Rada Programowa. Wydanie dofinansowano ze środków

Transkrypt

1

2 Rada Programowa Aleksander Busłowski, Robert Ciborowski, Wojciech Florkowski, Kazimierz Górka, Ryszard Cz. Horodeński (Przewodniczący), Grażyna Klamecka Roszkowska, Tchon Li, Tadeusz Markowski, Włodzimierz Pawluczuk, Bazyli Poskrobko, Andrzej Sadowski, Ryszard Skarzyński, Zbigniew Strzelecki, Henryk Wnorowski, Jan Zarzecki Publikację przygotowano w ramach tematu badawczego UWARUNKOWANIA I MECHANIZMY ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU w Katedrze Gospodarowania Środowiskiem i Turystyki Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku Wydanie dofinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

3

4 recenzent: prof. dr hab. Leszek Kupiec Copyright by: Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku Białystok 2009 ISBN redaktor: Janina Demianowicz tłumacz: Małgorzata Konopko korektor: Zespół projekt i skład: Agencja Wydawniczo-Edytorska EkoPress tel./fax: (085) ; tel ; biuro@ekopress.pl okładka: wykorzystano grafikę Dietmar Haupfl 123rf.com druk: SOWA druk na życzenie wydawca: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku ul. Choroszczańska 31, Białystok tel./fax (085) , e mail: wydawnictwo@wse.edu.pl Wyd. I, nakład 300 egz.

5 SPIS TREŚCI WSTĘP Bazyli Poskrobko Rozdział 1 Zrównoważony rozwój a polityka państwa 1.1. ANNA CHMIELAK W poszukiwaniu kryterium polityki państwa BARTOSZ RAKOCZY Zasada zrównoważonego rozwoju w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej JÓZEFA FAMIELEC Wpływ idei zrównoważonego rozwoju na politykę państwa i funkcjonowanie przedsiębiorstw FRANCISZEK PIONTEK, BARBARA PIONTEK Przyczynek do dyskusji na temat zrównoważonego rozwoju w polityce władzy publicznej Rozdział 2 Idea zrównoważonego rozwoju w wybranych dziedzinach polityki państwa 2.1. WOJCIECH KOSIEDOWSKI Dysproporcje rozwojowe na wschodnim pograniczu Unii Europejskiej AGNIESZKA SAŁEK IMIŃSKA Zrównoważony rozwój jako element wspólnej polityki morskiej Unii Europejskiej JAN POLSKI Problemy kształtowania ładu przestrzennego w świetle idei zrównoważonego rozwoju MARTIN BECHMANN, GOTTHARD BECHMANN Kształtowanie społeczeństwa wiedzy AGNIESZKA LOREK Problem wykluczenia cyfrowego i technologicznego w polityce zrównoważonego rozwoju WOJCIECH STYPUŁKOWSKI Statystyka publiczna zrównoważonego rozwoju w gospodarce opartej na wiedzy

6 Rozdział 3 Teoretyczne i praktycze aspekty polityki zrównoważonego rozwoju Republiki Białoruś 3.1. OKSANA V. MOROZOVA Koncepcje zrównoważonego rozwoju w teorii ekonomii TCHON Li Zrównoważony rozwój w Republice Białoruś VALENTINA V. RABTSEVICZ Problemy zrównoważonego rozwoju małych i średnich miast w Republice Białoruś PYOTR G. NIKITENKO, SERGEI J. SOLODOVNIKOV Koncepcja innowacyjnego rozwoju społeczno-gospodarczego Republiki Białoruś SERGEI J. SOLODOVNIKOV Rola kapitału społecznego w warunkach innowacyjnego rozwoju społeczno-gospodarczego Rozdział 4 Idea zrównoważonego rozwoju w polityce energetycznej Unii Europejskiej i Polski 4.1. HENRYK MANTEUFFEL SZOEGE, MARCIN BUKOWSKI Europejska polityka energetyczna z perspektywy ekonomii środowiska ANDRZEJ GRACZYK Zrównoważony rozwój w polskiej energetyce na tle regulacji Unii Europejskiej HANS CHRISTOPH BINSWANGER Zarys koncepcji zrównoważonej gospodarki zasobami energetycznymi MAŁGORZATA BURCHARD DZIUBIŃSKA Wpływ polityki klimatycznej Unii Europejskiej na funkcjonowanie polutogennych sektorów polskiej gospodarki GRAŻYNA BORYS Gwarancja pochodzenia energii elektrycznej jako instrument europejskiej polityki energetycznej Rozdział 5 Implementacja idei zrównoważonego rozwoju w energetyce 5.1. HELENA RUSAK Wskaźniki charakteryzujące lokalne systemy energetyczne w świetle wymagań zrównoważonego rozwoju ALINA KOWALCZYK JUŚKO, BOGDAN KOŚCIK, KAJETAN KOŚCIK Polityka w zakresie odnawialnych źródeł energii jako determinanta zmian w polskim rolnictwie

7 5.3. JERZY WINIARSKI Wykorzystanie biopaliw a polityka zrównoważonego rozwoju BARTOSZ BARTNICZAK Dopuszczalność udzielania pomocy publicznej na produkcję biopaliw w przepisach Unii Europejskiej MAGDALENA LIGUS Ocena efektywności inwestycji wytwarzania energii elektrycznej z oleju rzepakowego WANDA NAGÓRNY Znaczenie energetyki jądrowej w gospodarce opartej na wiedzy we Francji Bibliografia

8 CONTENTS INTRODUCTION Bazyli Poskrobko Chapter 1 Sustainable Development versus State Policy 1.1. ANNA CHMIELAK In search for the criterion of state policy BARTOSZ RAKOCZY Sustainable development principle in the Constitution of the Republic of Poland JÓZEFA FAMIELEC Impact of sustainable development idea on the state policy and on the functioning of companies FRANCISZEK PIONTEK, BARBARA PIONTEK Contribution to the discussion on sustainable development in the policy of public authority Chapter 2 Sustainable Development Idea in Selected Domains of State Policy 2.1. WOJCIECH KOSIEDOWSKI Development disproportions in the Eastern border of the European Union AGNIESZKA SAŁEK IMIŃSKA Sustainable development as an element of common sea policy of the European Union JAN POLSKI The problems of shaping spatial order in the light of the idea of sustainable development MARTIN BECHMANN, GOTTHARD BECHMANN Shaping of knowledge society AGNIESZKA LOREK The problem of digital and technological exclusion in sustainable development policy WOJCIECH STYPUŁKOWSKI Public statistics of sustainable development in knowledge-based economy

9 Chapter 3 Theoretical and Practical Aspects of Sustainable Development Policy of the Republic of Belarus 3.1. OKSANA V. MOROZOVA The concept of sustainable development in theory of economics TCHON LI Sustainable development in The Republic of Belarus VALENTINA V. RABTSEVICZ Sustainable development problems encountered by small and medium towns in the Republic of Belarus PYOTR G. NIKITENKO, SERGEI J. SOLODOVNIKOV The concept of innovative socio-economic development of the Republic of Belarus SERGEI J. SOLODOVNIKOV The role of social capital in the conditions of innovative socio-economic development Chapter 4 Sustainable Development Idea in Power Industry Policy of the European Union and Poland 4.1. HENRYK MANTEUFFEL SZOEGE, MARCIN BUKOWSKI European power industry policy from the perspective of environmental economics ANDRZEJ GRACZYK Sustainable development of power industry in Poland in the light of the European Union regulations HANS CHRISTOPH BINSWANGER Sustainable development of power industry in Poland in the light of the European Union regulations MAŁGORZATA BURCHARD DZIUBIŃSKA Impact of climate policy of the European Union on the functioning of pollution-generating economic sectors in Poland GRAŻYNA BORYS Guarantees of electrical energy source as an instrument of European energetic policy

10 Chapter 5 Implementation of Sustainable Development Idea in Power Industry 5.1. HELENA RUSAK Indicators describing local energetic systems in the light of sustainable development requirements ALINA KOWALCZYK JUŚKO, BOGDAN KOŚCIK, KAJETAN KOŚCIK The policy of renewable sources of energy as conditioning of changes in Polish agriculture JERZY WINIARSKI Using biofuels versus sustainable development policy BARTOSZ BARTNICZAK Acceptability of providing public aid for production of biofuels in the European Union regulations MAGDALENA LIGUS Assessment of effectiveness of the investment involving production of electrity using colza oil WANDA NAGÓRNY Importance of nuclear power industry in knowledge-based economy in France Literature

11 WSTĘP Idea zrównoważonego rozwoju już od dwudziestu lat kształtuje politykę organizacji międzynarodowych, państw, regionów i mniejszych jednostek terytorialnych. Wywiera coraz większy wpływ na funkcjonowanie jednostek gospodarczych. Tak szeroki zakres jej oddziaływania powoduje z jednej strony konieczność mniej lub bardziej istotnej modyfikacji założeń stosownie do specyfiki podmiotu, z drugiej strony pojawia się ogromne bogactwo doświadczeń, które przeanalizowane i uogólnione wzbogacają tę koncepcję, konkretyzując jej cele, zasady i mierniki. Monografia zawiera zbiór opracowań o charakterze teoretycznym, aplikacyjnym oraz studiów przypadków odnoszących się do polityki zrównoważonego rozwoju. Różnorodność podejmowanych problemów spowodowała, że treść publikacji podzielono na pięć rozdziałów, kierując się zasadą: od ogółu do szczegółu. W pierwszym rozdziale zamieszczono opracowania poświęcone roli państwa we wdrażaniu idei zrównoważonego rozwoju. Autorzy dowodzą, że konieczne jest poszukiwanie nowego kryterium polityki państwa. Światowy kryzys finansowy 2008 roku wskazuje, że idea ta powinna objąć także sferę finansów. W rozdziale przedstawiono dwa różne poglądy na temat ciągle nierozwiązanego problemu jednolitej interpretacji zapisu o zrównoważonym rozwoju w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W drugim rozdziale przedstawiono opracowania poświęcone wdrażaniu idei zrównoważonego rozwoju w wybranych dziedzinach polityki państwa polskiego: w polityce regionalnej, przestrzennej, informatyzacji i statystyki publicznej. Szwajcarski uczony H.Ch. Binswanger pisze o nowym podejściu do polityki energetycznej, zaś autorzy niemieccy opisują model wdrażania gospodarki opartej na wiedzy. W polskiej literaturze poświęconej idei zrównoważonego rozwoju bardzo mało jest opracowań dotyczących krajów byłego Związku Radzieckiego. W niniejszej monografii istotną wartość posiada treść trzeciego rozdziału, w którym omówiono teoretyczne i praktyczne aspekty polityki zrównoważonego rozwoju Republiki Białoruś. Uczeni z Uniwersytetów w Grodnie i Homlu przedstawiają sposób rozumienia koncepcji zrównoważonego rozwoju przez białoruskich ekonomistów oraz opisują jej aplikacyjne przejawy w polityce państwa. Uczeni z Instytutu Ekonomii Białoruskiej Akademii Nauk w Mińsku przedstawiają autorską koncepcję innowacyjnego rozwoju społeczno-gospodarczego Republiki Białoruś. Jest ona zbliżona do lansowanej w Polsce koncepcji gospodarki opartej na wiedzy. Największym problemem zachowania równowagi w makrosystemie społeczeństwo-gospodarka-środowisko jest energetyka. Ogólne analizy polityki energetycznej oraz wybrane instrumenty jej realizacji w Unii Europejskiej i Polsce są przedmiotem rozważań autorów artykułów zamieszczonych w czwartym rozdziale. Ten sam problem jest rozpatrywany także w piątym rozdziale. Zamieszczone rozważania należą do drugiego członu przywołanej zasady, czyli szczegółu. Autorzy przedstawiają problemy lokalne lub opisują konkretne studia przypadków. 11

12 Książka jest adresowana do szerokiego grona czytelników, a szczególnie wykładowców akademickich, doktorantów, studentów i słuchaczy studiów podyplomowych. Po pracę te powinni także sięgnąć praktycy prawodawcy, menedżerowie, pracownicy administracji rządowej i samorządowej. Każdy czytelnik znajdzie w niej najnowsze informacje na przedstawione tematy. Białystok, maj 2009 rok Bazyli Poskrobko

13 INTRODUCTION Sustainable development idea has for as many as twenty years shaped the policy of international organizations, countries, regions and also smaller territorial entities. It has increasing impact on the functioning of economic entities. Such wide range of its functioning on the one hand leads to the necessity of more or less radical modification of assumptions, suitably with the specific character of the entity, and on the other hand there is observed great abundance of experiences which, having been analyzed and generalized, enrich this concept and make its principles and measurements more specific. The monograph includes a number of elaborations of theoretical, appliqué character as well as case studies referring to sustainable development policy. Diversity of analyzed problems has contributed to the fact that this publication is divided into five chapters, in accordance with the well-known principle From more general to more specific issues. The first chapter includes papers devoted to the role of state in implementation of sustainable development idea. The authors claim that it is necessary to seek a new criterion of state policy. Global financial crisis of 2008 indicates that this idea needs to be applicable also to the financial sphere. The chapter presents two various views on the still unsolved problem of uniform interpretation of the bequest in the Constitution of the Republic of Poland concerning sustainable development. The second chapter presents elaborations devoted to implementation of sustainable development in the selected domains of state policy in Poland: in regional and spatial policy and in the policies of information progress and public statistics. Swiss scientist H. Ch. Binswanger writes about a new approach to power-related policy, whereas German authors describe the model of implementing the knowledgebased economy. Polish literature devoted to sustainable development idea comprises only few elaborations concerning the former Soviet Union countries. In this monograph of high value is its third chapter where both theoretical and practical aspects of sustainable development policy of the Republic of Belarus were analyzed. Scientists representing Universities of Hrodna and Homel present the way the concept of sustainable development is perceived by Belarusian economists and describe its appliqué symptoms in state policy. Scientists from the Institute of Economics of Belarusian Academy of Sciences in Minsk present author s concept of innovative socio-economic development of the Republic of Belarus. It is similar to the concept of knowledge-based economy, which is popularized in Poland. In the macrosystem society-economy-environment the largest problem is related with power industry. General analyses of power industry policy and selected instruments of its realization within the European Union and in Poland constitute subjects of reflections for the authors of articles published in its fourth chapter. The same problem is considered also in its fifth chapter. The reflections presented 13

14 here constitute the second part of the aforementioned principle, i.e. more specific issues. The authors present local problems or describe specific case studies. This monograph is addressed at a large group of readers, and especially to university lecturers, candidates for doctor s degree, students of postgraduate degrees. Moreover, this publication will be useful for practitioners, i.e. legislators, managers and employees of both governmental and self-governmental administration. Every reader can find here the most up-to-date data concerning the issues presented here. Białystok, May 2009 Bazyli Poskrobko

15 ROZDZIAŁ I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ A POLITYKA PAŃSTWA SUSTAINABLE DEVELOPMENT VERSUS STATE POLICY

16 ANNA CHMIELAK dr hab. Anna Chmielak, prof. UwB Uniwersytet w Białymstoku 1 1 W POSZUKIWANIU KRYTERIUM POLITYKI PAŃSTWA Abstract IN SEARCH FOR THE CRITERION OF STATE POLICY The process of creating economic policy is characterized by a series of imperfections and mistakes having both substantial and methodological character. Its realization leads to intensification of inconsistencies and conflicts having economic, social and political basis. This hampers the process of development, improvement of economic efficiency and obtainment of social acceptance for the observed changes. The areas and manifestations of Polish economic policy and of the way public administration organs function are extensive and difficult to accept. The starting point in the process of constructing a powerful state and high quality of its institution is trust in the systems of values and expectations of society which are appropriately correlated with a long term vision of civilization development and reinforcement of state development potential. Opracowania zawierające rozważania typu jak jest są zasadne wówczas, gdy społeczeństwo jest zadowolone, sprawy kraju zmierzają w dobrym kierunku, nie ujawniają się poważne napięcia, sprzeczności i konflikty społeczne i gospodarcze. W sytuacji, gdy pogarsza się ocena jakości życia, wzrost gospodarczy jest niestabilny, a jego efekty nie są dzielone w sposób satysfakcjonujący społeczeństwo, pojawia się silna presja na opracowania o charakterze: jak być powinno, co zrobić, by było lepiej. Aktualnie w Polsce istnieje wyraźne zapotrzebowanie na ten drugi typ opracowań badawczych i naukowych. 1. PRZEJAWY I PRZYCZYNY NISKIEJ SPOŁECZNEJ OCENY PAŃSTWA I POLITYKI GOSPODARCZEJ W Polsce utrwala się zastój w dziedzinie edukacji, opieki społecznej, badań naukowych, służby zdrowia, budownictwa mieszkaniowego, kolejnictwa, transportu, co znacząco oddziałuje na obniżanie jakości życia 1. Obecna sytuacja braku akceptacji dla 1 Zmiany instytucjonalne w polskiej gospodarce rynkowej, red. A. Noga, Wyd. PTE, Warszawa

17 całej klasy politycznej i administracji ma kilka istotnych przyczyn: politycy i administracja zawłaszczyli państwo, nastąpiło zdeprecjonowanie podstawowych wartości, poprzez niewłaściwe mechanizmy naboru pozbawiono administrację kontekstu kulturowego. 2 Jednym ze źródeł chaosu normatywnego jest rozbieżność między upowszechniającymi się wartościami konsumpcyjnymi a ograniczeniami i społecznym zróżnicowaniem dostępnych sposobów ich uzyskania. Jest to szczególnie silne wówczas, gdy ograniczona dostępność dotyczy dóbr i usług podstawowych z punktu widzenia normalnego funkcjonowania społeczeństwa na określonym poziomie rozwoju cywilizacyjnego. Cechami współczesnego polskiego ładu społeczno-gospodarczego są także: masowe i trwałe bezrobocie, względnie duży i powiększający się zakres ubóstwa, wysokie i rosnące nierówności dochodowe i majątkowe, zaniedbanie budownictwa mieszkaniowego, ubożenie i marginalizacja rolnictwa, zagrożenie funkcjonowania państwa opiekuńczego. 3 Pominięto tu cechy ładu prawno-instytucjonalnego, który określa reguły prowadzenia działalności gospodarczej i podejmowania decyzji alokacyjnych. Nie wspomina się też o regulacjach kształtujących silną, uczciwą konkurencję i podtrzymujących ład rynkowy oraz poczucie sprawiedliwości społecznej. Na przykład E. Mączyńska przyjmuje, że polityce gospodarczej brakuje orientacji na kształtowanie ładu konkurencyjnego 4. Większość Polaków (93%) jest przekonana o występowaniu nierównych szans wzbogacenia się, które dostępne są nielicznym 5. Co więcej, bogaceniu się nie służy pracowitość, talent, zdolności, ale lekceważenie i omijanie prawa, stanowczość i bezwzględna postawa wobec innych. Na przykład w 2004 roku poniżej minimum egzystencji żyło 40% osób w rodzinach z czworgiem dzieci i około 20% w rodzinach z trojgiem dzieci. Dziecko z rodziny chłopskiej, w której rodzice mają podstawowe wykształcenie ma 114 razy mniejsze szanse na ukończenie studiów niż dziecko z rodziny miejskiej, którego rodzice ukończyli studia. Nikłe uwzględnianie w procesie transformacji w Polsce kontekstu społecznego i kulturowego przez elity polityczne wpłynęło na niezadowolenie ogółu społeczeństwa (ponad 70%) z funkcjonowania demokracji. Technokratyzm nowych elit w sferze polityki doprowadził do utrwalenia się partykularnych interesów branżowych i grupowych elit władzy, korupcji w obrębie reguł i zasad działań społecznych i instytucji formalnych 6. Około 1/3 grupy objętej badaniem (66 000) uważa, że przywódcy gospodarczy są nieuczciwi, postępują nieetycznie, ustępują dopiero pod presją społeczną, są pazerni na władzę. Społeczeństwo oczekuje od nich przede wszystkim działań na rzecz wzrostu gospodarczego, zmniejszenia rozpiętości między bogatymi i biednymi, likwi- 2 Ibidem. 3 Por. Nierówni i równiejsi. Sprawiedliwość dystrybucyjna czasu transformacji w Polsce, red. T. Kowalik, Wyd. Fundacja Innowacja, Warszawa 2002, s Rozwój godność człowieka gospodarowanie poszanowanie przyrody. Księga pamiątkowa prof. F. Piontka, PWE, Warszawa 2007, s Wyniki badań pochodzą z opracowania: Równi i równiejsi. Zwycięzcy i przegrani. Dynamika zróżnicowań społecznych w Polsce na przełomie XX i XXI wieku, red. E. Kurczyńska-McCusky, M.S. Szczepański, Z. Zagała, Wyd. WSZiNS w Tychach i AT-H w Bielsku Białej, Tychy Bielsko- Biała Ibidem. 17

