna przyczyna ataków opozycji według mojego rozmówcy to polityka Zachodu, który otwarcie manifestował pomoc finansową dla Solidarności. Dzięki temu wszystkie jej uśpione struktury aktywizowały się. Skala strajków była nie tak znów wielka, ale po stronie strajkujących stanęła większość robotników, którzy w ich działaniu dostrzegli jedyny sposób zmuszenia władzy do działania. I to, jak powiedział Rakowski zaprowadziło nas do okrągłego stołu. W tym czasie wydarzenia w Polsce, podobnie, jak u nas rozwijały się gwałtownie. W kwietniu 1989 roku odbyło się moje nowe spotkanie z Jaruzelskim. U nas w tym czasie odbyły się pierwsze prawdziwie demokratyczne wybory. KPZR, mimo moich wezwań, by uczyć się pracować w warunkach demokratycznych, jak się okazało jest do tego nieprzygotowana. Do tego jeszcze wśród ludności nagromadziło się wiele pretensji, w wielu przypadkach wyborcy stracili zaufanie do przywódców organów partii z tego powodu, że źle rozwiązywano wiele istotnych problemów z mieszkalnictwem, zaopatrzeniem itd. Kończył się czas, kiedy to instancje najwyższe wybierały deputowanych. O wszystkim tym była mowa na Plenum KC i wniosek był jeden trzeba szybciej dokonywać pierestrojki w samej partii. Jaruzelski powiedział, że wszystko to jest podobne do sytuacji w Polsce. Większość pracowników partii, niestety nie wyróżnia się inicjatywą. Stan wojenny był konieczny w imię uratowania samego państwa, jednak miał skutki negatywne dla samej partii. Stał się swego rodzaju parasolem, pod którym niektórzy towarzysze zamierzali przedrzemać. Aktyw partyjny nabrał nawyku funkcjonowania pod kloszem ochronnym armii. Partia powinna odtworzyć swój szkielet polityczny, udowodnić w bezpośrednim współzawodnictwie swoje prawo do bycia kierowniczą. Jeśli jestem partyjnym przywódcą, to powinienem przekonać naród o tym, że wiem i umiem więcej niż inni, będę lepiej bronić jego interesów. A nie po prostu jeśli zostałem postawiony na stanowisku z góry, to znaczy, że jestem zwierzchnikiem, a ty durniem. Z Jaruzelskim skonstatowaliśmy, że Deklaracja przyjęta rok temu zaczęła funkcjonować. Znów poruszywszy temat białych plam, Jaruzelski z uznaniem wyraził się o dokumencie wspólnie przygotowanym przez naukowców radzieckich i polskich o przededniu i początku II wojny światowej. Ale ze strapieniem należy odnotować ciągle jeszcze sytuację bez wyjścia dotyczącą zbadania problemu Katynia. Widziałem, jak Jaruzelski poważnie i głęboko to przeżywa. Rozumiał: trzeba coś robić. Uzgodniliśmy, że należy przyśpieszyć kolejne spotkanie historyków w ramach komisji wspólnej, wydać polecenia Komitetowi Bezpieczeństwa Społeczeństwo i Polityka Nr 1 (22)/2010

18 Państwowego, Ministerstwu Spraw Wewnętrznych, archiwom. Jaruzelski wyraził wdzięczność za uporządkowanie grobów katyńskich, za zapewnienie dostępu do nich rodzinom poległych. Byłem ciekawy poznać od Wojciecha Władysławowicza przyczyny, które skłoniły polskie kierownictwo do rozmów z opozycją. Zdecydowaliśmy się na ten krok, ponieważ opinia publiczna była za zarejestrowaniem Solidarności. Mieliśmy na względzie cel, jakim było przerwanie strajków. Inna przyczyna nosi charakter strategiczny: należy zapewnić stabilność systemu, wzmocnić położenie partii jako motoru przemian i przewodnika zgody narodowej. W praktyce realizacja idei pluralizmu wymaga odnowienia partii w takim kierunku, aby była zdolna pełnić kierowniczą rolę w nowych warunkach. Trzeba powiedzieć, że Solidarność też jest już nie ta. W centrum znajduje się umiarkowana większość z Wałęsą na czele. A to daje możliwość na dogadywanie się i prowadzenie wspólnej walki z ekstremistami. Uważnie słuchałem Jaruzelskiego i myślałem, że to opowieść o naszej teraźniejszości i przyszłości. Z tą różnicą, że u nas to wszystko będzie bardziej złożone. Zapytałem, czy moja ocena jest słuszna, że polskie społeczeństwo nie chce konfrontacji to czuje Pan, czuje kościół i Wałęsa. Jaruzelski odpowiedział twierdząco. JARUZELSKI. Ogromne znaczenie miała wasza pierestrojka. U nas przecież nie wszyscy są wrogami socjalizmu. Wielu jest przeciwnych metodom, które stosowano