18 dacji biedy i ubóstwa, zapobiegania konfliktom, atakom terrorystycznym i zachowania jakości środowiska. 7 Nie mniej poważnie brzmią negatywne oceny polityki państwa i funkcjonowania administracji państwowej. Do głównych niesprawności aparatu zarządzania publicznego w Polsce po 1989 roku, między innymi, zalicza się: obciążenie gigantomanią, korupcją i arogancją władzy; nieprofesjonalne, niesprawne wszystkie reformy AWS i UW; nierealizowanie zasady pomocniczości i decentralizacji; niedobór w zakresie dostrzegania problemu sprawiedliwości społecznej; brak precyzji w kalkulacji kosztów i celów publicznych, zysków i strat; nieprzejrzyste, trudno dostępne, pozbawione kontroli dane statystyczne. 8 Zarządzanie publiczne w takiej sytuacji wymaga odpolitycznienia we wszystkich przekrojach strukturalnych i na wszystkich szczeblach decyzyjnych. Konieczne zmiany mają charakter zasadniczy, więc wymagają jednolitej większości parlamentarnej. Taka większość w obecnej strukturze parlamentarno-gabinetowej raczej nie jest możliwa do osiągnięcia. Możliwość racjonalnego, sprawnego rozwiązania mikroproblemów i makroproblemów jest ponadto ograniczona w Polsce ideowym dogmatem i partykularnym interesem. 9 W wyniku transformacji w Polsce ukształtowało się miękkie państwo, o niskiej skuteczności działania administracji, niskiej kulturze prawnej swego aparatu oraz silnie skorumpowane. 10 Miękkie państwo III RP cechuje: niski stopień skuteczności i efektywności działania aparatu państwowego i trwała niemożność rozwiązania szczególnie trudnych problemów, w tym bezpieczeństwa egzystencjalnego znacznej liczby Polaków; niski stopień praworządności i służebności publicznej władzy państwowej i anarchia w poszczególnych korpusach aparatu państwa; wysoki stopień korupcji finansowej i politycznej aparatu państwowego; kryminogenność osób aparatu państwa. Towarzyszy temu wzrastająca liczebność aparatu biurokratycznego państwa. Miękkie państwo wyłoniło się w ramach paradygmatu doktryny neoliberalnej, wyrosłej na nieskuteczności keynesowskich instrumentów polityki ekonomicznej. Źródłem jej ekspansji stały się głównie międzynarodowe instytucje finansowe, w tym Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) i Bank Światowy (BŚ). Kluczowe zalecenia porozumienia waszyngtońskiego: maksymalna liberalizacja, deregulacja rynków, prywatyzacja majątku państwowego oraz zwalczanie inflacji wyłącznie przez ograniczanie emisji pieniądza stały się strategią ustrojową Polski. Z takiej polityki korzystają silne podmioty gospodarki światowej, a trudno jest zaliczyć do nich Polskę i przedsiębiorstwa krajowe. W tej dość złożonej sytuacji w Polsce ukształtowały się silne i trwałe układy resortowo-korporacyjne. Takie struktury, dominujące w sektorze własności państwowej, dążą do utrzymania i poszerzenia swych domen, wykorzystują presję społeczną 7 Wyniki są zamieszczone w opracowaniu: Rozwój godność człowieka..., op.cit., s W. Kieżun, Podniesienie sprawności państwa polskiego założenia i kierunki na przyszłość, Przyszłość. Świat. Europa. Polska 2006, nr 2 (14), s Ibidem, s W. Błasiak, Państwo miękkie czy twarde?, Przyszłość, Świat..., op.cit., s

19 i polityczne naciski, sprzyjają partyjnej penetracji administracji publicznej i zawłaszczaniu państwa przez partyjno-administracyjno-biznesowe koterie, które rozmiękczają finanse publiczne, łamią dyscyplinę budżetową i utrwalają korupcję. Stanowi to główny mechanizm kształtowania się miękkiego państwa. 11 Przejawami funkcjonowania układów resortowo-branżowych jest regulowanie dostępu do wykonywania określonych zawodów, reglamentacja określonych rynków i ustanawianie dla nich specyficznych rozwiązań regulacyjnych, w tym podatkowych, wyodrębnienie w budżecie państwa puli środków przypisanych danemu resortowi na utrzymanie struktur, a nie na wykonywanie zadań publicznych. 12 Jest to sytuacja, która nie ma szans na uzyskanie akceptacji społecznej czy stymulowanie rozwoju i produktywności. Dokonał się istotny podział społeczeństwa, prowadzący do wyodrębnienia się wpływowych elit (politycznych, intelektualnych, biznesowych). Elity i większość społeczeństwa wyznają odmienne systemy wartości. Funkcjonujący wśród Polaków system wartości w sferze życia społecznego i gospodarczego jest wypadkową nauki Kościoła, myśli humanistycznej i wątków ideologii marksistowskiej. Odwołują się one do godności jednostki, jej gospodarczej podmiotowości i obowiązku państwa w sferze cywilizowania mechanizmów rynku. Większość polityków, intelektualistów, urzędników nie rozumie mechanizmów rynkowych i jest przekonana o potrzebie daleko idącej ingerencji państwa. 13 Zróżnicowanie systemów wartości nie przeszkadza w tym, by europejska i polska praktyka budowy systemu gospodarczego opierała się na przewodniej roli instytucji państwowych, które kształtują właściwe otoczenie działalności gospodarczej, zastępują podmioty w podejmowaniu decyzji, określają ważność poszczególnych sfer życia, aktywności i konsumpcji społeczeństwa. Wiele teorii wskazuje, że politycy pochodzący z demokratycznych wyborów nie służą interesowi publicznemu, ale dążą do realizacji własnych celów i interesów wybranych grup nacisku, co prowadzi do wypaczania idei polityki gospodarczej. Prospołeczne zachowania rządu mogą wymusić instytucje i mechanizmy ograniczające polityków, ich własne dążenia. Działania grup nacisku nie przyczyniają się do dobrobytu społecznego, a regulacje zwykle służą interesom określonych grup producentów, a nie konsumentów. 14 Główne mankamenty demokracji parlamentarnej to produkowanie przez nią deficytu prawomocności wynikającego z niedoskonałego przekładania opinii wyborców na decyzje podejmowane przez administrację publiczną. Pociąga to za sobą deficyt zaufania do elity politycznej i malejący udział w wyborach. 15 W takiej sytuacji ważne dla społeczeństwa obszary życia nie są sygnalizowane i uwzględniane na etapie kształtowania polityki rozwoju. 11 Takie stanowisko formułuje długoletni polityk i pracownik naukowy. Zob. J. Hausner, Pętle rozwoju. O polityce gospodarczej lat , Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, s Ibidem. 13 Takie stanowisko, nawet jeśli na pierwszy rzut oka jest szokujące, zawiera sporo cennych informacji. Zob. System wartości i norm społecznych podstawą rozwoju Polski, Wyd. Polskie Forum Wartości i Rozwój, Instytut Badań Nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk Por. Ład instytucjonalny w gospodarce, red. B. Polszakiewicz, J. Boehlke, t. 2, Wyd. Uniwersytetu M. Kopernika, Toruń Szeroko analizuje ten problem J. Gardawski. Por. J. Gardawski, Deficyt zaufania społecznego a zrównoważony wzrost gospodarczy, w: Strategia szybkiego wzrostu gospodarczego, red. G.W. Kołodko, Wyd. WSPiZ im. L. Koźmińskiego, Warszawa 2004, s

20 Ponadto, co jest nie mniej ważne, współczesna polityka boryka się z wieloma trudnościami, nie ma akceptowanej bazy teoretycznej, bo krytykuje się podejście monetarystów, podażowe i popytowe Keynesa. W rezultacie dominuje w niej ujęcie pragmatyczne, skierowane na rozwiązywanie bieżących problemów. Nie utrwala się orientacja na formułowanie i podejmowanie celów strategicznych, społecznych. Jest to ogromna słabość polityki, a jednocześnie przesłanka poddawania w wątpliwość jej sensu (można przyjąć, że nie tyle istotny jest zakres ingerencji państwa w procesy gospodarcze i społeczne, co jej jakość). Na współczesnym etapie globalizacji systemowi kapitalistycznemu brakuje światowych mechanizmów autoregulacji, koordynacji polityki, systemu rozwiązywania konfliktu interesów i uzgadniania konsensusu co do celów rozwojowych. Polityce przypisuje się też odpowiedzialność za nikłe osiągnięcia rozwojowe wielu krajów 16. Nieodpowiednia polityka bierze się często z prób osiągania celów społecznych albo presji silnych grup interesu, co doprowadza do głębokiego zniekształcenia funkcjonowania rynków, zarówno czynników produkcji, jak i dóbr oraz usług. Jej efekty godzą w interesy społeczne, wpływają negatywnie na realizację poprawy produktywności czynników. Ograniczenie skali aktywności państwa w warunkach demokracji wymaga silnego i cieszącego się autorytetem przywództwa politycznego. Polityka musi być nastawiona na realizowanie oczekiwań konsumentów jako jednolitej grupy interesu, ponieważ głównym celem działalności gospodarczej pozostaje konsumpcja. 2. WYJŚCIOWE CECHY SILNEGO PAŃSTWA I DOBREJ POLITYKI Współcześnie mamy do czynienia ze względnie uproszczonym ujmowaniem podstawowych paradygmatów ekonomii: maksymalizacji bogactwa jako siły napędowej rozwoju, racjonalności jako podstawy podejmowania decyzji oraz rynku jako mechanizmu zapewniania efektywności. 17 Dla rozwoju gospodarczego konieczna jest wolność gospodarcza i silne państwo rozumiane jako funkcjonalność oraz użyteczność publiczna i gospodarcza. Państwo musi być silne i sprawne siłą swoich instytucji niezbędnych do budowy i stabilizacji gospodarki rynkowej. Jest ono potrzebne do wychwytywania preferencji społecznych, formułowania celów rozwoju, osiągania konsensusu społecznego w sytuacji zawsze istniejącej rozbieżności wartości i interesów, ponieważ efektywność państwa wyraża się w dostarczaniu społeczeństwu masy dóbr i usług publicznych o określonej jakości, niezbędnych do funkcjonowania i rozwoju. Jednakże wysoka jakość instytucji państwa jest trudna do osiągania w warunkach niedojrzałości rynku i demokracji, braku społeczeństwa obywatelskiego, silnej pozycji wybranych grup interesu. W praktyce rola państwa jest pochodną zakresu jego funkcji, a te różnią się w przekroju czasowym i przestrzennym, ponieważ znajdują się pod wpływem wielu czynników o podłożu historycznym, kulturowym, politycznym, ideowym. Nauka w tej kwestii nie wypracowała jednolitego stanowiska. Na przykład aktywność państwa we 16 Polityka kształtująca stabilność makro i uczciwą, intensywną konkurencję jest najważniejszą przesłanką szybkiego wzrostu. W.W. Lewis, Potęga wydajności, Wyd. Fachowe CEDEWU, Warszawa 2005, s Nawet jeśli takie stanowisko jest zbyt dużym uproszczeniem, to wskazuje na znaczącą rolę polityki w rozwoju. 17 Por. G.W. Kołodko, Wędrujący świat, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa

21 współczesnych gospodarkach rynkowych obejmuje tworzenie takiego systemu prawno-instytucjonalnego, który umożliwia podnoszenie sprawności mechanizmów rynkowych, prowadzenie polityki makroekonomicznej nastawionej na utrzymanie równowagi rynkowej i wzrostu gospodarczego, promowanie konkurencyjności przedsiębiorstw krajowych i aktywność we wspieraniu ich działań na rynku światowym, ochronę grup ekonomicznie najsłabszych za pomocą polityki społecznej i redystrybucji dochodów 18. Daje się tu zauważyć pominięcie kwestii realizacji celów strategicznych i orientacji na konsumpcję, przy wskazaniu raczej tradycyjnych obszarów ingerencji państwa, to jest alokacji i redystrybucji, a nie promowanie wzrostu i produktywności poprzez stabilną, pełną i uczciwą konkurencję. Widać też brak przekonania do roli państwa w tworzeniu warunków równego dostępu do rynku i jednolitych reguł uczestniczenia w nim wszystkich właścicieli czynników produkcji. Przeniesienie ciężaru na sferę alokacji i redystrybucji, jak pokazuje doświadczenie, prowadzi do rozrostu państwa, niskiej jakości jego instytucji i obniżenia zaufania obywateli do realizowanych przezeń celów. Państwo nie powinno dystansować się od zapewnienia stabilnych reguł rynku w sferze dystrybucji zasobów, a więc tworzenia równych szans uczestniczenia w społecznym procesie gospodarowania. Polityka, jako pewna umiejętność granicząca ze sztuką, winna być zdolna do rozwiązywania trudnych masowych problemów społecznych na gruncie ekonomicznym. Dobro polityki, w sytuacji gdy staje się ona walką o władzę, a nie sztuką kompromisu i koordynacji, mierzy się jej skutecznością z punktu widzenia interesu autorów, a nie społeczeństwa. Wówczas musi ona prowadzić do zahamowania wzrostu, generowania niezadowolenia i napięć, ponieważ gubi z pola widzenia swoją społeczną i strategiczną ideę. Politykę winno cechować głównie: oparcie na wizji i odejście od iluzji, oparcie na dobrej teorii funkcjonowania i rozwoju gospodarki, umiejętność rozpoznawania układu sprzecznych interesów, zdeterminowanie przywództwa politycznego gotowego do jej opracowania i realizacji oraz sztuka koordynacji i kompromisu 19. W nowym paradygmacie współczesnej Polski głównym zadaniem państwowości powinno być zatem tworzenie długofalowych warunków dla cywilizacyjnego rozwoju całego społeczeństwa w perspektywie globalnej, a nie tylko dla konkurencyjności i innowacyjności polskiej gospodarki w strukturach unijnych i światowych. Wskazuje na to choćby fakt, że konkurencyjność i innowacyjność są efektem uwarunkowań nie tylko ekonomicznych, ale też społecznych, w tym kulturowych oraz politycznych. Tworzenie przez państwo warunków społecznych, ekonomicznych, politycznych do rozwoju wymaga sprawnego i kreatywnego państwa. 20 Produkcja i praca są środkiem służącym konsumpcji, a często rządy skupiają się na procesie produkcji oraz redystrybucji. Służenie interesom konsumentów jest celem funkcjonowania każdej gospodarki; jeżeli polityków nie interesuje dostarczanie konsumentom tego, co jest im potrzebne, to nie osiągnie się trwałego i stabilnego rozwoju. W warunkach gospodarki rynkowej społeczeństwo potrzebuje przede wszystkim równych szans i perspektyw rozwoju swojej osobowości, realizacji godności i człowieczeństwa. 18 Z. Sadowski, W poszukiwaniu drogi rozwoju. Myśli o przyszłości świata i Polski, Wyd. PAN Komitet Prognoz Polska 2000 Plus, Warszawa 2006, s Tak postrzega politykę G.W. Kołodko. Zob. Zmiany instytucjonalne..., op.cit. 20 W. Błasiak, Państwo miękkie..., op.cit., s

22 Jeżeli całe społeczeństwo nie uczestniczy we wzroście, w jego rezultatach, to nie można tego procesu określić rozwojem. Jeżeli znaczna część ludności nie może żyć stosownie do swoich potrzeb z powodu braku równych szans, dostępu do edukacji, trwałych skutków niedożywienia, to kraj nie będzie rozwijać się tak, jak na to wskazuje jego potencjał. Wysoki, trudny do zaakceptowania stopień nierówności może wywoływać niepokoje społeczne, przestępczość, klimat niesprzyjający działalności gospodarczej, przedsiębiorczości i motywacji do działania. 21 Tak konstruowana polityka nie zapewni rozwoju cywilizacyjnego, nie będzie polityką optymalną. Najpełniejszą rolę państwa w gospodarce można sprowadzić do dwóch kwestii: jakie zadania powinno podejmować państwo i jakie budować instytucje sprzyjające rozwojowi i efektywności; jakie działania państwa i instytucji mogą pobudzać rozwój gospodarczy i służyć poprawie efektywności gospodarowania. 22 Wydaje się tu konieczne uzupełnienie o tę kwestię, która wynika z uwzględniania rozbieżnych oczekiwań społeczeństwa, umiejętnie łączonych na etapie wypracowywania strategii rozwoju. Polityka gospodarcza jest bowiem narzędziem urzeczywistniania środków realizacji społecznego celu gospodarowania; jest to wyznaczanie i osiąganie celów, ścieżek i sposobów ich realizacji. W tym ujęciu wymaga ona artykulacji sprzecznych interesów, poszukiwania sensownego kompromisu i budowania konsensusu społecznego. Jest to możliwe albo w warunkach przymusu, albo publicznego zrozumienia i wsparcia społecznego dla realizacji założonych celów. Na dalszym etapie znajduje się instrumentalizacja celów, alokacja środków przy wykorzystaniu mechanizmu rynkowego, a nawet redystrybucji w ramach finansów publicznych 23. Dobra polityka polega na oferowaniu społeczeństwu tego, co jest mu w określonych warunkach potrzebne z punktu widzenia długiego okresu, nie zaś tego, czego ono w danym momencie oczekuje (taka opcja nie jest ani możliwa, ani zasadna). W tym celu konieczna jest świadomość i powszechne rozumienie zjawisk i procesów, a także połączenie wiedzy technokratycznej, odważnego przywództwa politycznego oraz szerokiej partycypacji społecznej, aby reformowanie gospodarki prowadziło do sukcesu rozwojowego. 24 Bez partycypacji społecznej rozwój będzie pozorny i niestabilny. Polityka wyraża się z jednej strony działaniami klasy politycznej (elit), a z drugiej aktywnością społeczeństwa politycznego (obywatelskiego). Umożliwia ona różnym grupom społecznym o zróżnicowanych interesach i preferencjach proporcjonalny udział w decyzjach państwa, zależny od wagi interesów dla dobrobytu państwa i społeczeństwa. Jest to sztuka uzgadniania kompromisu między aktualnymi interesami różnych warstw i grup społecznych oraz dbałość o dobrobyt państwa. Rozwiązania efektywne i sprawiedliwe muszą być dziełem społeczeństwa politycznego. 25 Efektywności polityki sprzyja wysoka kultura polityczna, dojrzałe społeczeństwo 21 Akcentuje to J. Stiglitz. Zob. J.E. Stiglitz, Wizja sprawiedliwej globalizacji. Propozycje usprawnień, WN PWN, Warszawa 2007, s Tak ujmuje ten problem A. Góralczyk i Sz. Augustyniak. Zob. Zmiany instytucjonalne..., op.cit. 23 Taką interpretacje nadaje jej G.W. Kołodko, Wędrujący świat..., op.cit.,s J. Sachs, Koniec z nędzą. Zadanie dla naszego pokolenia, WN PWN, Warszawa 2006, s Por. rozważania zawarte w opracowaniu: W. Morawski, Zmiana instytucjonalna. Społeczeństwo. Gospodarka. Polityka, WN PWN, Warszawa

23 obywatelskie, dobre stosunki między państwem i społeczeństwem, odpowiednia struktura klasowa. Koordynacja celów i poszukiwanie kompromisu są koniecznością w sytuacji nieuniknionych i wszechobecnych sprzeczności, napięć i konfliktów. W społeczeństwie jako całości można wskazać trzy główne kategorie sprzeczności: dotyczące sfery ideologicznej, sfery interesów oraz sfery symboliczno-tożsamościowej. 26 Sprzeczności w sferze ideologicznej dotyczą sposobu ujmowania zasad ładu społecznego, a przede wszystkim ujmowania wolności i sprawiedliwości. Typowa jest tu sprzeczność między liberalną a socjalną wizją funkcjonowania życia gospodarczego. U podstaw sprzeczności interesów leżą różnice obiektywnego położenia w systemie społecznym (tworzą się grupy interesu z osób o podobnym położeniu). Są też sprzeczności interesów między kategoriami społecznymi niemającymi form organizacyjnych. Różnice społecznych tożsamości są podstawą podziału świata na kategorie my i oni ; podziały takie są powszechne, a stosuje się w nich kryteria narodowe, etniczne, religijne, światopoglądowe. 27 Do konfliktu społecznego będzie dochodzić wówczas, gdy określona sprzeczność staje się czynnikiem organizowania się ludzi, gdy powstają ruchy społeczne i polityczne, partie, organizacje, które chcą zmieniać dany układ stosunków z korzyścią głównie dla siebie. 3. KRYTERIA KSZTAŁTOWANIA POLITYKI GOSPODARCZEJ Powyższe rozważania wskazują wyraźnie na szereg stosunkowo poważnych ułomności polityki gospodarczej i związanego z nią funkcjonowania państwa. Mają one różny charakter i źródła, ale wszystkie razem i każda z osobna obniżają efekty procesu rozwoju, w tym trwałą poprawę efektywności gospodarowania i konsumpcji społeczeństwa. Bogactwo teorii rozwoju nie wyczerpuje jednakże problemu trwałej poprawy konsumpcji, a to głównie dlatego, że skupiają się one albo na determinantach ekonomicznych, albo pozaekonomicznych, gubiąc ostateczny sens procesu i jego fundament w postaci układu wartości. Jak się wydaje to, co określa charakter państwa, a więc i jego politykę, to przede wszystkim poziom rozwoju gospodarczego oraz cała sfera społecznego bytowania ze świadomością społeczną i systemem wartości na czele 28. Współczesny etap rozwoju wymaga przejścia do myślenia długookresowego, w kategoriach globalnych i ekologicznych, myślenia zorientowanego humanistycznie oraz etycznie. Powinna następować zmiana sposobu pojmowania człowieka jako podmiotu kształtującego procesy rozwojowe, zmiana kryteriów wyboru przy podejmowaniu decyzji rozwojowych oznaczająca przenoszenie ciężaru na kryteria wartościujące 29. Tendencjom tym jednakże w praktyce odpowiadają kontrtendencje w po- 26 J. Reykowski, Konflikty społeczne w Polsce współczesnej a przyszłe zagrożenia, Przyszłość. Świat..., op.cit. 27 Ibidem, s Tę bardzo ważną myśl zawiera opracowanie: J. Kleer, A. Karpiński, S. Oswiak, Spór o przyszłość sektora publicznego w Polsce, Wyd. PAN Komitet Prognoz Polska 2000 Plus, Warszawa 2005, s Podkreśla to szczególnie J. Stacewicz. Szerzej na ten temat zob. Globalizacja gospodarki światowej a integracja regionalna. Konsekwencje dla świata i Polski, Wyd. Komitet Prognoz Polska w XXI wieku, Warszawa

24 staci skracania horyzontu, związane z interesami politycznymi elit rządzących, regionalizacja myślenia oraz nacjonalizm, dominacja technokratyzmu w praktyce politycznej, społecznej, ekonomicznej, dehumanizacja życia społecznego. Punktem wyjścia jest tu przemiana świadomości współczesnego człowieka. Nie do zaakceptowania jest skłonność elit do przejmowania obcych wzorców ładu społecznego, układu preferencji, determinant i strategii rozwoju, działania oraz myślenia. Każdy kraj musi budować własną koncepcję rozwoju, bazując na realnych ograniczenia i przesłankach. Ostatecznym celem procesu gospodarowania jest szeroko rozumiana konsumpcja, obejmująca zarówno dobra i usługi o charakterze materialnym, jak i niematerialne formy realizacji człowieczeństwa. 30 Zachowaniem każdej jednostki kieruje uznawany przez nią system wartości, odzwierciedlający system preferencji, jakiemu podporządkuje ona swoje postępowanie i swoją aktywność życiową. Pewien system wartości staje się etycznym systemem wartości grupy lub społeczeństwa. Różne sposoby pojmowania świata determinują różne kryteria i hierarchie wartości tkwiące u podstaw określonych postaw i zachowań ludzi. Może to stanowić podstawę wyjaśnienia sposobów pojmowania i realizowania racjonalności gospodarowania i jej ewolucji. Równocześnie pozwala wskazać zależność między postawami społecznymi, zasadami gospodarowania, kryteriami racjonalności i optymalnymi rozwiązaniami systemowymi. 31 Rozwój społeczno-gospodarczy sprowadza się do odpowiednio ukierunkowanych zmian ekonomicznych, które są uwarunkowane przez wartości, instytucje oraz politykę. 32 Wartości to stany pożądane, do których się dąży przez aktywność gospodarczą; mają one charakter materialny i pozamaterialny. W takich okolicznościach rozwój wymaga dokonywania ocen oraz formułowania preferencji, co komu jest potrzebne i na co kogo stać. 33 Odpowiednio do tych wartości celem rozwoju jest zwiększanie produkcji i szersza dystrybucja dóbr podtrzymujących życie; poprawa poziomu życia przez wyższe dochody, powszechnie dostępne miejsca pracy i uczestnictwo w życiu społecznym oraz rozszerzanie zakresu ekonomicznego i społecznego wyboru dla jednostek i narodów 34. Klamrą spinającą aspekt ekonomiczny z systemem społecznym w systemowej analizie rynku jest system wartości, który staje się syntezą ekonomicznej racjonalności producentów i wartościującej postawy konsumentów. Spoiwem systemu rynkowego jest więc określony układ wartości, obejmujący wartości dotyczące jego naczelnych celów, oceny własnej i innych systemów oraz wartości poszczególnych elementów składowych kształtowane przez role i zadania wynikające z nadrzędnego celu systemu rynkowego. Układ wartości systemu rynkowego wspólnie tworzą wartości ogólne (jako pochodne ogólnego systemu społecznego) oraz wartości szczegółowe 30 Por. H. Ciążela, Idea zrównoważonego rozwoju a współczesna kondycja moralna, Prakseologia 2004, nr Jako podstawowe wartości rozwojowe można przyjąć podtrzymywanie życia przez zaspokajanie potrzeb podstawowych; osiąganie szacunku człowieka wobec siebie i akceptacji przez innych, utrzymanie wolności osobistej i swobody wyboru. 32 G.W. Kołodko, Wędrujący świat..., op.cit., s Ibidem. 34 Taką interpretację przedstawia Z. Kozek. Idem, Ekonomia zacofania i rozwoju, Wyd. SGH, Warszawa

25 (instrumentalne związane ściśle z charakterem i celami rynku jako systemu). 35 Wartości stają się podstawą tworzenia różnych instytucji i organizacji w obrębie rynku i oddziałują na całokształt aktywności ludzi. W wypracowaniu koncepcji rozwoju określonych społeczeństw i formułowaniu odpowiedniej doń polityki nie wystarczy dysponowanie dobrą ideą, konieczne jest poznanie dotychczasowych metod i sposobów gospodarowania, celów życiowych, sposobów ich realizacji, złożoności i bogactwa oczekiwań społecznych. 36 Wolność i spontaniczność umożliwiają powstawanie instytucji społecznych gwarantujących społeczeństwu optymalne warunki rozwoju. Rynek funkcjonuje przez instytucje wymagające prawnej i politycznej ingerencji państwa 37. Państwo winno tworzyć system przepisów prawnych, by stworzyć odpowiednie ramy i warunki sprawnego działania systemu konkurencji. Państwo dobrobytu, proponowane przez szkołę szwedzką, cechuje głównie: znaczące zniwelowanie nierówności w rozwoju krajów; niedopuszczanie do pojawiania się grup żyjących w nędzy; wyrównywanie szans młodego pokolenia; utrzymywanie pełnego zatrudnienia; dążenie do bardziej egalitarnego społeczeństwa; rozwój demokracji politycznej i opanowanie przez instytucje państwa żywiołowości działania sił rynkowych. 38 Punktem wyjścia ekonomii dobrobytu musi być ustalenie systemu wartości właściwego danemu społeczeństwu, ponieważ zasady efektywnego funkcjonowania gospodarki można formułować wówczas, gdy uświadomimy sobie cele, które wynikają z uznawanych przez społeczeństwo wartości. 39 Idee nierówności i równości podlegają zmianie historycznej, następuje przechodzenie od idei równości realizowanej poprzez dystrybucję do idei równości jako działań mających na celu wyrównywanie szans. Skoro nie można wyrównać wszystkiego, to należy skupić się na wyrównywaniu stosunku instytucji publicznych wobec człowieka, a więc na równości w edukacji, dostępie do służby zdrowia, pomocy socjalnej, samorządności, poczuciu bezpieczeństwa i porządku publicznego, do pracy i rozwoju zawodowego. 40 Pojawia się w tym miejscu niebagatelne znaczenie dóbr i usług oferowanych w ramach sektora publicznego. Sednem współczesnego egalitaryzmu stabilizującego relacje społeczne jest chyba równość perspektyw życiowych, możliwości osiągania korzyści dostępnych w wy- 35 Szerzej na temat socjologicznej interpretacji rynku zob. Przekształcenia społeczne w gospodarce polskiej, red. A. Suwalski, Wyd. AE, Poznań Tego rodzaju podejście prezentuje A. Sadowski. Zob. Obszary badań nad trwałym i zrównoważonym rozwojem, red. B. Poskrobko, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2007, s Takie koncepcje przyjmuje szkoła austriacka, a stanowi ono ważny fundament współczesnego liberalizmu gospodarczego. W jej ujęciu wszelkie formy reglamentacji, monopolizacji, redystrybucji niszczą wolność, efektywność i hamują rozwój. Państwo stara się realizować różne cele, podlega naciskom silnych grup interesu. Szkoła wyboru publicznego idzie dalej, bo przyjmuje, że jednostki, niezależnie od tego, w jakich funkcjonują instytucjach, reprezentują indywidualny interes, a nie interes ogółu; państwo też nie reprezentuje interesu ogółu. 38 Taką opcje prezentuje głównie G. Myrdal. 39 W. Kamiński, Współczesna teoria dobrobytu, PWE, Warszawa 1980, s Tak interpretują to autorzy opracowania: Dobrobyt społeczny, nierówności i sprawiedliwość dystrybutywna, red. S.M. Kot, A. Malawski, A. Węgrzecki, Wyd. AE, Kraków 2004, s

26 niku rozwoju gospodarki. Egalitaryzm jest pojęciem wymagającym wyjścia poza tradycyjne porównania dochodów bieżących, wynagrodzeń właścicieli czynników produkcji, kształtowania się płac. Źródłem nierówności w rozkładzie dochodów mogą być bowiem sytuacje w zakresie niejednorodności dochodów, kapitału ludzkiego, różnorodności źródeł dochodów, instytucji pośrednich, dochodów zza granicy, wpływu budżetu państwa. Dochody w fazie dystrybucji są modyfikowane przez podatki przeznaczane na etapie redystrybucji na transfery. Na rozkład dochodów może w znaczącym stopniu oddziaływać państwo poprzez wydatki na edukację, regulacje w zakresie płacy minimalnej, prywatyzację firm państwowych, sprzedaż mieszkań komunalnych, regulowanie rynku kapitałowego, zasad konkurencji, działalności firm, funduszy emerytalnych, związków zawodowych. O nierównościach powstałych w fazie dystrybucji decydują głównie mechanizmy rynkowe, natomiast za nierówności powstające w fazie redystrybucji odpowiedzialny jest system podatkowy i transfery. Na poczucie dobrobytu zauważalny wpływ ma zasobność, nie tylko bieżące dochody (zasobność cechuje zwykle osoby starsze i określone grupy zawodowe). Wyznacznikiem konsumpcji w ujęciu statycznym jest poziom rozwoju ekonomicznego i cywilizacyjnego, a w ujęciu dynamicznym tempo powiększania zdolności wytwórczych i poprawy efektywności dostępnych zasobów. Wydajność pracy jest wyrazem ilości dóbr i usług wytwarzanych przez osoby czynne zawodowo. Gdyby tylko skupić się na zwiększaniu wydajności pracy, bez powiększania potencjału wytwórczego, to ilość wyprodukowanych dóbr i usług mogłaby pozostawać na tym samym poziomie, a znaczna liczba osób pozostawałaby bez pracy. Należy równocześnie tworzyć warunki do powstawania nowych zakładów pracy, ich zaplecza administracyjnego i podnoszenia wydajności pracy poprzez przesuwanie zasobów do zajęć bardziej produktywnych (bez koncentracji na sektorach o najwyższej wydajności i najnowocześniejszych one stanowią niewielką część gospodarki). Upowszechnianiu idei równych szans sprzyja nie dynamizacja sektorów najnowocześniejszych, ale kształtowanie warunków do podnoszenia wydajności czynników ulokowanych w niskowydajnych rodzajach działalności gospodarczej. Skala zmian strukturalnych podporządkowanych przemieszczaniu zasobów ku bardziej wydajnym zastosowaniom nie może być powodem do ich zaniechania. Jeśli tak będzie, nie ukształtują się realne warunki poprawy wydajności, poziomu życia i społecznej akceptacji władzy. Poziom życia jest związany z dobrobytem ekonomicznym, to jest zasobem dóbr konsumpcyjnych oraz środków finansowych dostępnych człowiekowi. Dobrobyt społeczny obejmuje trzy sfery potrzeb ludzkich: posiadanie, uczucie i istnienie. Można go podzielić na poziom życia i jakość życia. Poziom życia to całokształt warunków, w jakich żyje społeczeństwo, grupa zawodowo-społeczna, gospodarstwo domowe, jednostka wyrażających się w udogodnieniach dotyczących procesu zaspokojenia potrzeb indywidualnych i zbiorowych. Można go traktować jako stopień zaspokojenia materialnych i kulturalnych potrzeb gospodarstw domowych realizowany przez strumień towarów i usług odpłatnych oraz przez strumienie funduszy konsumpcji zbiorowej. 41 Poziom życia jest jakością warunków egzystencji w sensie zaspokajania ważniejszych potrzeb, urządzenia się, wygody i przyjemności życia. Należy go rozpoznawać równocześnie na trzech pozio- 41 Tak ujmują to autorzy opracowania: Poziom życia w Polsce i krajach Unii Europejskiej, red. A. Zeliaś, PWE, Warszawa 2004, s

27 mach: całej ludności, oddzielnych grup ludności oraz poszczególnych rodzin różniących się dochodami. Jakość życia, czyli stopień satysfakcji człowieka z całokształtu swojej egzystencji jest to suma odczucia istniejących warunków życia i ich oceny. Jest to pojęcie i zjawisko wielowymiarowe, obciążone emocjonalnie, niemożliwe do jednoznacznego ujęcia, uwikłane w konteksty polityczne i kulturowe. Nie jest to cecha życia ludzkiego w sensie dosłownym, ale raczej zbiór warunków umożliwiających pewien sposób życia ludzkiego. Jeśli ujmować ją obiektywnie, to będzie zespołem warunków życia człowieka, atrybutem świata przyrody, przedmiotów i kultury oraz obiektywnie ocenianych atrybutów człowieka związanych z poziomem życia i pozycją społeczną. Natomiast jakość życia ujmowana subiektywnie jest rezultatem wewnętrznych procesów wartościowania różnych sfer życia i życia jako całości. Tu podmiot jest najważniejszym źródłem informacji, na podstawie których można wnioskować o jakości życia. Wartościowanie jest uzależnione od struktury potrzeb i indywidualnego systemu wartości, zwłaszcza indywidualnego pojmowania sensu życia. 42 W badaniach dotyczących poziomu i jakości życia szczególnie ważna jest znajomość wag przypisanych poszczególnym sferom życia. Bez tej wiedzy trudno jest kształtować politykę gospodarczą zyskującą akceptację społeczną w dłuższym okresie. O jakości życia decyduje dobry byt materialny, czyli dobrobyt oraz dobry stan ducha, czyli dobrostan. Odczuwanie jakości życia jest zjawiskiem psychicznym i można ją mierzyć stopniem zadowolenia i satysfakcji. Podejście ekonomiczne wykorzystuje mierniki dobrobytu, a psychologiczne polega na badaniu ankietowym opinii samych zainteresowanych. 43 Ekonomiczne pomiary opierają się na użyteczności, preferencjach, koszyku dóbr, kosztach utrzymania. Opisowa interpretacja jakości życia jest punktem wyjścia do formułowania dwóch najważniejszych pojęć o charakterze oceniającym: obiektywnej i subiektywnej jakości życia. 44 Wyznacza ona obszary obserwacji poprzez określenie zbioru cech oraz sfer, podzbiorów wyznaczających globalną jakość życia i tworzenia na tej podstawie syntetycznych miar jakości życia. Sfery globalnej jakości życia w metodzie genewskiej będącej przykładem obiektywnej oceny jakości życia to: wyżywienie, mieszkanie, zdrowie, wykształcenie, rekreacja, zabezpieczenie społeczne, zagospodarowanie materialne. 45 Polega ona na pomiarze obiektywnych wartości cech lub budowanych na ich podstawie wskaźników opisujących jakość życia, określeniu indywidualnych funkcji preferencji oraz ich syntetyzacji globalnej. Rozwój badań w zakresie oceny jakości obiektywnej wiąże się z eksponowaniem materialnych warunków życia i z rozwojem metodyki pomiaru wartości cech ekonomicznych (szacowaniem dobrobytu ekonomicznego poszerzanego o pewne aspekty społeczne i związane z poszanowaniem środowiska przyrodniczego). Badanie jakości życia oznacza inte- 42 Por. Poziom życia..., op.cit., s Do tego pomiaru wykorzystuje się wypracowany tzw. subiektywny wskaźnik poczucia dobrostanu (SWB). Badania prowadzone w Polsce oraz instytucjach ONZ wykorzystują bogatą gamę wskaźników, obejmującą zarówno materialne warunki życia, jak i indywidualną jego ocenę. Por. Diagnoza Społeczna Warunki i jakość życia Polaków [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: [Data wejścia ]. 44 Szerzej na ten temat zob. Ocena i analiza jakości życia, red. W. Ostasiewicz, Wyd. AE, Wrocław 2004, s Podobny podział sfer konsumpcji i jakości życia proponuje zespół czasopisma The Economist. 27

28 grację ocen rozwoju gospodarczego i zaspokojenia potrzeb ekonomicznych z ocenami rozwoju społecznego i zaspokojenia potrzeb społecznych w formie różnych wskaźników rozwoju społeczno-gospodarczego. Subiektywne oceny jakości życia mają podłoże psychologiczne i są trudne do kwantyfikacji. Nie można założyć, że obiektywnej poprawie jakości życia towarzyszy odczucie zadowolenia. Taki stan występuje wówczas, gdy pojawia się poczucie pokrzywdzenia, gdy ogranicza się ocenę jakości życia do pewnych sfer, pomijając inne. Rosnące różnice w sytuacji materialnej i poszerzająca się sfera ubóstwa prowadzą do upowszechniania się poczucia pokrzywdzenia, z wyjątkiem grupy najlepiej sytuowanej. Drugi wymiar to luka między aspiracjami a rzeczywistymi osiągnięciami, czyli różnica między spodziewaną satysfakcją z poziomu aspiracji życiowych a satysfakcją z realnych osiągnięć. Im mniejsza jest ta luka, tym większa może być subiektywna jakość życia. W ocenach jakości życia decydującą rolę odgrywają systemy wartości. Rozpoznanie preferowanych stylów życia, modeli konsumpcji, stosunku do luksusu i komfortu materialnego oraz do kapitału naturalnego pozwala odpowiedzieć na ważne pytania: jak w społeczeństwie rozumie się rozwój i postęp cywilizacyjny? Czy system wartości generuje umacnianie się wizerunku społeczeństwa samonapędzającego konsumpcję, nieprzykładającego wagi do innych sfer życia; czy zmieniający się system wartości tworzy realne przesłanki powstania społeczeństwa poszanowania zasobów (ograniczania konsumpcji)? Wskazuje to na spory relatywizm ocen jakości życia w ramach pewnej grupy systemów wartości. Kategoria dobrostanu psychicznego jest rozległa i nieograniczona, ponieważ obejmuje wszystkie elementy kondycji psychicznej człowieka. Pomimo to proces tworzenia polityki gospodarczej wymaga dysponowania przez jej konstruktorów informacjami zarówno w odniesieniu do materialnych, jak i niematerialnych, obiektywnych i subiektywnych oczekiwań i preferencji społeczeństwa, bez przypisywania sobie prawa do narzucania społeczeństwu określonych, uniwersalnych systemów wartości. *** Z przeprowadzonych rozważań wynika, że jeżeli nie dokona się w Polsce proces głębokich, fundamentalnych zmian w sferze polityki i gospodarki, to jej dalsze funkcjonowanie i rozwój może doprowadzić do pogłębienia względnego zacofania i marginalizacji zarówno w obszarze Unii Europejskiej, jak i całej gospodarki światowej. Na sformułowanie takiego zagrożenia pozwala świadomość aktualnej sytuacji ekonomicznej i społecznej oraz praktyki władzy politycznej. 28

29 BARTOSZ RAKOCZY dr hab. Bartosz Rakoczy, prof. UG Uniwersytet Gdański 1 2 ZASADA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W KONSTYTUCJI RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Abstract SUSTAINABLE DEVELOPMENT PRINCIPLE IN THE CONSTITUTION OF THE REPUBLIC OF POLAND The principle of sustainable development concerns all the values mentioned in art. 5 of the Constitution of the Republic of Poland. It is applicable to a range of issues, not only to environmental protection. On the horizontal level, the principle is favorable to solving conflicts between values that are contradictory to one another because one of these values is environmental protection. On the vertical level, it serves rational usage of environment for the good of future generations. The principle of sustainable development is a political principle however, it should be considered mainly as interpretation directive. Zasada zrównoważonego rozwoju stanowi fundament współczesnego prawa ochrony środowiska. Odgrywa ona istotną rolę w międzynarodowym, europejskim i krajowym prawie ochrony środowiska. Jednocześnie zasada zrównoważonego rozwoju funkcjonująca na tych trzech różnych płaszczyznach scala je i integruje, kierując zainteresowanie stosownych organów w stronę środowiska i jego ochrony. Cechuje ją dynamizm. W doktrynie europejskiego prawa środowiska wyróżnia się trzy etapy jej rozwoju przedśrodowiskową (do około 1960 roku), pośrodowiskową (do 1992 roku), nowośrodowiskową (od 1992 roku), w zależności od nasilenia elementów ekologicznych w zrównoważonym rozwoju. 1 Koncepcja zrównoważonego rozwoju stanowi też jedną z podstaw europejskiego porządku prawnego. Jak stanowi art. 2 Traktatu z Maastricht podpisany 7 lutego 1992 roku: Unia stawia sobie następujące cele: popieranie postępu gospodarczego i społecznego oraz wysokiego poziomu zatrudnienia i doprowadzenie do zrównoważonego i trwałego rozwoju, zwłaszcza 1 Sustainable Development in International and National Law, eds. H.Ch. Bugge, Ch. Voigt, Groningen/Amsterdam 2008, p