w przeszłości, a teraz widzą, że i u was i u nas zmienia się model rozwoju. Główna lekcja polega na tym, że przeciwko nastrojowi, woli narodu można iść tylko przez bardzo krótki czas. GORBACZOW. Socjalizm po prostu nie może funkcjonować bez udziału narodu i wbrew niemu, inaczej staje się namiastką socjalizmu. JARUZELSKI. Tak, metody wojskowe stosowane przez nas w jakichś momentach były uzasadnione, ale na stałe tak żyć nie można. W pewnym sensie Polska stała się poligonem reform. Tylko, nieszczęście polega na tym, że czekamy, aż huknie grom i bierzemy się za reformy już w niesprzyjających warunkach. GORBACZOW. Na naszym Plenum z ust niektórych padły wypowiedzi na rzecz powstrzymania reform. Ale jedyne właściwe wyjście, o czym twardo powiedziałem w swoim wystąpieniu iść naprzód. JARUZELSKI. Obecnie zwracamy dużą uwagę na aktywizację pracy partyjnej, popieramy inicjatywę w terenie, szczególnie w miejscu zamieszkania. Dużo pracujemy z kadrami. I najważniejsze robimy wszystko, aby demokratyzować partię, żeby toczyły się w niej dyskusje, wymiana opinii, żeby ludzi przejawiali zainteresowanie, żeby zrodziła się w nich potrzeba uczestniczenia w pracy politycznej. W ogóle jestem za maksymalną otwartością w pracy partyjnej, w tym w dosłownym sensie mając na uwadze budynki komitetów par- Wojciech Jaruzelski sojusznik i zwolennik tych samych poglądów Nr 1 (22)/2010 Społeczeństwo i Polityka 17

19 Michaił Gorbaczow tyjnych. W domach partii drzwi powinny być szeroko otwarte dla wszystkich! GORBACZOW. To jest to, o czym zawsze mówię swoim towarzyszom. Poufnie podzieliłem się z Jaruzelskim zamiarem wizyty we Włoszech i gotowością spotkania z Ojcem Świętym Janem Pawłem II, jeśli otrzymam odpowiednie zaproszenie. Jaruzelski przychylnie odniósł się do tego pomysłu. Jan Paweł II powiedział ma nowatorskie pomysły. Nie podoba mu się wiele nie tylko w socjalizmie, ale także w kapitalizmie. Jednocześnie zauważa cechy pozytywne w obydwu systemach i wyciąga wniosek: potrzebne jest ich zbliżenie z Bożym błogosławieństwem. W kręgu aktualnych problemów, które rozważaliśmy wtedy z Jaruzelskim znalazł się też temat ograniczenia zbrojeń. Sposób myślenia polskiego lidera w zakresie kluczowych zagadnień obrony i polityki był mi w większości bliski. Należy powiedzieć, że byłem wtedy mocno zajęty przygotowaniami do poważnych rozmów z Zachodem na temat problemów ograniczenia zbrojeń. Zagadnienia te interesowały mnie także z powodu planowanego spotkania z Prezydentem USA. Jaruzelski jako wysoko wykształcony wojskowy dobrze zdawał sobie sprawę, jaki ciężar niesie na sobie Związek Radziecki, ponieważ realnie wiedział, co to jest współczesny czołg, samolot, globalny parasol ochronny, ile nas to kosztuje. O szczupaku i karpiach Permanentne trudności ekonomiczne i polityczne nie mijały na darmo. W czerwcu 1989 roku PZPR poniosła poważną klęskę w wyborach do Sejmu i Senatu. Zaczęło się nowe dla kraju pasmo rozwoju społeczno-politycznego. Na odbywającym się 9 lipca w Bukareszcie spotkaniu głów partii rządzących krajów Układu Warszawskiego. Jaruzelski przedstawił szczegółową analizę tego, co się wydarzyło. Przytoczę wyciąg zgodnie z zachowanym nagraniem. Największy dramat PZPR polega na tym, że odwróciła się od niej większa część robotników. Nie da się tego naprawić ani agitacją słowną, ani osiągnąć siłą. Pierwszy kryzys w Polsce miał miejsce w 1956 roku. Trzeba było wyprowadzić na ulice czołgi, były ofiary. Drugi duży kryzys nastąpił w 1970 roku, tzn. po 14 latach. Trzeci rok 1980 tym razem już po 10 latach. W 1981 roku znów trzeba było wyprowadzić na ulice czołgi. W 1988 roku, tzn. po 7 latach nastąpił nowy kryzys. Ale teraz staramy się wychodzić z niego bez stosowania siły, bez przelewu krwi. Przecież nie można bez końca iść taką drogą, przy której rosłaby przepaść między nami a klasą robotniczą, której być może nie udałoby się kiedykolwiek niczym zlikwidować. Niektórzy nasi przyjaciele mogą mieć wątpliwości co do naszych działań. Dobrze byłoby, żeby zrozumieli: Ne możemy zachowywać się woluntarystycz- 18 Społeczeństwo i Polityka Nr 1 (22)/2010