30 poprzez utworzenie przestrzeni bez granic wewnętrznych, umocnienie gospodarczej i społecznej spójności oraz ustanowienie unii gospodarczej i walutowej, obejmującej docelowo jedną walutę, zgodnie z postanowieniami niniejszego Traktatu; Unia osiąga swe cele zgodnie z postanowieniami niniejszego Traktatu, określonymi w nim warunkami i harmonogramem, z poszanowaniem zasady pomocniczości, określonej w artykule 5 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. 2 Do tej koncepcji nawiązuje także art. 2 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską podpisanego w Rzymie 25 marca 1957 roku. Zadaniem Wspólnoty jest, przez ustanowienie wspólnego rynku, unii gospodarczej i walutowej oraz urzeczywistnianie wspólnych polityk lub działań określonych w artykułach 3 i 7, popieranie w całej Wspólnocie harmonijnego, zrównoważonego i stałego rozwoju działalności gospodarczej, wysokiego poziomu zatrudnienia i ochrony socjalnej, równości mężczyzn i kobiet, stałego i nieinflacyjnego wzrostu, wysokiego stopnia konkurencyjności i konwergencji dokonań gospodarczych, wysokiego poziomu ochrony i poprawy jakości środowiska naturalnego, podwyższania poziomu i jakości życia, spójności gospodarczej i społecznej oraz solidarności między Państwami Członkowskimi. 3 Współczesne systemy prawne prawa krajowego także nawiązują często do koncepcji zrównoważonego rozwoju. Przykładem takiego właśnie systemu prawnego jest prawo polskie. Prawodawca polski do tego pojęcia odwołuje się w licznych aktach prawnych. Najważniejsze jest to, że zasada ta została także wyrażona wprost w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Zgodnie z art. 5 Konstytucji RP Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. 4 W doktrynie prawa konstytucyjnego wskazuje się, że art. 5 Konstytucji RP zawiera katalog podstawowych zadań państwa, a nawet cele najbardziej podstawowe i o najwyższej doniosłości. 5 Umieszczony jest on w rozdziale 1 Konstytucji RP zatytułowanym Rzeczpospolita, zawierającym przepisy ogólne. Wśród podstawowych zadań państwa, przy których Rzeczpospolita Polska powinna kierować się zasadą zrównoważonego rozwoju, wymieniono zapewnienie ochrony środowiska. Wskazuje się jednak w doktrynie, że ów obowiązek dotyczy nie tylko ochrony środowiska, ale wszystkich pozostałych zadań wymienionych w art. 5 Konstytucji RP. 6 Pogląd ten jest trafny. Nie ulega bowiem wątpliwości, że zasada zrównoważonego rozwoju jest powiązana z ochroną środowiska do tego stopnia, że niekiedy utożsamia się ją ze zrównoważonym rozwojem i odwrotnie. Koncepcja zrównoważonego rozwoju, wskazywana chociażby w cytowanych wyżej aktach prawa europejskiego, nie ogranicza się jedynie do środowiska i jego ochrony. Zrównoważony rozwój obejmuje znacznie szersze obszary niż ochrona środowiska, na przy- 2 Dz.U. z 2004, nr 90, poz. 864/30. 3 Dz.U. z 2004, nr 90, poz. 864/2. 4 Dz.U. nr 78, poz. 483 z późn. zm., powoływana dalej jako Konstytucja RP. 5 P. Sarnecki, w: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. 5, red. L. Garlicki, Warszawa 2007, s. l komentarza do art Zob. m.in. B. Rakoczy, Ograniczenie praw i wolności jednostki ze względu na ochronę środowiska w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Wyd. Tonik, Toruń 2006, s

31 kład problematykę rozwoju człowieka, zaspokojenia wszystkich jego potrzeb, w tym edukacji, samorealizacji. Wydaje się więc racjonalne połączenie zrównoważonego rozwoju nie tylko z ochroną środowiska, ale ze wszystkimi zadaniami państwa wymienionymi w art. 5 Konstytucji RP 7. [...] nadmiernym zawężeniem treści zasady zrównoważonego rozwoju byłoby jej wyłączne traktowanie jako metody ochrony środowiska naturalnego, gdyż treściowa pojemność tej «metody» przerasta znacznie problematykę ochrony środowiska tradycyjnie rozumianego. 8 Bardzo istotną okolicznością jest to, że polski prawodawca konstytucyjny dostrzegł różnicę pomiędzy ochroną środowiska a zrównoważonym rozwojem, pomimo ich ścisłego powiązania. Nie jest jednak dopuszczalne utożsamianie tych dwóch pojęć. Podstawowym zadaniem Rzeczypospolitej Polskiej wynikającym z art. 5 jest zapewnienie ochrony środowiska, a przy wykonywaniu tego zadania władze publiczne powinny kierować się zasadą zrównoważonego rozwoju. Dowodem owego utożsamiania zrównoważonego rozwoju z ochroną środowiska jest to, że definicja pojęcia zrównoważony rozwój zawarta jest w art. 3 pkt 50 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, zgodnie z którą przez zrównoważony rozwój rozumie się taki rozwój społeczno gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń. 9 W doktrynie bardzo często przy analizie art. 5 Konstytucji RP powołuje się na tę definicję, wyjaśniając, co oznacza zrównoważony rozwój. Taki zabieg interpretacyjny nie jest jednak dopuszczalny z uwagi na to, że nie można wyjaśniać przepisów Konstytucji RP z odwoływaniem się do pojęć ustawowych. Tłumaczenie aktu wyższej rangi za pomocą regulacji przyjętych w akcie niższej rangi nie jest trafne. Jak zatem rozumieć zasadę zrównoważonego rozwoju na płaszczyźnie art. 5 Konstytucji RP? Nie można podejmować prób zdefiniowania pojęcia zrównoważony rozwój w akcie prawnym. Termin ten jest niezwykle trudny do zdefiniowania, a wszelkie próby podejmowane przez prawodawcę zdefiniowania pojęcia zrównoważony rozwój zawsze będą usprawiedliwiały zarzut niepełnej definicji 10. Pojęcie to nie jest definiowane w żadnym akcie prawnym międzynarodowego prawa środowiska czy w akcie prawnym prawa europejskiego, choć często zasada zrównoważonego rozwoju jest przywoływana w przepisach. Zwrot ten powinien być używany i stosowany, choć nie powinien być definiowany przez prawodawcę. Nie ma bowiem możliwości trafnego i kompleksowego opisania zrównoważonego rozwoju językiem prawnym, w akcie prawnym. Z drugiej jednak strony nie zwalnia to od prób ustalenia, co oznacza zasada zrównoważonego rozwoju w Konstytucji RP. 7 Zrównoważony rozwój wiążę się też ściśle z prawami i wolnościami jednostki, choć ten związek nie jest aż tak istotny, jak w przypadku ochrony środowiska. Związek ten dotyczy tego, że zrównoważony rozwój może wpływać na ograniczenie praw i wolności jednostki. Na ten temat zob. B. Rakoczy, Ograniczenie praw..., op.cit. 8 A. Bałaban, Konstytucyjna zasada zrównoważonego rozwoju, w: Sześć lat Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, doświadczenia, i inspiracje, red. L. Garlicki, A. Szmyt, Wyd. Sejmowe, Warszawa 2003, s Dz.U. z 2008, nr 25, poz. 150 z późn. zm., powoływana dalej jako Prawo ochrony środowiska. 10 Taki też zarzut można postawić definicji z art. 3 pkt 50 Prawa ochrony środowiska. 31

32 Prób wyjaśnienia istoty zasady zrównoważonego rozwoju, na płaszczyźnie konstytucyjnej, można upatrywać w wyroku TK z dnia 6 czerwca 2006 r. K 23/ W uzasadnieniu tego wyroku TK wskazał, że w ramach zasad zrównoważonego rozwoju mieści się nie tylko ochrona przyrody czy kształtowanie ładu przestrzennego, ale także należyta troska o rozwój społeczny i cywilizacyjny, związany z koniecznością budowania stosownej infrastruktury, niezbędnej dla uwzględniającego cywilizacyjne potrzeby życia człowieka i poszczególnych wspólnot. Idea zrównoważonego rozwoju zawiera więc w sobie potrzebę uwzględnienia różnych wartości konstytucyjnych i stosownego ich wyważenia. Wskazywał też, że istotne znaczenie na płaszczyźnie konstytucyjnej ma pojęcie bezpieczeństwa ekologicznego, o którym mowa w art. 74 ust. 1 Konstytucji RP. Zgodnie z tym przepisem: 1. Władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom. 2. Ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych. 3. Każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska. 4. Władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska. W zasadzie zrównoważonego rozwoju TK dostrzegł, że ochrona środowiska jest elementem bezpieczeństwa ekologicznego. Natomiast zasada zrównoważonego rozwoju jest podstawową metodą osiągnięcia celu, jakim jest bezpieczeństwo ekologiczne. Ten wyrok TK ma ogromne znaczenie dla postrzegania zasady zrównoważonego rozwoju w kontekście regulacji konstytucyjnych. Po pierwsze, z uzasadnienia wyroku jasno wynika, że nie można utożsamiać ochrony środowiska ze zrównoważonym rozwojem i odwrotnie. Po drugie, TK wskazał, że idea zrównoważonego rozwoju jest bardzo pojemna i mieści w sobie różne wartości konstytucyjne, często pozostające ze sobą w konflikcie, przy czym jedną z tych wartości jest środowisko i jego ochrona. Natomiast wpisany w zasadę zrównoważonego rozwoju konflikt pomiędzy różnymi wartościami powinien być rozwiązywany poprzez wyważanie tych wartości. Przyjąć trzeba, że zasada zrównoważonego rozwoju służy rozwiązywaniu konfliktów pomiędzy wartościami konstytucyjnie chronionymi, które pozostają ze sobą w konflikcie. Rozwiązanie tego konfliktu powinno następować poprzez wyważanie tych wartości, co nieuchronnie prowadzi do dania prymatu jednej z nich kosztem drugiej czy kolejnych. Z drugiej jednak strony to, że jedna z wartości jest traktowana priorytetowo, nie oznacza, że powinna być ona urzeczywistniana bez ograniczenia. Właśnie te pozostałe wartości, które nie zostały potraktowane priorytetowo, muszą być również urzeczywistniane, co stanowi ograniczenie dla tej wartości, która uznana została za najważniejszą. Takim właśnie konfliktem wartości zajmował się TK w powoływanym wyżej wyroku, badając zgodność art. 10 i 21 ustawy z dnia 10 kwietnia 2003 r. o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych 12 z art. 5 i 74 Konstytucji RP. Trybunał Konstytucyjny uznał, że rozwój infrastruktury drogowej uprawnia do odstępstw od procedur i ograniczeń wynikających z ochrony środowiska. W swoim stanowisku dał pierwszeństwo potrzebom związanym z budową dróg, nawet kosztem środowiska. 11 OTK-A z 2006, z. 6, poz Dz.U. nr 80, poz. 721 z późn. zm. 32

33 Wskazać jednak trzeba, że rozwiązywanie takich konfliktów możliwe jest dopiero w konkretnej sprawie, kiedy już ów konflikt jest możliwy do określenia. Zasada zrównoważonego rozwoju nie może być więc wykorzystywana w abstrakcyjnych i teoretycznych sytuacjach. Pełnić ona powinna rolę klauzuli generalnej pozwalającej organowi rozstrzygać, jaka wartość w konkretnej sytuacji powinna być traktowana priorytetowo. Trybunał Konstytucyjny, dając pierwszeństwo inwestycjom drogowym, nie tylko nie uznał, że takie konflikty zawsze będą rozwiązywane na korzyść potrzeb drogowych, ale wręcz pokazał wyjątkowość sytuacji jako odstępstwa od konstytucyjnych standardów ochrony środowiska. Zasada zrównoważonego rozwoju powinna więc pełnić w systemie prawa polskiego rolę klauzuli generalnej, której konkretyzacja następuje w określonej sprawie. Organ administracji publicznej stosujący prawo badałby, czy w danej, konkretnej sprawie zachowana została proporcja pomiędzy wartościami, które pozostają ze sobą w konflikcie. Z zasady zrównoważonego rozwoju wynika nie tylko obowiązek wyważania wartości pozostających ze sobą w konflikcie, czyli zachowywania równowagi w aspekcie horyzontalnym. Obowiązek wyważania rozciąga się także na współczesne i przyszłe pokolenia. Ma więc także wymiar wertykalny. Wyważanie wartości w wymiarze wertykalnym wymaga takiego gospodarowania zasobami środowiska i takiego jego kształtowania, aby z jego zasobów mogły skorzystać i współczesne i przyszłe pokolenia. Należy zatem wyważać potrzeby korzystania ze środowiska i wykorzystywania jego zasobów współczesnego pokolenia, jak i takie same potrzeby przyszłych pokoleń. Wbrew powszechnemu mniemaniu w zasadzie zrównoważonego rozwoju nie chodzi jedynie o dbałość o przyszłe pokolenia, ale także o taką samą dbałość w stosunku do współczesnego pokolenia. Zasada zrównoważonego rozwoju nie wymaga, aby współczesne pokolenie rezygnowało z wykorzystywania środowiska, tylko aby racjonalnie gospodarowało jego zasobami. Podstawowym problemem związanym z zasadą zrównoważonego rozwoju jest ochrona trudno odnawialnych lub nieodnawialnych zasobów przyrodniczych. Konieczne jest ich racjonalne wykorzystywanie z uwzględnieniem ewentualnych potrzeb przyszłych pokoleń. W ochronie nieodnawialnych lub trudno odnawialnych zasobów przyrodniczych przejawia się także funkcja zasady zrównoważonego rozwoju w ochronie środowiska. Jednak zasada zrównoważonego rozwoju w jej konstytucyjnym wymiarze nie zobowiązuje do racjonalnego wykorzystywania nieodnawialnych lub trudno odnawialnych zasobów przyrodniczych. Racjonalność leżąca u podstaw konstytucyjnej zasady zrównoważonego rozwoju zobowiązuje do poszukiwania takich rozwiązań, które pozwolą zastąpić nieodnawialne lub trudno odnawialne zasoby przyrodnicze innymi elementami. Dotyczy to przede wszystkim takich zasobów przyrodniczych, które służą pozyskiwaniu energii. Zatem konstytucyjna zasada zrównoważonego rozwoju zakłada nie tylko bierne, racjonalne pozyskiwanie zasobów przyrodniczych, ale także aktywne poszukiwanie rozwiązań alternatywnych. Biorąc z kolei pod uwagę, że adresatem normy prawnej wyrażonej w art. 5 Konstytucji RP jest Rzeczpospolita, przyjąć trzeba, że ten obowiązek poszukiwania alternatywnych rozwiązań spoczywa na władzach publicznych. Uwzględniając ów propokoleniowy charakter zasady zrównoważonego rozwoju, można postawić tezę, że w Konstytucji RP zasada ta wiąże się ściśle z solidarnością międzyludzką. Solidarność wynika już z preambuły do Konstytucji RP wdzięczni 33

34 naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach, [...] świadomi potrzeby współpracy ze wszystkimi krajami dla dobra Rodziny Ludzkiej. Analizując problematykę zasady zrównoważonego rozwoju, rozważyć należy jej charakter. W doktrynie bowiem uznaje się zasadę zrównoważonego rozwoju bądź to za zasadę ustrojową, bądź to za zasadę polityczną. Wołpiuk wskazał, że zrównoważony rozwój jest pojęciem pozaprawnym, o charakterze ekonomicznym. Autor ten podkreśla trudności w ustaleniu treści pojęcia zrównoważony rozwój, a w konsekwencji jego znaczenia normatywnego. W dalszej zaś kolejności wskazuje na wątpliwość co do charakteru konstytucyjnego zrównoważonego rozwoju. Zdaniem tego autora norma wyrażona w art. 5 [Konstytucji RP przyp. B.R.] ma przede wszystkim wartość programową ukierunkowującą politykę państwa, która jednak musi znaleźć odpowiednią konkretyzację w ustawach zwykłych. 13 Podobne zdanie prezentuje J. Boć, który uważa, że wydaje się więc, że koncepcja zrównoważonego rozwoju jest współcześnie bardziej ideą polityczną niż koncepcją pozwalającą na budowanie trwałej strategii gospodarczej. 14 Wątpliwości co do charakteru normatywnego zasady zrównoważonego rozwoju zgłosił także R. Paczuszki, podkreślając, że aby zasada zrównoważonego rozwoju była jednoznacznie rozumiana i powszechnie stosowana, wymaga odpowiedniej wykładni. Chodzi tu o dylemat natury prawnej: czy zasadę zrównoważonego rozwoju można uznać za podstawową zasadę prawną (ustrojową), z ustaleniem, co ona oznacza, obowiązującą w całym systemie prawnym RP, czy może inaczej jako podstawową zasadę polityki państwa. 15 Z kolei M. Bar i J. Jendrośka określają zasadę zrównoważonego rozwoju jako zasadę ustrojową. 16 Podobne stanowisko zajmuje także Z. Bukowski, który twierdzi, że biorąc pod uwagę treść tego artykułu [art. 5 przyp. B.R.], przyjąć trzeba, że zasada zrównoważonego rozwoju odnosi się do wszystkich wymienionych tam ogólnych funkcji państwa. Oznacza to, że mamy do czynienia z zasadą ustrojową. 17 Przychylić się trzeba do zdania, że zasada zrównoważonego rozwoju jest zasadą polityki państwa. Trudno zgodzić się z poglądem, że z racji tego zasada zrównoważonego rozwoju odnosi się do wszystkich wartości wskazanych w art. 5 Konstytucji RP. Z samego zastosowania trudno wywnioskować, że jest to zasada ustrojowa. Brać trzeba pod uwagę raczej jej charakter niż to, czy odnosi się do wszystkich wartości z art. 5 Konstytucji RP, czy też nie. Na polityczny charakter zasady zrównoważonego rozwoju wskazuje to, że wyznacza ona kierunek działania władz publicznych. Prawodawca nie wymienia jej 13 W. Wołpiuk, Zasada zrównoważonego rozwoju. Zasada konstytucyjna czy zasada polityki społeczno ekonomicznej w zakresie ochrony środowiska?, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Informatyki, Zarządzania i Administracji, z.1, Warszawa 2003, s Konstytucje Rzeczypospolitej oraz komentarz do Konstytucji RP z 1997, red. J. Boć, Wyd. Kolonia, Wrocław 1998, s. 23 i n. 15 R. Paczuski, Zrównoważony rozwój a stosunek polityki do prawa w świetle polskiej praktyki legislacyjnej, w: Zasada zrównoważonego rozwoju w prawie i praktyce ochrony środowiska, red. K. Równy, Wyd. Prywatnej Wyższej Szkoły Businessu i Administracji, Warszawa 2002, s J. Jendrośka, M. Bar, Podręcznik prawa ochrony środowiska, Wyd. CPE, Wrocław 2005, s. 526 i n. 17 Z. Bukowski, Podstawy prawa ochrony środowiska dla administracji, Wyd. Włocławskie Towarzystwo Naukowe, Włocławek 2005, s

35 w gronie wartości, które Rzeczpospolita powinna uwzględniać, ale wskazuje na to, czym powinna się Rzeczpospolita kierować, dążąc do urzeczywistnienia tych wartości. Zatem zasada zrównoważonego rozwoju nie może być traktowana jak wartość wymieniona w art. 5 Konstytucji RP, a jako wytyczna, czym należy kierować się, urzeczywistniając te wartości. Istnieje ścisły związek pomiędzy zasadą zrównoważonego rozwoju a art. 74 ust. l Konstytucji RP. Przepis ten nakłada na władze publiczne obowiązek prowadzenia polityki zapewniającej bezpieczeństwo ekologiczne, a nie obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa ekologicznego. Już TK, w przywoływanym wyżej wyroku, wskazał na związek pomiędzy art. 5 a art. 74 ust. l Konstytucji RP. Artykuł 74 ust. l nakłada obowiązek o charakterze politycznym, co pozwala wyciągnąć wniosek, że zasada zrównoważonego rozwoju, pozostająca w ścisłym związku z tym przepisem, też ma charakter polityczny. Kolejnym argumentem przemawiającym za politycznym charakterem zasady zrównoważonego rozwoju jest bardzo głęboka treść tej zasady, niekoniecznie w aspekcie ekologicznym. Nie da się jej urzeczywistniać jako zasady ustrojowej, za to jest możliwe jej urzeczywistnianie w wyznaczaniu kierunków politycznych. Ta specyficzna rola, jaką nadaje prawodawca polski zasadzie zrównoważonego rozwoju prowadzi do wniosku, że pełni ona przede wszystkim rolę dyrektywy wykładni. Odwołanie się przez polskiego ustawodawcę w art. 5 Konstytucji Polski do zrównoważonego rozwoju wskazuje, że zasada ta pełni rolę przede wszystkim w kontekście wykładni. Dopiero bowiem zasadę zrównoważonego rozwoju można urzeczywistnić w procesie stosowania prawa w konkretnym przypadku. Opowiedzieć się więc trzeba za poglądem, że ta zasada pełni rolę dyrektywy wykładni. *** Wątpliwości budzi to, czy zasada zrównoważonego rozwoju odnosi się do wszystkich wartości, o których mowa w art. 5 Konstytucji RP, czy tylko do ochrony środowiska. Przychylić się trzeba do stanowiska, że zasada zrównoważonego rozwoju odnosi się do wszystkich wartości wymienionych w art. 5 Konstytucji RP. Zasada zrównoważonego rozwoju w aspekcie horyzontalnym służy rozwiązywaniu konfliktów pomiędzy różnymi wartościami, przy czym jedną z tych wartości jest ochrona środowiska. W aspekcie wertykalnym zasada zrównoważonego rozwoju dotyczy ochrony trudno odnawialnych lub nieodnawialnych zasobów środowiska i zachowywania ich dla przyszłych pokoleń. Nie oznacza to jednak tego, że współczesne pokolenie nie może z tych zasobów korzystać. Powinno to jednak czynić racjonalnie oraz starać się zastępować nieodnawialne źródła energii odnawialnymi czy zastępowalnymi. Jednak urzeczywistnianie zasady zrównoważonego rozwoju możliwe jest w konkretnym przypadku. Może ona być urzeczywistniona, gdy konieczne jest rozwiązanie konfliktu pomiędzy takimi wartościami, które ze sobą konkurują, tak jak to miało miejsce w omawianym wyroku TK. Stąd też zasada zrównoważonego rozwoju nie powinna być definiowana. Powinna ona pełnić rolę dyrektywy wykładni. Istotnym, zgłaszanym w doktrynie problemem jest charakter tejże zasady. Z jednej strony uznaje się ją za zasadę ustrojową, a z drugiej za zasadę polityki państwa. Treść zasady zrównoważonego rozwoju, a przede wszystkim jej związek z art. 74 ust. l Konstytucji RP przekonuje o jej politycznym, a nie ustrojowym charakterze. 35

36 JÓZEFA FAMIELEC prof. dr hab. Józefa Famielec Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie 1 3 WPŁYW IDEI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU NA POLITYKĘ PAŃSTWA I FUNKCJONOWANIE PRZEDSIĘBIORSTW Abstract IMPACT OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT IDEA ON THE STATE POLICY AND ON THE FUNCTIONING OF COMPANIES This article attempts to relate the sustainable development concept with the theory of economics ands tries to point out major regulators in this matter, which include state and economic market. Due to unexpected events that have occurred on global markets, and which have been caused by banks crisis and fiscal institutions crisis, the author of this article attempted to respond to the following question: what is the role of state in shaping the conditions of implementing the sustainable development concept, and how this issue affects the functioning of enterprises that suffered from economic crisis. The main thesis of this article is recognition of state and economic market (described by institutional economics) as the principle factors of further progress in implementing the sustainable development concepts in Poland and worldwide. Najważniejszym problemem dla każdego demokratycznego państwa jest kształtowanie właściwych proporcji między sektorem publicznym i prywatnym, najlepsze sposoby zapewnienia komplementarności obu sektorów, a także metody zwiększenia skuteczności państwa w jego dążeniu do osiągnięcia stawianych sobie celów, jakiekolwiek one są. Joseph E. Stiglitz W Konstytucji RP zapisano, że Rzeczpospolita Polska... zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Ten konstytucyjny obowiązek państwa kierowania się zasadą zrównoważonego rozwoju łączy się zazwyczaj z ochroną środowiska, co jest oczywiście zgodne z przytoczonym zapisem. Zawężanie i adresowanie idei zrównoważonego rozwoju tylko do środowiska i jego ochrony czyni tej zasadzie więcej szkód niż pożytków. Po pierwsze dlatego, że ochrona środowiska pomimo obowiązywania w niektórych krajach i systemach gospodarczych surowych standardów i norm ekologicznych oraz pomimo że coraz 36

37 więcej społeczeństw zgadza się z polityką proekologiczną i popiera działania na rzecz zachowania środowiska naturalnego dla następnych pokoleń, stoi często w konflikcie z interesami gospodarki prywatnej, dominującej w gospodarkach rynkowych 1. Po drugie, rozpoznawanie kosztów społecznych oraz związanych z nimi tak zwanych efektów zewnętrznych jest niezwykle trudne, a niekiedy wręcz niemożliwe, pomimo rozwoju tak zwanej ekonomii środowiska. 2 Po trzecie, środowisko, a przede wszystkich tworzące go zasoby naturalne nie są możliwe do wyodrębnienia spoza procesów produkcji i postępu technicznego, lecz są dla tych procesów zintegrowanym czynnikiem sprawczym. Celem opracowania jest próba odniesienia idei zrównoważonego rozwoju do teorii ekonomii i wskazanie najważniejszych regulatorów w tym zakresie, do których zaliczono państwo i rynek. Z uwagi na niespodziewane wydarzenia na światowych rynkach, spowodowane kryzysem banków i instytucji finansowych, autorka próbuje odpowiedzieć na pytanie, jaka jest rola państwa w kształtowaniu warunków do wdrażania idei zrównoważonego rozwoju oraz jak to wpływa na funkcjonowanie przedsiębiorstw dotkniętych kryzysem finansowym. Tezą opracowania jest uznanie państwa i rynku, opisywanych przez ekonomię instytucjonalną, za podstawowe czynniki dalszego postępu we wdrażaniu idei zrównoważonego rozwoju na świecie i w Polsce. 1. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU A EKONOMIA Ograniczoność zasobów naturalnych powoduje zwiększenie nakładu pracy i kapitału na jednostkę produkcji. W powszechnym prawie produkcji 3 zwraca się uwagę na istotę takich aspektów środowiska, jak walory rekreacyjne, psychologiczne, estetyczne, niezbędne nie tylko procesom produkcji, ale i każdemu człowiekowi dla prawidłowego funkcjonowania. W tym ujęciu środowisko i jego ochrona nie stanowią samodzielnego adresata polityki gospodarczej państwa, lecz stanowią barierę lub/i szansę rozwoju gospodarczego, w zależności od poziomu zanieczyszczeń i zagrożeń z nimi związanych. Takie pojmowanie środowiska i jego ochrony kieruje zainteresowania w tej dziedzinie nie tylko do tak zwanych ekologów i polityki ekologicznej państwa, nieakceptowanych najczęściej przez polityków i przedsiębiorców, ale również do teorii czynników produkcji, a środowisko każe traktować podobnie, jak pracę, kapitał i ziemię, w ujęciu ekonomii keynesowskiej. Ekonomia neoklasyczna, podobnie jak ekonomia keynesowska, oceniane są jako niewystarczające w rozwiązywaniu problemów środowiskowych i związanych z nimi barier wzrostu gospodarczego. Wynikają one ze specyfiki środowiska jako dobra wspólnego (tak zwana tragedia dóbr wspólnych), a także ze specyfiki rynku w ogóle, 1 J.E. Stiglitz, Ekonomia sektora publicznego, WN PWN, Warszawa 2004, s. 254 i dalsze. 2 Por. m.in. T. Żylicz, Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, PWE, Warszawa 2004; Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych, red. B. Fiedor, Wyd. C.H. Beck, Warszawa Powszechne prawo produkcji sformułowane przez Milla na podstawie prac D. Ricarda oraz T. Malthusa, por. K. Prandecki, Ochrona środowiska w teorii ekonomii, Ekonomia i Środowisko 2007, nr 2. 37

38 w tym rynku dóbr i usług środowiskowych. Najważniejszym zjawiskiem rynkowym zanieczyszczeń środowiska 4 są efekty zewnętrzne, które powstają wówczas, gdy określona osoba lub przedsiębiorstwo podejmuje działania, które wywierają wpływ na sytuację innych osób lub przedsiębiorstw, a nie są rekompensowane odpowiednią płatnością. Prowadzi to do: nadmiernej wielkości produkcji dóbr wywołujących negatywne efektywne zewnętrzne; niedostatecznej wielkości produkcji dóbr i usług wywołujących pozytywne efekty zewnętrzne. 5 W rezultacie społecznie efektywny poziom produkcji jest niższy od poziomu odpowiadającego równowadze rynkowej wyznaczonej przez krzywą przecięcia się krzywej podaży (prywatnego kosztu krańcowego) oraz krzywej popytu (korzyść krańcowa). Można więc twierdzić, że zanieczyszczenia środowiska i inne zjawiska społeczne powodujące tak zwane efekty zewnętrzne (koszty i korzyści zewnętrzne) są przejawem zawodności rynku, a ich rozwiązanie jest możliwe przez wykorzystanie instrumentów ekonomii instytucjonalnej. Ekonomia jako nauka musi współgrać z rzeczywistością, a ta rzeczywistość jest różna w czasie i przestrzeni. Ekonomię pojmuję jako naukę, która nie tylko objaśnia działanie mechanizmów rządzących procesami gospodarczymi produkcją i konsumpcją, oszczędzaniem i inwestowaniem, kupowaniem i sprzedawaniem, ruchem strumieni i zasobów oraz społeczne interakcje zachodzące podczas tych procesów, ale też służy za podstawę formułowania i realizowania skutecznych strategii długofalowego rozwoju. 6 Zwiększenie roli czynników środowiskowych wpisuje się w nurt postulatów tak zwanej trzeciej drogi, charakterystycznej dla założeń ekonomii neoinstytucjonalnej. Opiera się ona na założeniu istotnej roli instytucji w gospodarce (wynikającej z niemożności wypełnienia neoklasycznego założenia o pełnym dostępie jednostki do informacji), co powoduje, że jednostki podejmują decyzje jedynie potencjalnie racjonalne. Jedną z instytucji jest doskonalenie się jednostek ludzkich. Powoduje ono zmniejszenie kosztów, poprawę funkcjonowania instytucji oraz zwiększenie ich wpływu na otoczenie. Neoklasyczne założenie o konieczności transformacji technicznej w celu zwiększenia efektywności wykorzystania zasobów wymaga rozszerzenia o postulat równoległego kształtowania jednostki ludzkiej, aby była ona bardziej świadoma i odpowiedzialna. Wykształcenie nowego, świadomego człowieka pozwala zmniejszać koszty, zwłaszcza w przypadku podejmowania decyzji niekorzystnych w danym momencie dla określonych grup interesów (na przykład koszty redukcji poziomu emisji zanieczyszczeń w danym sektorze). Zgodnie z teorią ekonomii instytucjonalnej transformacja jest długotrwałym procesem zmian instytucji formalnych, 4 Zanieczyszczenia środowiska nie są jedynym źródłem efektów zewnętrznych. Powoduje je wiele innych zjawisk społecznych, na przykład alkoholizm, palenie tytoniu, wspólne osiedla mieszkaniowe. 5 J.E. Stiglitz, Ekonomia..., op.cit., s G.W. Kołodko, Wędrujący świat, Prószyński i S-ka, Warszawa 2008, s

39 zwłaszcza praw własności i umów oraz instytucji nieformalnych, takich jak normy moralne, zwyczaje, przekonania religijne i mentalność jednostek IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W RÓŻNYCH UJĘCIACH Idea równoważenia, w tym zrównoważonego rozwoju, znajduje swoje odniesienia niemal we wszystkich dziedzinach nauki i życia społecznego. Potwierdzają to następujące przykłady ujęć zrównoważonego rozwoju 8 : Stopa wzrostu zrównoważonego opracowana przez R.C. Higinsa, profesora finansów na uniwersytecie waszyngtońskim. Wykorzystał on tę kategorię do analizy finansowej. Przykładem jej zastosowania jest opracowanie strategii doboru źródeł finansowania spółki giełdowej. Zakłada ona osiągnięcie określonego wzrostu przychodów ze sprzedaży bez korzystania z kapitałów zewnętrznych. Maksymalna stopa wzrostu przychodów ze sprzedaży, którą przedsiębiorstwo może osiągnąć bez finansowania zewnętrznego (na przykład emisji własnych lub/i obcych papierów wartościowych), przy stałym wskaźniku dług/kapitał własny, nazywa się stopą wzrostu zrównoważonego. 9 Zrównoważenie w tym przypadku finansowania oznacza możliwość osiągnięcia niezbędnej dynamiki sprzedaży bez uzależniania się od zewnętrznych źródeł kapitału, czyli przy zachowaniu stałej struktury finansowania, przy wzroście kapitałów własnych z zatrzymanych zysków. W doborze tej struktury rozpatruje się zwłaszcza politykę dywidend, marżę zysku oraz rotację aktywów ogółem. Sięganie po zewnętrzne źródła kapitału wymuszać może agresywną strategię finansowania, a to może zakłócić zrównoważony wzrost sprzedaży przez wzrost ryzyka finansowego spółki. Zrównoważony rozwój energetyki, za który uważa się zastępowanie konwencjonalnych źródeł energii źródłami odnawialnymi, na przykład energią wiatrową, promowanymi przez priorytety programów i funduszy UE. 10 Zrównoważony rozwój układów (w tym ekonomicznych) opisywany zrównoważoną precesją wirowania wektorów ekonomicznych. Trójwymiarowe trajektorie wirowo-spiralne są dostrzegalne na wykresach przedstawiających na przykład wolumeny i wartość indeksów giełdowych, ilości i ceny sprzedawa- 7 J. Godłów-Legiędź, Transformacja ustrojowa z perspektywy nowej ekonomii instytucjonalnej, Ekonomista 2005, nr 2. 8 Przykłady te wybrano z opracowań przedłożonych na poprzednią, VI Międzynarodową Konferencję Naukową Uwarunkowania i mechanizmy zrównoważonego rozwoju, Białystok- Tallin, 2-5 lipca 2007, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Białystok J. Adamiak, B. Kłosowska, Stopa wzrostu zrównoważonego w planowaniu finansowym przedsiębiorstwa, w: Uwarunkowania i mechanizmy zrównoważonego rozwoju, Materiały VI Międzynarodowej Konferencji Naukowej, Białystok-Talin, Wyd. WSE, Białystok 2007, s Autorzy niezbyt trafnie mówią o firmie, a nie o przedsiębiorstwie, co w rozważaniach finansowych nie jest poprawne. 10 M. Kociszewska-Panaszek, E. Brzuska, Trwały i zrównoważony rozwój w energetyce wiatrowej (na przykładzie regionu łódzkiego), w: ibidem, s

40 nych zbóż, ilości kupowanych mieszkań, a także co szczególnie ważne w ekonomii w relacjach między bezrobociem a inflacją. 11 Polityka zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstwa ogranicza ryzyko pogodowe, a tym samym zmniejsza nakłady na działania ostrożnościowe (na przykład zapasy, instrumenty monitoringu pogody, inne zasoby obrotowe przedsiębiorstwa). Niezbędne są instrumenty oddziaływania na wszystkie podmioty równomiernie, na przykład pogodowe instrumenty pochodne, obligacje pogodowe. 12 Zrównoważony rozwój w modelowaniu zmian bilansu banku komercyjnego, pozwalający uwzględnić wszystkie rodzaje ryzyka oraz warunków konkurencji w sprawozdaniach finansowych banku. 13 Chodzi tu w szczególności o jednakowe pojmowanie wzrostu, rozwoju zarówno w bankach, jak i u ich klientów, w tym o sposoby uwzględniania dodatkowych czynników rozwoju, na przykład ryzyka ekologicznego. Zrównoważony rozwój poszczególnych branż przemysłu, na przykład hutnictwa miedzi, realizowany poprzez wdrażanie zintegrowanych pozwoleń (czyli kompleksową ochronę wszystkich elementów środowiska), sprzyjające w szczególności zapobieganiem awariom przemysłowym. 14 Zrównoważony rozwój w polityce zwalczania katastrof, w tym na poziomie lokalnym (gminy), uzależniony od polityki gospodarczej (ocena, finansowanie i usuwanie szkód), administracyjnej (współpraca pomiędzy organami władzy i administracji państwowej i samorządowej oraz między gminami, powiatami a województwami) oraz społecznej. 15 Zrównoważony rozwój na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, czyli obszarach różnic społecznych, ekonomicznych (obszarach ubóstwa) infrastrukturalnych, o zaniedbanej gospodarce (w tym zwłaszcza w rolnictwie), poprzez nową politykę regionalną (wypracowywanie strategii przeciwdziałania marginalizacji obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania), poprzez nowe instrumenty, jak Europejski fundusz rolny na rzecz rozwoju obszarów wiejskich. 16 Zrównoważony rozwój kapitału ludzkiego 17 oraz rynku pracy 18, w tym aktywność zawodowa i społeczna kobiet jako czynnik zrównoważonego rozwoju J. Juzwiszyn, Precesja i nutacja jako mechanizmy zrównoważonego rozwoju, w: ibidem, s G. Michalski, J. Kupczyk, Polityka zrównoważonego rozwoju jako czynnik obniżający ryzyko pogodowe wpływające na finansowe wyniki przedsiębiorstwa wybrane zagadnienia, w: ibidem, s M. Niewiadoma, Aspekty zrównoważonego rozwoju w kontekście zmian modelu bilansu w bankach komercyjnych, w: ibidem, s L. Paczkowski, Możliwości wdrażania zrównoważonego rozwoju w hutnictwie miedzi, w: ibidem, s Z. Przybyła, Z. Piepiora, Polityka zwalczania katastrof aspekty aplikacyjne na przykładzie gminy Kowary, w: ibidem, s B. Roszkowska-Mądra, Wdrażanie zrównoważonego rozwoju na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), w: ibidem, s A. Rutkowska-Piontek, Uwarunkowania funkcjonowania rynku pracy w aspekcie wykorzystania kapitału ludzkiego, w: ibidem, s

41 W szczególności przejawami zrównoważenia w tym zakresie są: zmniejszanie bezrobocia, elastyczność form zatrudnienia, wykorzystanie zasobów ludzkich, zrównanie szans rozwoju i awansów kobiet i mężczyzn. Zrównoważony rozwój w inwestycjach 20 i polityce innowacyjnej 21, które stanowią ważny czynnik usuwania technicznych barier rozwoju, zapobiegania powstawaniu zanieczyszczeń, wzrostu konkurencyjności i wykorzystania środków pomocy publicznej UE. Zrównoważony rozwój miast poprzez przygotowanie dokumentów strategicznych, opracowanie projektów rozwojowych, pozyskanie środków UE oraz koordynację działań władz samorządowych i administracji centralnej na rzecz rozwoju miasta, ze szczególnym uwzględnieniem ochrony środowiska. 22 Zrównoważony rozwój w ujęciu wartości oczekiwanej 23 jako podstawa analizy liczbowej niezbędnej w pomiarze i opisie danych liczbowych na potrzeby oceny poziomu i stopnia zmian wskaźników zrównoważonego rozwoju, zgodnie z zaleceniami UE. Przytoczone przykłady świadczą o tym, że idea zrównoważonego rozwoju jest często wzorcem opisywania, oceny oraz wdrażania wielu różnych procesów, procedur oraz struktur społeczno-gospodarczych. Jednocześnie jest ona nadużywaną kategorią, stosowaną jako moda na pochwałę lub krytykę swoich i cudzych działań w biznesie, w życiu społecznym oraz w polityce. Reguły z nią związane mają często charakter sloganów lub też bliżej niezrozumiałych czynników i uzależnień (należy coś czynić ale nie wiadomo, co i jak). Wszystko wskazuje na to, że idea zrównoważonego rozwoju powinna być trafniej niż dotąd osadzona w ekonomii, w tym ekonomii sektora publicznego oraz wspomagana przez inne nauki społeczne oraz techniczne. Podstawowym kryterium pomiaru i oceny stopnia zrównoważenia danych procesów rozwojowych powinna być efektywność, ale rozumiana w ujęciu efektywności paretowskiej. Oznacza ona takie rodzaje alokacji zasobów, w przypadku których niczyjej sytuacji nie da się polepszyć bez jednoczesnego pogorszenia sytuacji kogoś innego. Korzyść w sensie paretowskim może towarzyszyć całym pakietom zmian, a jednocześnie każda z nich, traktowana oddzielnie, może nie mieć takiego charakteru. 24 Kryterium efektywności (w tym równoważenia korzyści i kosztów zmian) ma charakter indywidualistyczny w dwojakim rozumieniu. Po pierwsze, dotyczy jedynie bezwzględnego poziomu dobrobytu każdej jednostki, a nie względnego poziomu dobrobytu różnych jednostek. Nie dotyczy ono wprost nierówności. Po drugie, w ocenie własnego dobrobytu liczy się jedynie opinia każdej jednostki. Jest to zgodne z zasadą 18 A.B. Wądołowska, Rozwój rynku pracy w okresie transformacji w Polsce, w: ibidem, s J. Szczepaniak, Znaczenie aktywności zawodowej i społecznej kobiet dla realizacji zrównoważonego rozwoju, w: ibidem, s K. Strzała-Osuch, Miejsce inwestycji proekologicznych w koncepcji trwałego i zrównoważonego rozwoju w przedsiębiorstwie, w: ibidem, s P. Szamrowski, Polityka innowacyjna państwa w kontekście zrównoważonego rozwoju, w: ibidem, s J. Winiarski, Zrównoważony rozwój w mieście Bielsko Biała, w: ibidem, s A. Wilkowski, Wielośrednia w zagadnieniach związanych ze zrównoważonym rozwojem, w: ibidem, s J.E. Stiglitz, Ekonomia..., op.cit., s. 71 i n. 41

42 suwerenności konsumenta, w myśl której każda osoba potrafi najlepiej ocenić własne potrzeby i preferencje, czyli to, co służy lub nie służy interesowi. Podstawowe twierdzenia ekonomii dobrobytu obejmują dwa elementy: każda gospodarka, w której istnieje konkurencja rynkowa, jest efektywna w rozumieniu Pareta; za pośrednictwem mechanizmu konkurencji rynkowej można dokonując odpowiedniej zmiany wyjściowego podziału dochodów osiągnąć każdą efektywną, w rozumieniu Pareta, alokację zasobów. Rynek i konkurencję, a tam, gdzie rynek nie działa lub jest zawodny państwo, można uznać za podstawowe regulatory rozwoju. 3. PAŃSTWO I RYNEK JAKO REGULATORY IDEI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W WARUNKACH KRYZYSU FINANSOWEGO Idea zrównoważonego rozwoju wymaga w szczególności zapewnienia najważniejszego dobra publicznego, jakim jest efektywne państwo 25. Może ono rozwiązywać problemy efektów publicznych, warunkujących stosowanie zrównoważonego rozwoju, na kilka sposobów. Do ważniejszych można zaliczyć: stosowanie kar i podatków korekcyjnych; subsydiowanie redukcji zanieczyszczeń; stosowanie zbywalnych zezwoleń na emisję zanieczyszczeń; stosowanie regulacji; stymulowanie innowacji, ujawnianie informacji; ustanawianie rekompensat. Rynek prywatny może sobie także radzić z problemem efektów zewnętrznych takimi instrumentami, jak: internalizacja efektów zewnętrznych; przypisanie praw własności zasobów oraz zysków; stosowanie prawa. Wady rozwiązań prywatnych (rynku) wynikają z takich czynników, jak: problemy dóbr publicznych (problem gapowicza czyli niechęć jednostki do dobrowolnego finansowania dóbr publicznych pasażer na gapę); niepełna informacja; koszty transakcyjne; procesy sądowe. Najważniejszą barierą rozwiązywania problemów gospodarki przez rynek jest jego zawodność. Główne rodzaje zawodności rynku obejmują: niedoskonałość konkurencji; zawodność wynikającą z istnienia dóbr publicznych; zawodność wynikającą z efektów zewnętrznych; brak (niekompletność) pewnych rynków; niedoskonałość informacji; bezrobocie i inne zakłócenia makroekonomiczne. 25 Ibidem, s. 176 i n. 42

43 Jesienią 2008 roku nie sposób nie odnieść się do globalnego kryzysu finansowego, nazywanego nawet krachem na rynkach finansowych, którym żyje świat wielkiego biznesu, ekonomii, ale odczuwają go także wszystkie dziedziny życia społecznego (w tym dalsze szanse finansowania ochrony środowiska). Co więcej, idea zrównoważonego rozwoju, kojarzona najczęściej ze spełnianiem ekologicznych standardów rozwoju, zostaje przewartościowana na ideę zrównoważonego rozwoju finansów, bez których nie jest możliwy zrównoważony rozwój ekologiczny ani społeczny. Zrównoważenia wymagają w pierwszej kolejności finanse globalne, w których doszło do największych w rozwoju ekonomii rynkowej naruszeń dobra człowieka, w jego warunkach życia, w tym jego bezpieczeństwa finansowego, oszczędności (odkładania kapitału), pracy i związanej z nią godziwych wynagrodzeń (w tym z tytułu odkładania kapitału). Za głównego sprawcę tego kryzysu uznaje się instytucje finansowe. Porównuje się je z zanieczyszczeniami emitowanymi przez przemysł. Instytucje finansowe zanieczyszczały swoją działalnością cały świat, a za efekty tego będą musieli zapłacić podatnicy. 26 Według noblisty z dziedziny ekonomii z 2001 roku, profesora J.E. Stiglitza, obecny kryzys finansowy charakteryzuje się przede wszystkim: brakiem płynności systemu bankowego; kłopotami związanymi z udzielaniem złych pożyczek; problemami makroekonomicznymi (w tym kryzysem produkcji i konsumpcji); kryzysem zaufania. 27 Źródłem tego kryzysu są w uznaniu tego samego ekonomisty szoki naftowe sprzed 30 lat, kiedy gospodarka światowa znacznie osłabiła swoje tempo wzrostu, a Ameryka Łacińska zadłużała się wówczas bez przerwy, w rezultacie czego na początku lat osiemdziesiątych XX wieku nie była w stanie regulować zobowiązań. Także gospodarka USA oparta została na długu. Za importowane paliwa trzeba było płacić w pewnym momencie nawet pięć razy więcej. Gospodarka osłabła, inflacja była niska, w konsekwencji potaniały kredyty, co pozwoliło urosnąć bańce spekulacyjnej na rynku nieruchomości. Ta zaś podtrzymała boom konsumpcyjny. Pojawiały się tysiące, a potem miliony domów, których właścicieli nie było stać na spłatę kredytu hipotecznego. Rynek finansowy tylko pozornie dla dobra konsumentów i poprawy sytuacji społeczeństwa oferował coraz to nowe instrumenty rzekomego ograniczania ryzyka: innowacyjną sekurytyzację, zbieranie funduszy (sektor private equity), instrumenty pochodne. Banki, zamiast dbać o dostęp do realnego (ekwiwalentnego) pieniądza, produkowały dokumenty potwierdzające papierowe zabezpieczenie udzielanych pożyczek. Na polskim rynku finansowym również korzystano z tej mody i namówiono wiele spółek, także giełdowych, na opcje zabezpieczania kursów walut, w tym euro. W rezultacie dawno oczekiwane, zwłaszcza przez eksporterów, wzrosty kursu euro prowadzą do wzrastających w postępie geometrycznym strat z tytułu premii za ryzyko dla banków zabezpieczających te kursy i zasilających przy niskim kursie finansowo spółki nabywców opcji. W listopadzie 2008 roku zanotowano już upadłość spółek z tego powodu. 26 A. Mielczarek, Intelektualna uczta, Manger Magazyn 2008, nr 11, s Ibidem, s

44 Idea zrównoważonego rozwoju wymaga nie tylko czystego środowiska, ale i utrzymania zadowalającego społeczeństwo dobrobytu ekonomicznego. Wiadomo, że pochodzi on z oszczędzania kapitału inwestowanego w gospodarce. Systemowym ogniwem gospodarki, odpowiedzialnym za doprowadzanie w gospodarce do zgodności oszczędzania i inwestowania, są banki i inne instytucje rynku finansowego.... dobrze działający rynek kapitałowy, mózg nowoczesnej gospodarki, powinien robić trzy rzeczy: pomnażać oszczędności, zarządzać ryzykiem i lokować kapitał. W zamian za wypełnienie tych zadań otrzymuje zyski, a jednocześnie podnosi produktywność, co jest ważną funkcją w społeczeństwie. I owszem, system zwiększał efektywność gospodarki, lecz potęgował także ryzyko. 28 Innowacje w sektorze finansowym stały się bronią masowego rażenia gospodarki i społeczeństwa, podobnie jak emisja odpadów niebezpiecznych do środowiska. Cudowna zdolność wolnego rynku do samoregulacji okazała się fikcją, bo w klasycznej definicji racjonalnych zachowań rynkowych Adama Smitha zmieściła się także chorobliwa zachłanność silniejsza od świadomości ryzyka. Dlatego dziś trudno znaleźć kogoś, kto zaprzeczyłby, że jedyną przeciwwagą dla niej w przyszłości może być państwo. Aparat państwowy pilnuje przecież interesów większości na płaszczyźnie prawnej, obyczajowej, a nawet kulturowej, dlaczego więc nie miałby zadbać o nasze portfele? 29 Pomoc publiczna dla sektora publicznego została nie tylko obiecana, ale już uregulowana w najważniejszych krajach świata i Polsce. Państwa interweniują, gwarantując pożyczki międzybankowe, ale też nacjonalizując banki czy skupując złe długi. Część środków uda się odzyskać, ale większość zapłacą podatnicy. Tym samym, idea zrównoważonego rozwoju, w tym poprawa dobrobytu społecznego, przesunie się na świecie i w Polsce na dalsze lata i na dalszy plan. Państwa ratują bowiem instytucje (zwłaszcza banki), a nie pracowników i obywateli. Oni jako inwestorzy poniosą też najwięcej strat z powodu źle zainwestowanych oszczędności. Ważniejsze kraje świata USA i inne, w tym europejskie przewidują blisko 2,6 bln euro pomocy finansowej dla banków i gospodarek w celu uratowania ich przed najgorszymi skutkami kryzysu (przed upadłością lub/i likwidacją). Największe kwoty na te cele ma wydać rząd USA (ponad 900 mld euro) oraz Niemcy i Wielka Brytania (tabela 1). W Polsce rząd przyjął program gwarancji lokat bankowych na poziomie ponad 90 mld zł. Są to ogromne kwoty, zważywszy, że na przykład roczne nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska w Polsce sięgają 6 mld zł. Roczny budżet UE sięga 500 mld euro. Przewidywana pomoc publiczna UE dla Polski w latach wynosi około 67 mld euro. Wynika z tego, że przewidywana pomoc państw dla ratowania rynków finansowych spowoduje ogromny ubytek dobrobytu zwłaszcza podatników, którzy są jedynymi finansującymi wydatki państwa. Nie wszyscy ekonomiści popierają pomoc publiczną kierowaną do banków i innych sektorów gospodarki. Wiele sektorów światowej gospodarki wymaga przekształcenia. Ale niekoniecznie jest to zadanie dla państw i rządów 30, przypominając, że pomoc taka stanowi subsydia szkodliwe dla gospodarki, z którymi walczy ekonomia (w tym także polityka UE). Zamiast w koncernach, pieniądze podatników Waszyngton 28 Ibidem, s P. Aleksandrowicz, M. Rabij, Wyciągnięta ręka rynku, Newsweek Polska 2008, nr 46, s J.E. Garten, Skończcie z tą pomocą, Newsweek Polska 2008, nr 46, s. 58; Jeffrey E. Gareten jest profesorem handlu międzynarodowego i finansów w Yale School of Management. 44

45 powinien zainwestować w siłę roboczą. Niech pracownicy firm motoryzacyjnych dostaną wydłużone zasiłki dla bezrobotnych i szkolenia pozwalające na zdobycie nowej pracy. 31 Tabela 1. Przewidywana pomoc państwowa dla sektora finansowego Państwo Forma pomocy Wartość pomocy w [mld euro] USA Fundusz na krótkoterminowe pożyczki dla instytucji finansowych 392 a Objęcie agencji gwarancjami rządowymi 231 b Dokapitalizowanie 9 banków 96 b Przejęcie kontroli nad agencjami hipotetycznymi (Fannie Mae, Freddic Mac) 71 b Pożyczki za akcje i przejęcia kontroli nad ubezpieczycielem AIG 65 Zakup papierów korporacyjnych 46 b Razem 901 Wielka Bryt. Gwarancje dla transakcji międzybankowych 400 Dokapitalizowanie banków 47 Nacjonalizacja Northern Rock 33,4 Razem 480,4 Francja Gwarancje dla transakcji międzybankowych 320 Dokapitalizowanie banków 40 Razem 360 Niemcy Gwarancje dla transakcji międzybankowych 400 Fundusz pomocy dla banków 100 Pożyczka dla Commerzbanku 8,2 Razem 508,2 Holandia Dokapitalizowanie ABN Amro 20 Dokapitalizowanie ING 10 Dokapitalizowanie ubezpieczyciela AEGON 3 Razem 33 Belgia Dokapitalizowanie Fortis Banku 35,8 c Włochy Gwarancje dla transakcji międzybankowych 30 Dania Przejęcie Roskilde Bank przez bank centralny 0,6 Szwajcaria Przeniesienie toksycznych aktywów UBS do specjalnej spółki państwowej 60 Dokapitalizowanie banku UBS 3,9 Razem 63,9 Portugalia Gwarancje dla transakcji międzybankowych 20 Grecja Rządowy plan ratunkowy 28 Rosja Dokapitalizowanie banków 38,5 Korea Poł. Plan ratunkowy dla banków 100 a Ogółem 2599,4 a) pomoc w dolarach, przeliczona na euro po kursie 1,3 dolara za euro; b) składniki tzw. planu Paulsena; c) wraz z Holandią i Luksemburgiem Źródło: Opracowanie własne na podstawie: P. Aleksandrowicz, M. Rabij, Wyciągnięta ręka rynku, Newsweek Polska 2008, nr 46, s Ibidem, s

46 Także eksperci The Boston Consulting Grup upatrują w kryzysie finansowym szansy na tak zwaną zdrową selekcję, na przeanalizowanie przez banki i korporacje swoich błędów i zbudowanie strategii dalszego rozwoju (lub upadłości), bez pomocy państwa CO DALEJ Z IDEĄ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU? To, co się podkreśla i co potęgowało skutki pękających baniek nieruchomości, zysków, cen, było zachowanie się instytucji państwa, i to tak zaufanych, jak szef Rezerwy Federalnej A. Greenspan (autor teorii instrumentów pochodnych 33 ), czy też sekretarz skarbu USA, którzy jeszcze w kwietniu 2008 roku na spotkaniu grupy G7 mówili o szansie rozwoju gospodarki i nie potwierdzali zagrożenia ryzykiem finansowym. To wskazuje też na zasadność założeń ekonomii J.E Stiglitza, najważniejszych dla każdego demokratycznego państwa: kształtowanie właściwych proporcji między sektorem publicznym i prywatnym, najlepsze sposoby zapewnienia komplementarności obu sektorów, a także metody zwiększenia skuteczności państwa w jego dążeniu do osiągnięcia stawianych sobie celów, jakiekolwiek one są. 34 To stwierdzenie stanowi najlepszy opis roli państwa w realizacji idei zrównoważonego rozwoju. Podstawowy postulat z nim związany, adresowany do ekonomistów poszukujących uwarunkowań i zasad zrównoważonego rozwoju, polega na propozycji odwrócenia relacji między zrównoważonym rozwojem a ekonomią. W tej relacji najważniejszy jest człowiek i jego wiedza nie tylko jego prawa, ale zwłaszcza jego świadomość i jego odpowiedzialność. To człowiek tworzy warunki społeczne i warunki do działania rynku (ekonomii), a także do zachowania i zanieczyszczania środowiska. To, co w dotychczasowym paradygmacie rozwoju wydaje się błędne, to uznawanie człowieka jako ofiary rozwoju, a nie jego twórcy. Idea zrównoważonego rozwoju domaga się ekonomii przyjaznej człowiekowi i środowisku, państwa przyjaznego człowiekowi i środowisku. Tymczasem tę ekonomię i to państwo tworzy sam człowiek, który także sam jest autorem i użytkownikiem technologii emitującej zanieczyszczenia, sam jest wyborcą polityków stanowiących prawo, rządzących w jego gminie i jego państwie. Wreszcie ci politycy też są ludźmi, dla których ekonomia i państwo mają być przyjaźni. Wszystkim zaś ludziom ekonomia, państwo, polityka ma ją zapewnić zrównoważony rozwój. Czyli to człowiek, wybrane przez niego władze Europarlamentu, centralne, samorządowe, elity, grupy społeczne i biznesowe są twórcami, wdrażającymi, beneficjentami oraz ofiarami formułowanych samemu sobie zasad zrównoważonego rozwoju. Teza ta jest dyskusyjna, ale potrzebna do dalszej rozmowy w tym zakresie. Najwyższy czas rozpocząć dyskusję, nie nad bliżej niezrozumiałymi, opisywanymi sloganami, zasadami zrównoważonego rozwoju, lecz nad kształceniem i wychowaniem człowieka, który byłby nie tylko beneficjentem zasad równoważenia swego rozwoju, ale byłby świadomy oraz odpowiedzialny za to równoważenie. Nawet ekonomiści, 32 D. Rhodes i inni, Zdrowa selekcja, Manger Magazyn 2008, nr 11, s. 24 i dalsze. 33 Allan Greenspan, były szef Fed, przyznał się do zawodowej pomyłki życia. Newsweek Polska 2008, nr 46, s J.E. Stiglitz, Ekonomia..., op.cit. 46

47 publicyści, studenci, którzy podejmują największą krytykę winnych za brak warunków do zrównoważenia ich rozwoju, nie są rzetelni w swoich badaniach, publikacjach, nie stosują należytego (godziwego warsztatu naukowego), nie kształcą się należycie, nie zdobywają wiedzy (zdobywają dyplomy, odznaczenia, stanowiska, przynależność do elit). Warto więc wrócić do rozwoju humanistycznych dziedzin wiedzy oraz kształcenia ekonomistów, inżynierów, biologów, lekarzy, prawników z poszanowaniem zasad moralnych, etycznych. Równoważenie rozwoju musi rozpoczynać się w domu, w szkole, na studiach. Obecny rozwój nauki to w większości przypadków pogoń za projektami dobrze opłacanymi i konkurencja między kategoriami, coraz inaczej nazywanymi, nie zaś identyfikacja problemów badawczych oraz staranny dobór metod naukowych ich rozwiązywania. W większości publikacji dydaktycznych i naukowych nie stosuje się żadnej metody badawczej, zamiennie używa się niesłusznie tych samych kategorii, które nie są synonimami, używa się tysięcy wskaźników, liczonych w coraz doskonalszych programach, ale niemających wartości informacyjnych diagnostycznych i zarządczych. Największy brak zrównoważenia występuje w samym człowieku w różnych jego rolach jako mieszkańca domu, rodzica, pracownika, nauczyciela, naukowca, ucznia, studenta, polityka, wyborcy, turysty, prowadzącego działalność gospodarczą, podatnika konsumenta, eksportera, importera, użytkownika środowiska, pracownika komunalnego, zarządzającego, właściciela środków pracy i przedmiotów pracy. Trafnym potwierdzeniem tej pętli konfliktów jest opis zamieszczony na okładce książki Pętle rozwoju. 35 Im więcej kopalń, im wyższe wydobycie, im większe straty, im większy dług tym lepiej, tym bardziej bezpieczny i pewny zysk. Problem tylko w tym, aby chory organizm jak najdłużej utrzymać przy życiu, żeby interes nie upadł. Inteligentne pasożytowanie polega na tym, żeby umiejętnie eksploatować żywiciela nie pozwolić na jego uzdrowienie, ale też nie doprowadzać do zgonu. Mamy zatem do czynienia z sytuacją, w której prywatne zyski warunkowane są publicznymi stratami. Straty są przerzucane na gminy, na PFRON, na fundusz ubezpieczeń społecznych, na kooperujące firmy. Kiedy tego już nie wystarcza, wtedy trzeba sięgnąć po kolejne oddłużenie z kasy państwowej, trzeba wołać o pomoc publiczną. Dzięki temu gra może toczyć się dalej. To oznacza jednak konieczność utrzymania wysokiej dotacji do systemu ubezpieczeń społecznych, konieczność utrzymania wysokich podatków, niemożność finansowania nauki, edukacji, bezpieczeństwa i informatyzacji, ograniczanie możliwości wypełniania przez państwo podstawowych funkcji i zadań rozwojowych. Czy nie człowiek, w swoich różnych rolach to sam stanowi i akceptuje, niszcząc wszelkie warunki do zrównoważonego rozwoju swojego, swoich dzieci i swoich interesów akceptuje? *** Ten sam podatnik, który oczekuje zwiększenia świadczeń społecznych, nie powinien przeciwstawiać się podwyżce podatków. Ten sam nauczyciel, lekarz, robotnik, który oczekuje emerytury w wieku 50 lat, nie powinien dziwić się, że jego dzieci i uczniowie, więcej i wcześniej pracując, będą mniej zarabiać, a z jego podwórka nikt nie wywiezie śmieci, które sam, podobnie jak i inni mieszkańcy bloku, domu jednorodzinnego, wyrzuca. 35 J. Hausner, Pętle rozwoju. O polityce gospodarczej lat , Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa

48 Oczywiste jest, że najlepszym antidotum na głupotę i arogancję jest mądrość i wiedza. Dlatego też wypada walczyć. Słowem. Czyli bardzo dużo czytać i słuchać innych, trochę pisać i mówić do tych, którzy chcą słuchać. Trzeba rozmawiać. Najwięcej zaś myśleć dobra ekonomia to nauka podpowiadająca ma być przede wszystkim punktem wyjścia opracowywania i realizacji aktywnych programów rozwoju. 36 W ekonomii podpowiadającej można upatrywać skuteczności wdrażania idei zrównoważonego rozwoju w gospodarce, przedsiębiorstwach i społeczeństwie. Należy to czynić dla następnych pokoleń. 36 G.W. Kołodko, Wędrujący..., op.cit., s

49 FRANCISZEK PIONTEK, BARBARA PIONTEK prof. dr hab. Franciszek Piontek, doctor Honoris Causa Catholic University in Rożemberok (Słowacja) Akademia Techniczno Humanistyczna w Bielsku Białej dr hab. Barbara Piontek Akademia Techniczno Humanistyczna w Bielsku Białej 1 4 PRZYCZYNEK DO DYSKUSJI NA TEMAT ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W POLITYCE WŁADZY PUBLICZNEJ Abstract CONTRIBUTION TO THE DISCUSSION ON SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN THE POLICY OF PUBLIC AUTHORITY The paper includes explanation of basic categories related with sustainable development in the context of legal fixations and the dispute concerning them. Constitutional bequest does not enable ascertainment that this is a fiction, utopia and deception. Sustainable development may be defined as a principle having the function of a criterion and also as a concept of development. Both variants constitute a natural challenge for man and consent to its nature. In Poland the constitutional principle of sustainable development may constitute the basis and priority in a widely understood policy of public authority. In real and formal dimension the conditions ensuring compliance with this principle are not protected in a satisfactory way. Zrównoważony rozwój jest kategorią powszechnie używaną, przy różnych okazjach powoływaną, a równocześnie wzbudzającą wiele kontrowersji, antagonistycznych reakcji, a nawet jawnych negacji. Z drugiej strony art. 5 Konstytucji RP wśród zasad ustrojowych państwa 1 wymienia zasadę zrównoważonego rozwoju, a wiele ustaw i rozwiązań prawnych powołuje się na ten konstytucyjny zapis. 2 Taki stan rzeczy zmusza do refleksji i próby udzielenia odpowiedzi na pytanie: czy i w jakim zakresie kategoria rozwój zrównoważony stanowi dla uprawiania polityki przez władzę publiczną w Polsce realny fundament i priorytet? Czy wolno tę ustrojową zasadę definiować jako fikcję, utopię, iluzję i oszustwo? 3 1 Na ustrojowy charakter tej zasady zwrócił uwagę W. Radecki, Konstytucyjne podstawy ochrony środowiska w Polsce, Problemy Ekologii 1997, nr 5. 2 M. Klimek, Koncepcja zintegrowanego systemu urzeczywistniania zrównoważonego rozwoju lokalnego na przykładzie gmin Podbeskidzia, rozprawa doktorska, maszynopis, s W. Sztumski, Refleksja na temat rozwoju zrównoważonego. Czy rozwój zrównoważony jest fikcją, utopią, iluzją, czy oszustwem?, Problemy Ekorozwoju 2008, nr 2. 49

50 W Polsce kategoria rozwój zrównoważony posiada dostateczne umocowania prawne, aby stanowić fundament i priorytet w szeroko rozumianej polityce władzy publicznej. Natomiast w wymiarze realnym dorobek teoretyczny dotyczący tej kategorii jest niedostateczny, a bywa, że jest ignorowany, trywializowany lub obciążony błędami i zafałszowaniem. Odpowiedzialność za taki stan rzeczy ponoszą instytucje naukowe i edukacyjne. W rozważaniach przyjęto następujące kroki postępowania: objaśnienie podstawowych kategorii związanych z podjętym zagadnieniem; prezentacja i ocena współczesnych uwarunkowań dla urzeczywistniania kategorii rozwój; przedstawienie sporu wokół zasady i koncepcji rozwoju zrównoważonego; omówienia skutków realnych i prawnych wynikających z faktu, że zasada zrównoważonego rozwoju w Polsce jest zapisem konstytucyjnym. 1. REFLEKSJA NAD PODSTAWOWYMI KATEGORIAMI Do kontynuowania rozważań objaśnienia wymagają następujące kategorie: rozwój i rozwój zrównoważony, godność człowieka, aksjologia i wartości, władza publiczna, polityka. W każdych rozważaniach objaśnienie podstawowych kategorii z jednej strony jest niezbędne, a z drugiej bardzo utrudnione. W pierwszej połowie XX wieku P. Teilhard de Chardin SJ wskazał na drugi etap darwinowskiej ewolucji totalizację noosfery (świadomości). 4 Zasada ta w odniesieniu do świadomości na obecnym etapie w całej rozciągłości wykorzystywana bywa nawet do definiowania pojęć, interpretowania prawa, faktów i zjawisk, tak że każdy ma własną definicję określonych kategorii (formułowaną w zależności od potrzeby i okoliczności). Nic dziwnego, że również kategorie rozwój i rozwój zrównoważony stają się pojęciami wysoce spornymi i kontrowersyjnymi. Czy taki stan rzeczy jest logicznie i merytorycznie uzasadniony i czym skutkuje dla nauki i praktyki? Kategoria rozwój jest kategorią podstawową, a z tego wynikają określone konsekwencje: Za poprawną definicję tej kategorii można uznać tylko taką, która może być przyjęta przez wszystkie dziedziny nauki: filozofię, teologię, socjologię, psychologię, pedagogikę, prawo, ekonomię. Współczesne definicje (ekonomiczne) kategorii rozwój zawężające rozwój do wzrostu ekonomicznego i dobrobytu materialnego (bardzo potrzebnego i tego nie kwestionujemy) nie spełniają tego warunku. Ekonomia, jako nauka szczegółowa, nie ma prawa definiować kategorii rozwój i podporządkowywać jej polityce gospodarczej. Są to błędy, które w sposób uprawiony funkcjonowały w okresie realnego socjalizmu 5, a obecnie w nauce i praktyce są również sankcjonowane. Jeśli rozwój jest kategorią podstawową, jego definicja musi uwzględniać aksjologię i depozyt niezrelatywizowanych wartości. Współczesne definicje kategorii 4 P. Teilhard de Chardin SJ, Człowiek, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1967, s B. Piontek, Współczesne uwarunkowania rozwoju społeczno gospodarczego, ATH, Bielsko-Biała 2006, s

51 rozwój w większości są albo bardzo ogólnikowe 6, albo wysoce sektorowe (umocowane w paradygmatach nauk szczegółowych, na przykład definicja ekonomiczna tego pojęcia). Jeżeli kategoria rozwój nie jest poprawnie definiowana, to w nauce, praktyce i polityce istnieją możliwości urzeczywistniania pod hasłem rozwój koncepcji rozwoju pozornego, a nawet antyrozwoju (fakty historyczne potwierdzają taką tezę). Taki stan rzecz sprawia, że W. Sztumski ma odwagę niezależnie od konstytucyjnego zapisu pytać, a równocześnie stwierdzić, że rozwój zrównoważony jest fikcją, utopią, iluzją i oszustwem. 7 Rozwój jest to proces przeobrażeń, zmian, przechodzenia do stanów lub form bardziej złożonych lub pod pewnym względem doskonalszych, podporządkowany godności osoby ludzkiej i spełniający kryteria artykułowane przez aksjologię i depozyt niezrelatywizowanych wartości. 8 Kategoria rozwój zrównoważony również nie jest definiowana jednoznacznie. Rozwój zrównoważony może być definiowany dwojako: jako zasada pełniąca funkcje kryterialne (art. 5 Konstytucji); jako koncepcja rozwoju. 9 Zapisana w konstytucji RP zasada zrównoważonego rozwoju jest aksjomatem i w swej istocie oznacza, że jeden podmiot (lub jeden sektor, kapitał) nie może rozwijać się kosztem drugiego lub pozostałych. Można też wskazać na dodatkowe, aksjologiczne umocowania dla tej zasady, którymi są: Preambuła i art. 30 Konstytucji RP. Tak rozumiana zasada zrównoważonego rozwoju jest zbieżna a nie sprzeczna, jak niektórzy usiłują dowodzić z art. 43 Traktatu Wspólnoty Europejskiej (TWE), w którym zapisano zasadę proporcjonalności. Rozwój zrównoważony rozumiany jako koncepcja definiowany jest jako trwała poprawa jakości życia współczesnych i przyszłych pokoleń poprzez kształtowanie właściwych proporcji między trzema kapitałami: ekonomicznym, ludzkim i przyrodniczym. Jeśli tę definicję uzupełnić o definicję dotyczącą kategorii poprawa jakości życia jako spełnienie obiektywnych norm aksjologicznych przy jednoczesnym zaspokojeniu jednostki, w stopniu co najmniej zadawalającym 10 to należy stwierdzić, że cytowana definicja rozwoju zrównoważonego posiada wystarczające umocowanie aksjologiczne, niezbędne dla kategorii podstawowej. Z powyższych rozważań wynikają następujące wnioski: kategoria rozwój i rozwój zrównoważony (rozumiana jako zasada i jako koncepcja) poprawnie zdefiniowane są względem siebie synonimiczne, ich wspólnym mianownikiem jest aksjologia, a w szczególności aksjomat dotyczący godności człowieka (por. art. 30 Konstytucji RP): człowiek najwyższą wartością w świecie przyrody; 6 Por. Słownik języka polskiego, PWN, t. 3, Warszawa 1985, s W. Sztumski, Refleksja na temat..., op.cit. 8 B. Piontek, Współczesne uwarunkowania..., op.cit., s. 20. Uczonym należy przypomnieć, że za przyjęciem takiej definicji i pojęcia rozwój przemawia także art. 5 i 30 Konstytucji RP. 9 Por. F. Piontek, Spór wokół kategorii rozwój i rozwój zrównoważony jego konsekwencje dla teorii i praktyki, Problemy Ekologii 2006, nr B. Piontek, Współczesne uwarunkowania..., op.cit., s

52 zasada (kryterium) zrównoważonego rozwoju powinna funkcjonować we wszystkich dziedzinach nauki oraz w sektorach i branżach praktyki, powinna weryfikować przyjmowane tam często w sposób niefrasobliwy paradygmaty, a koncepcja zrównoważonego rozwoju powinna obejmować wszystkie dziedziny nauki i wszystkie branże praktyki, które powinny być jej składowymi; kto głosi pogląd, że rozwój zrównoważony jest fikcją, utopią, iluzją i oszustwem, ten godzi nie tylko w Konstytucję RP, ale też w realność kategorii rozwój, która jest kategorią podstawową i zadana jest człowiekowi prawem naturalnym; jaki mają status tak zwane koncepcje rozwoju, które w stosunku do rozwoju zrównoważonego są koncepcjami alternatywnymi (i których weryfikacja ma następować poprzez oglądanie szczęścia przyszłych pokoleń)? Z kategorią rozwój i rozwój zrównoważony immanentnie związana jest kategoria godność człowieka. Godność człowieka wyraża się w prawach człowieka, których zbiór w oparciu o dorobek historyczny zdefiniował Jan Paweł II: prawo do życia, którego integralną częścią jest prawo do wzrastania pod sercem matki od chwili poczęcia; prawo do życia w zjednoczonej wewnętrznie rodzinie i w środowisku moralnym sprzyjającym rozwojowi osobowości; prawo do rozwijania własnej inteligencji i wolności w poszukiwaniu i poznawaniu prawdy; prawo do uczestniczenia w pracy dla doskonalenia dóbr ziemi i zdobycia środków do utrzymania dla siebie i swych bliskich; prawo do swobodnego założenia rodziny oraz przyjęcia i wychowania dzieci dzięki odpowiedzialnemu realizowaniu własnej płciowości. Źródłem i syntezą tych praw jest w pewnym sensie wolność religijna, rozumiana jako prawo do życia w prawdzie własnej wiary i zgodnie z transcendentną godnością własnej osoby. 11 Jeśli zasada ustrojowa rozwoju zrównoważonego jest a przynajmniej powinna być narzędziem władzy publicznej (na co wskazuje ustrojowy charakter art. 5 Konstytucji RP) do obrony godności każdego człowieka (art. 30 Konstytucji), to należy zapytać: czy wolno z punktu widzenia prawa tę zasadę i zbudowaną na jej fundamencie koncepcję rozwoju zaliczać do zbioru fikcji, utopii, iluzji i oszustwa? Aksjomaty to twierdzenia podstawowe, ze swej natury oczywiste, których prawdziwości nie potrzeba udowadniać. Można je przyjmować albo odrzucać. Czy jednak wolno to czynić w sposób niefrasobliwy i bezkarny, nie ponosząc odpowiedzialności za skutki będące efektem takich, a nie innych wyborów? Przez depozyt niezrelatywizowanych wartości należy rozumieć przede wszystkim wartości zadane prawem naturalnym. Zbiór tych wartości został przedstawiony w innych opracowaniach. 12 Aksjologia i depozyt niezrelatywizowanych wartości kształtują intelektualny, moralny i duchowy rozwój człowieka drogę do oświecenia i mądrości. 13 Na obecnym etapie nauce, opartej na aksjologii i depozycie niezrelatywizowanych wartości, przeciwstawia się wiedzę. Mówi się nawet o budowie społeczeństwa 11 Jan Paweł II, Centesimus annus, w: Dokumenty nauki społecznej Kościoła, cz. 2, red. M. Radwan SCJ, L. Dyczewski OFM Conv., L. Kamiński, A. Stanowski, Rzym Lublin 1996, s , także Kompendium nauki społecznej, red. Bp J. Kupny, Papieska Rada Iustitia et Pax, Jedność, Kielce 2005, s Na przykład B. Piontek, Współczesne uwarunkowania..., op.cit., s. 34 (tabela 1). 13 F. Piontek, B. Piontek, Global education for the realization of development, in: Global Education Up to the Future (in press). 52

53 wiedzy, o tworzeniu wartości opartych na wiedzy. 14 W XVIII wieku Encyklopedyści francuscy (J. d Alambert, D. Diderot i inni) zainicjowali ewolucję nauki od mądrości do umiejętności (na pierwszym etapie tych rzemieślniczych, a później do technologii). Ewolucja ta dzięki wykorzystaniu metody R. Kartezjusza do formułowania najogólniejszych praw i zasad po latach zaowocowała sformułowaniem tak zwanych reguł technologicznych 15, rozumianych jako procedury postępowania. 16 Na obecnym etapie znajdują one dość powszechne zastosowanie. 17 Wiedza jest konstrukcją intelektualną, a stopień jej prawdziwości z jej natury legitymuje się tylko określonym prawdopodobieństwem. Aksjologia i depozyt niezrelatywizowanych wartości, a w tym konstytucyjna zasada zrównoważonego rozwoju, są zadane prawem naturalnym. Czy twierdzenie, że rozwój zrównoważony należący do zbioru aksjomatów z merytorycznego i logicznego punktu widzenia może być fikcją, utopią, iluzją i oszustwem? Podmiotem polityki (ekonomicznej, społecznej i ekologicznej) jest władza publiczna. Władzę publiczną zgodnie z art. 16 ust. 2; 94 i 163 Konstytucji RP tworzą dwa piony: państwowy i samorządowy. Regulatorem ładu między pionem państwowym a samorządowym jest między innymi zasada zrównoważonego rozwoju. Polityka traktowana w sposób zintegrowany obejmuje gospodarowanie trzema kapitałami: ekonomicznym, ludzkim i przyrodniczym. Zintegrowanie zobowiązuje do przestrzegania proporcji między szybkością działania (wydajnością) a ładem. Wynika to z zasady zrównoważonego rozwoju. Politykę można zdefiniować: w ujęciu tradycyjnym jako naukę o celach (zadaniach), środkach, uwarunkowaniach i rozwiązaniach instytucjonalnych, które są lub powinny być stosowane w procesie gospodarowania trzema wymienionymi w tekście kapitałami; w ujęciu współczesnym jako naukę o kierowaniu (zarządzaniu sensu largo) publicznym i wtedy obejmuje: planowanie (wyznaczanie zadań, środków, kształtowanie uwarunkowań), wykonanie planu (zarządzanie sensu stricto) i organizowanie (kształtowanie rozwiązań instytucjonalnych, prawnych i dobór narzędzi). Współcześnie nie zwraca się uwagi na to, że w literaturze autorzy J. Tinbergen 18, P. Sulmicki 19 w zbiorze uwarunkowań wymieniają tak zwane. reguły powszechnego postępowania. Najogólniej reguły te wymienieni autorzy dzielą na: niezmienialne i trudno zmienialne (czyli podstawowe: naturalne, psychologiczne, techniczne); zmienialne (czyli instytucjonalno-prawne). 14 J. Ejdys, H. Iwaniuk, B. Poskrobko, Przyroda i społeczeństwo u progu następnego Tysiąclecia. Globalizacja i ekologiczno ekonomiczne problemy regionalne, Ekonomia i Środowisko 2000, nr F. Piontek, B. Piontek, Global education..., op.cit. 16 G. Ritzer, Mcdonalizacja społeczeństwa, Muza S.A., Warszawa 1999, s Omówione zostały między innych w: F. Piontek, B. Piontek, Podstawy ekonomii menedżerskiej. Globalizacja a rozwój zrównoważony i trwały, Wyd. WSEiA, Bytom 2003, s B. Piontek, Współczesne uwarunkowania..., op.cit., s. 34 i n. 18 J. Tinbergen, Wprowadzenie do ekonometrii, PWN, Warszawa 1957, s P. Sulmicki, Planowanie i zarządzanie gospodarcze, PWE, Warszawa 1971, s

54 W warunkach polskich zasada zrównoważonego rozwoju występuje w obydwu wyróżnionych w polityce gospodarczej podzbiorach uwarunkowań (reguły, normy). Jednak na obecnym etapie: z jednej strony, negacja aksjologii i depozytu niezrelatywizowanych wartości, a z drugiej, postęp w szeroko rozumianych technologiach (procedurach postępowania) sprawiły, że praktycznie rzecz ujmując, nie ma reguł niezmienialnych. Być może ten fakt pozornie usprawiedliwia W. Sztumskiego, który rozwój zrównoważony określił jako fikcję, utopię, iluzję i oszustwo. Jednak nikt nie jest zwolniony z obowiązku poszukiwania prawdy. 2. WSPÓŁCZESNE UWARUNKOWANIA URZECZYWISTNIANIA ZASADY ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Refleksją należy objąć dwie kwestie: Jakie są współczesne istotne uwarunkowania urzeczywistniania zasady i koncepcji rozwoju zrównoważonego? Czy historycznie ukształtowane uwarunkowania eliminują zasadę i koncepcję zrównoważonego rozwoju; czy raczej co należy podkreślić w sposób jednoznaczny wskazują na potrzebę przestrzegania tej zasady i budowania na jej fundamencie poprawnej i realnej koncepcji rozwoju? Teilhard de Chardin SJ. wskazał na totalizację noosfery (świadomości). Można stwierdzić, że na obecnym etapie obserwuje się urzeczywistnianie się tego procesu w wymiarze realnym, w postaci spłaszczenia się świata. Świat jest płaski (historycznie ujmując następuje Globalizacja 3,0), jak stwierdza T.L. Friedman. 20 Ta globalna płaska sieć zdaniem autora zapoczątkuje współpracę i innowacyjność 21 oraz wyrównywanie warunków konkurencji. 22 Czy przy tak rozumianej współpracy potrzebne czy zbędne będzie przestrzeganie zasady zrównoważonego rozwoju, która w swej treści zabrania, aby jeden podmiot (czy grupa) mógł rozwijać się kosztem pozostałych. Informacja jest to powiadomienie o czymś, zakomunikowanie czegoś; wiadomość, wskazówka, pouczenie. Błędne jest utożsamianie komunikacji z informacją oraz twierdzenie, że informacje służą temu, aby je komunikować. Natomiast komunikacja jest przekazywaniem informacji. Mikułowski-Pomorski zwraca uwagę na fakt, że informacja zawsze należała do dóbr rzadkich, dla wielu pozostawała w głębokiej i nieosiągalnej tajemnicy. Czy realne jest, aby ten najcenniejszy zasób był ogólnie dostępny? Przekazywana dziś ogólnie dostępna informacja nie przekazuje prawdziwej informacji, ale komunikaty utkane z selektywnie wybranych i celowo zinterpretowanych faktów. 23 Komunikacja jest to proces łączenia ludzi, tworzenia wspólnych treści, budowania kultury, która daje poczucie kolektywnej siły, wzmacniającej tożsamość. To czynnik społecznie konstruktywny. 24 Informacja to dostrzeżone fakty, 20 T.L. Friedman, Świat jest płaski. Krótka historia XXI wieku, Rebis, Poznań 2006, s Ibidem, s. 18 i Ibidem, s J. Mikułowski-Pomorski, Społeczeństwo informacji czy społeczeństwo komunikujące się? Słowo wstępne, w: A. Mattelart, Społeczeństwo informacji, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2004, s. V. 24 Ibidem, s. VI. 54

55 których znajomość zmienia nasze przekonania, rozsadza posiadaną wiedzę i zaprzecza jej, skłania do rewizji, osłabia gotowość do działania, a w efekcie oddziela ludzi od siebie. W tym znaczeniu jest to czynnik destrukcji 25. Wątpliwa zatem wydaje się teza, aby w spłaszczonym świecie zasada zrównoważonego rozwoju okazała się zbędna. Obecnie w naukach społecznych wskazuje się na kluczowe znaczenie i rolę społeczeństwa obywatelskiego. Pytaniem jest: czy jest możliwe urzeczywistnianie koncepcji społeczeństwa obywatelskiego z pominięciem zasady zrównoważonego rozwoju, która reguluje proporcje między indywidualizmem a wspólnotowością 26. Encyklopedyści francuscy zapoczątkowali ewolucję nauki od mądrości do umiejętności. Na obecnym etapie ewolucja ta między innymi zaowocowała regułami technologicznymi, a w tym powszechną standaryzacją (piąta reguła technologiczna) i rewolucją informatyczną (wysokiej jakości umiejętności), które w sposób zdecydowany przyczyniły się spłaszczenia świata bardziej wyrównanego pola do konkurencyjnej gry 27 oraz poprzez upowszechnianie informacji zachwiały systemem totalitarnym 28, który opierał się na sile i monopolu informacyjnym. Czy przestrzeganie zasady zrównoważonego rozwoju jest w tych warunkach potrzebne, aby pełna standaryzacja i pełna kontrola świadomości (noosfery) nie umożliwiły w przyszłości budowania nowych rozwiązań o charakterze totalitarnym (por. projekt TIA Total Information Awareness). 29 W drugiej połowie XIX wieku F. Nietzsche ogłosił filozofię nihilizmu, a w nim dwa nurty: całkowitej negacji aksjomatów i wartości; urzeczywistniania woli mocy, do czego niezbędne są umiejętności, sprawności, wiedza, a w tym technologie. Tym samym F. Nietzsche otworzył drogę do niczym nieskrępowanego rozwijania i wykorzystywania umiejętności, zmaterializowanych w szeroko rozumianych technologiach (to jest procedurach postępowania). Proces ten w dziewięćdziesiątych latach XX wieku osiągnął swoje apogeum w trzech wydarzeniach. Były to: powstanie Internetu jako narzędzia taniej łączności globalnej; powstanie na bazie Internetu sieci World Wide Web jako pozornie magicznej rzeczywistości wirtualnej, w której każdy (bez ograniczenia) może zamieszczać swoje cyfrowe dzieła i udostępniać je innym 30 ; upowszechnienie się komercyjnych przeglądarek internetowych, pozwalających przeglądać na dowolnym komputerze strony www i dokumenty tam zamieszczone w tak prosty sposób, że każdy może z niego korzystać i korzysta Ibidem, s. VI. 26 T. Żukowski, Potęga tożsamości, w: System wartości i norm społecznych podstawą rozwoju Polski, Polskie Forum Wartości: Rozwój Gdański, Gdańsk 2005, s T.L. Friedman, Świat jest płaski..., op.cit., s. 63. Co nie oznacza, że standardy ze swej natury są czymś złym. Opowiadamy się przeciw równaniu standardów w dół. 28 Ibidem. 29 W. Sadowski, Byt i Bajt, Polityka 2003, nr 40. Projekt ten na obecnym etapie jako zagrażający wolności został zawieszony przez Senat USA. 30 Pierwszą stronę www stworzył Berners-Lee (jeden ze stu najwybitniejszych ludzi XX wieku). Miała ona adres i została umieszczona w sieci 6 sierpnia 1991 roku. 31 T.L. Friedman, Świat jest płaski..., op.cit., s. 68 i n. 55

56 Mattelart na podstawie swoich analiz stwierdza, że każde nowe pokolenie technologii odgrzewało dyskurs o zbawieniu, obietnicę uniwersalnej zgody, zdecentralizowanej demokracji, sprawiedliwości społecznej i ogólnej zamożności. Za każdym razem amnezja dotycząca wcześniejszych technologii miała się potwierdzić. Wszystkie te metody od telegrafu optycznego do kabli podwodnych, telefonów, radia, telewizji i Internetu przeznaczone do przekazywania przestrzennych i temporalnych wymiarów tkanki społecznej, przywracały mit odzyskania utraconej agory miast Attyki. Ani często radykalnie odmienne historyczne warunki ich instytucjonalizacji, ani jaskrawe niepowodzenia ich obietnic, dotyczących oczekiwanych korzyści nie zachwiały tym millenarystycznym światem technologicznych wizji. 32 Dziś ta wiara wydaje się jeszcze silniejsza. Poprzez postęp w informatyce i innych technologiach człowiek wyposażony został w niesamowitą moc działania, która potrzebna jest dla urzeczywistniania rozwoju. Jakie zostały stworzone realne uwarunkowania dla urzeczywistniania kategorii rozwój? Definicję rozwoju w ujęciu graficznym przedstawiono na rysunku 1. Rysunek 1. Rola i znaczenie zasady zrównoważonego rozwoju w procesie urzeczywistniania rozwoju Źródło: opracowanie własne na podstawie rysunku 1 w artykule F. Piontek, B. Piontek, Global education for the realization of development, in: Global Education Up to the Future (in press). Z takiego ujęcia rozwoju wynikają trzy podstawowe wnioski: aksjologia i depozyt niezrelatywizowanych wartości chronią egzystencję (istnienie) człowieka; umiejętności, wiedza i technologia umożliwiają działanie i zapewnienie materialnego dobrobytu, także rozwój kultury; 32 A. Mattelart, Społeczeństwo informacji, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2004, s

57 zasada zrównoważonego rozwoju, która jest aksjomatem, reguluje relacje między egzystencją i działaniem, a jej stosowanie jest zawsze potrzebne i aktualne. Współczesne uwarunkowania rozwoju (także te technologiczne) i uprawianie polityki przez władzę publiczną w wymiarze ekonomicznym, społecznym i ekologicznym stwarzają konieczność stosowania i przestrzegania zasady zrównoważonego rozwoju. Władza publiczna w Polsce jest wyposażona w takie kryterium. 3. SPÓR WOKÓŁ ZASADY I KONCEPCJI ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY Zasada i zbudowana na jej fundamencie koncepcja zrównoważonego rozwoju ze swej natury posiadają atrybuty aksjologiczne. Z tego powodu stanowią przedmiot sporu i kontrowersji. Autorzy artykułu nie mają zamiaru negować prawa kogokolwiek do formułowania stanowisk i poglądów alternatywnych (przeciwstawnych). Należy jednak poszukiwać prawdy i pytać: czy formułowane stanowiska alternatywne są prawdziwe, czy leżąca u ich podstaw argumentacja jest merytorycznie prawdziwa, a logicznie poprawna? Przeciwstawne stanowiska, formułowane przez różnych autorów, z reguły opierają się na przesłankach, które można pogrupować w dwóch podzbiorach: dotyczące genezy i sposobu funkcjonowania koncepcji (idei) zrównoważonego rozwoju; dotyczące założeń i warunków realizacji tej idei. Omawiając genezę i sposób funkcjonowania idei rozwoju zrównoważonego, autorzy negujący zrównoważony rozwój zakładają, że koncepcja zrównoważonego rozwoju powstała w wyniku przeciwstawiania się określonych grup ideologii konsumpcjonizmu. Owi autorzy nie podejmują jednak próby analizy cech zrównoważonego rozwoju i nie usiłują odpowiedzieć na kilka ważnych pytań: która z przeciwstawnych sobie idei jest pierwotna i odpowiadająca naturze ludzkiej? czy w świecie przyrody (zwierząt) burzliwie rozwijający się konsumpcjonizm jest zauważalnym zjawiskiem? dlaczego konsumpcjonizm, któremu przeciwstawiany jest zrównoważony rozwój, potrzebuje tak silnego wsparcia marketingowego? czy w interesie bogatych może leżeć propagowanie zrównoważonego rozwoju (jako narzędzia ogłupiania), skoro ma to prowadzić do ograniczania konsumpcjonizmu? Autorzy negujący zrównoważony rozwój zarzucają, że ciągle brakuje precyzyjnego zdefiniowania idei zrównoważonego rozwoju. Tymczasem w literaturze kategoria ta została precyzyjnie zdefiniowana i tych definicji nie można ani przemilczać, ani ignorować. Owszem, w nauce i praktyce funkcjonuje wiele nieprecyzyjnych definicji i częste jest zjawisko zawłaszczania ich na użytek sektorowy. Na pytanie, kiedy zostanie opracowany harmonogram urzeczywistniania zrównoważonego rozwoju, można odpowiedzieć wariantowo: jeśli podstawowym obszarem urzeczywistniania rozwoju zrównoważonego jest gmina, to gminy od kilkunastu lat opracowują strategie rozwoju, a w tych strategiach zobowiązane są do przestrzegania konstytucyjnej zasady zrównoważo- 57

58 nego rozwoju (art. 5 Konstytucji RP); samorządy powinny stać na straży przestrzegania tego obowiązku; jeśli autorzy negujący rozwój zrównoważony oczekują opracowania takiego harmonogramu w skali globalnej, to wskazać należy na ratyfikowane dokumenty z konferencji międzynarodowych, a w tym Agendę 21, które łącznie składają się na określony harmonogram działań. Gdyby autorzy negujący zrównoważony rozwój wniknęli w istotę procesu globalizacji, nie ubolewaliby nad tym, że nie ma oficjalnych i wiążących uchwał czy ustaw wymuszających realizację zrównoważonego rozwoju w skali globalnej. Niezależnie od dokumentów z międzynarodowych konferencji ratyfikowanych także przez Polskę wskazać należy na Grupę Lizbońską, która apeluje o globalizację z ludzką twarzą i sformułowała cztery globalne kontrakty. Są to: kontrakt usunięcia nierówności, kontrakt kulturowy, kontrakt demokratyczny, kontrakt ziemi (rozsądny rozwój). Grupa ta postawiła problemy praktyczne: kto ma przygotować kontrakt globalny, kto go ma podpisać państwo czy globalne koncerny. 33 Rozwój zrównoważony posiada atrybut globalności, ale czy bazą wyjściową do jego urzeczywistnia jest wymiar globalny? Czy fundamentem istnienia i funkcjonowania Świata jest zasada jednorodności czy różnorodności? Drogą do urzeczywistniania rozwoju zrównoważonego nie jest jak oczekują autorzy negujący tę koncepcję powszechna zgoda, a wybory egzystencjalne ludzi, to znaczy takie, które dokonywane są zgodnie z celem ludzkiego istnienia i działania. Takie wybory będą możliwe, jeśli człowiek będzie funkcjonował jako podmiot, a nie jako przedmiot (zasób siły roboczej, zasób pracy, czynnik produkcji, kapitał intelektualny). Jako podmiot człowiek ze swej natury może funkcjonować i funkcjonuje przede wszystkim w obszarze niszowym. Autorom, którzy negują ważność i znaczenie gospodarki niszowej dla rozwoju, należy przypomnieć, że P. Krugman otrzymał nagrodę Nobla w 2008 roku z ekonomii między innymi za wskazanie na kluczowe znaczenie niszy dla urzeczywistniania rozwoju. Pytaniem jest: kiedy świadomość człowieka będzie właściwie ukształtowana i co jest kluczem do poprawnego ukształtowania świadomości człowieka? Na uwagę zasługuje także formułowane przez przeciwników rozwoju zrównoważonego pytanie: czy w warunkach demokracji i gospodarki liberalnej (a raczej neoliberalnej) możliwe jest ustanowienie ogólnoświatowych standardów określających potrzeby wszystkich ludzi i równowagę rozwoju? W określonych przedziałach i sferach standardy spełniają rolę pozytywną i należy je postulować. Pamiętać jednak należy, że powszechną standaryzacją zainteresowany jest proces globalizacji, którego immanentną składową jest sieć, budowana między innymi w oparciu o piątą regułę technologiczną: powszechnej standaryzacji, a nie rozwój zrównoważony. Nadto przypomnieć należy, że również K. Marks i F. Engels w Manifeście komunistycznym przepowiadali: uniformizm produkcji przemysłowej i odpowiadających jej warunków życia 34 i nikt nie podejrzewał ich o głoszenie 33 Granice konkurencji. Grupa Lizbońska, POLTEXT, Warszawa 1996, s K. Marks, F. Engels, Manifest komunistyczny, KiW, Warszawa 1976, s

59 idei zrównoważonego rozwoju. Obca też dla zrównoważonego rozwoju jest standaryzacja myślenia. W kwestii iluzorycznych założeń rozwoju zrównoważonego, na które wskazują jego przeciwnicy, należy zauważyć: faktem jest, że we współczesnej nauce funkcjonuje wiele błędnych założeń (na przykład wiedza naukowa jest pewna) i wiele fałszywych paradygmatów (na przykład niewidzialna ręka zapewnia ład); na fundamencie takich założeń i paradygmatów budowane są różne teorie i modele, które zgodnie z prawami logiki nie mogą być prawdziwe (prawdziwość następstwa jest zagwarantowana prawdziwością racji 35, a to prawo logiki nie jest spełnione); w układzie tych fałszywych założeń i paradygmatów autorzy negujący zrównoważony rozwój poszukują miejsca dla idei zrównoważonego rozwoju i wyprowadzają wniosek: skoro założenia są iluzoryczne, to i idea zrównoważonego rozwoju musi być fikcją, utopią, iluzją i oszustwem; formalnie rzecz oceniając, rozumowanie przeciwników koncepcji rozwoju zrównoważonego jest poprawne; błąd polega jednak na tym, że krytykowane przez nich założenia i paradygmaty stanowią fundamenty procesu globalizacji (przejawiającego się właśnie w tym, że wszyscy uczestniczą w pogoni za zyskiem, która obecnie przybrała już postać obłędnego galopu turbokapitalizm), a nie są założeniami zrównoważonego rozwoju; inteligencja reprezentująca świat nauki większą wagę przypisuje do pojedynczych paradygmatów niż do uczciwości intelektualnej 36 ; wielu przeciwników idei zrównoważonego rozwoju dostrzega przeciwstawność między ideą rozwoju zrównoważonego a tak zwanym rozwojem niepohamowanym i żywiołowym oraz ideologią konsumpcjonizmu, nie poszukują oni jednak przyczyn takiej przeciwstawności (sprzeczności), to znaczy pomijają założenia aksjologiczne, które leżą u podstaw zrównoważonego rozwoju i które różnią się od założeń procesu globalizacji; takim podstawowym założeniem jest aksjomat: człowiek najwyższą wartością w świecie przyrody; przyjęcie tego aksjomatu leży u podstaw odpowiedzi na pytania: komu rozwój ma służyć, jakie kryteria powinien spełniać? w świetle przeprowadzonych rozważań stwierdzenie, że rozwój zrównoważony jest fikcją, utopią, iluzją i oszustwem posiada wartość prywatnych poglądów autorów negujących tę koncepcję tyle że poglądów wypowiadanych przez uczonych którzy w powszechnej opinii są ludźmi poszukującymi prawdy i dlatego zawłaszczających świadomość; pytaniem również pozostaje: dlaczego autorzy negujący zrównoważony rozwój nie fatygują się do podjęcia oceny stopnia realności i prawdziwości współczesnych ideologii i koncepcji rozwoju (w tym liberalizacji, prywatyzacji i deregulacji), o których mówi się, że nie ma innej alternatywy (TINA)? 35 M. Kowalewski Ks., Logika, Pallotinum, Poznań 1959, s J.G. Barbour, Mity, modele, paradygmaty. Studium porównawcze nauk przyrodniczych i religii, Instytut Wydawniczy ZNAK, Kraków

60 Do podniesienia tej ostatniej kwestii upoważniają dwa fakty: wiek dwudziesty był sceną, na której pojawiały się różne tak zwane jedynie prawdziwe koncepcje rozwoju, a po czasie stwierdzano, że były jedynie zwykłą pomyłką (obiecującą szczęście przyszłych pokoleń); współczesny kryzys finansowy stanowi również formę weryfikacji urzeczywistnianych obiecujących sukcesy ideologii i modeli gospodarowania z punktu widzenia ich prawdziwości i realności; przecież F. Rohatyn w wykładzie wygłoszonym 8 listopada 1995 roku, podczas B. K. Forum, stwierdził: światowe rynki finansowe są dzisiaj większym zagrożeniem dla stabilności aniżeli broń atomowa. 37 Warto zatem zastanowić się nad tym, jak i gdzie weryfikować fikcję i nie dopuszczać do zawłaszczenia przez nią świadomości. 4. SKUTKI REALNE I PRAWNE WYNIKAJĄCE Z FAKTU, ŻE ZASADA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W POLSCE JEST ZAPISEM KONSTYTUCYJNYM Przestrzeganie zasady zrównoważonego rozwoju i jej urzeczywistnianie należy do narodu. Tym samym instytucje odpowiedzialne za naukę i edukację, osoby publiczne i opiniotwórcze są konstytucyjnie zobowiązane do takiego kształtowania świadomości wszystkich obywateli. Pytaniem jest: czy Konstytucja RP zawiera odpowiednie sankcje za działania niezgodne, naruszające te zapisy i kształtujące świadomość obywateli w sposób sprzeczny z ustrojowymi zasadami Konstytucji RP? Artykuł 188 w powiązaniu z art. 79 Konstytucji RP określają zakres przedmiotowy orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego i możliwości odwoływania się obywateli. Zapisy te ograniczają możliwości odwoływania się prawie wyłącznie do ustaw, umów międzynarodowych i innych aktów normatywnych, które mogłyby być sprzeczne z Konstytucją RP. Jedynie art. 188 ust. 4 Konstytucji RP mówi o: zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych. Natomiast nie ma w Konstytucji RP zapisu obligującego do kształtowania świadomości obywateli zgodnie z zasadami ustrojowymi przyjętymi w Konstytucji i przygotowywania obywateli do przestrzegania tych zasad. Nie ma też w Konstytucji RP sankcji dla tych, którzy na różnych szczeblach edukacyjnych wygłaszają poglądy (świadomie lub nieświadomie, bezpośrednio lub pośrednio) godzące w zasady ustrojowe zapisane w Konstytucji RP. Osoby wygłaszające poglądy sprzeczne z ustrojowymi zasadami zapisanymi w Konstytucji RP, a w tym negujące konstytucyjną zasadę zrównoważonego rozwoju, zwykle usprawiedliwiają się i bywają usprawiedliwiane, że działają w ramach swobody intelektualnej. Nierzadko tak zwana swoboda intelektualna skutkuje dyskryminacją w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym (por. art. 32 ust. 1 i 2; art. 65 ust. 5 Konstytucji RP). W praktyce niewiele osób ma odwagę zdyskwalifikować takie poglądy i zaliczyć je do zbiorów: iluzji, fikcji, utopii i oszustw. Warto zatem zwrócić uwagę na następujące artykuły Konstytucji RP: 37 Cyt. za H.P. Martin, H. Schumann, Pułapka globalizacji. Atak na demokrację i dobrobyt, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 1999, s

61 art. 8: Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczpospolitej Polskiej; art. 82: Obowiązkiem obywatela polskiego jest wierność Rzeczpospolitej Polskiej oraz troska o wspólne dobro; art. 83: Każdy ma obowiązek przestrzegania prawa Rzeczpospolitej Polskiej. W Polsce konstytucyjna zasada zrównoważonego rozwoju może stanowić fundament i priorytet w szeroko rozumianej polityce władzy publicznej. W wymiarze realnym i formalnym brak jest odpowiednich zabezpieczeń warunków zapewniających przestrzeganie tej zasady. Wszystkie zasady ustrojowe posiadają wymiar egzystencjalny. Oznacza to, że kształtują one ludzkie istnienie i ludzkie wybory. U podstaw takich wyborów jak już w tekście zaznaczono znajduje się właściwie ukształtowana świadomość. W sytuacji kiedy, wszystkie instytucje zawodzą, stróżem świadomości pozostaje inteligencja. Czy polska inteligencja potrafi sprostać współczesnym wyzwaniom? *** Prezentowane w niniejszym artykule rozważania bezpośrednio dotyczą zasady i koncepcji zrównoważonego rozwoju. Wykazano, że są one naturalnym wyzwaniem dla człowieka, zgodnym z jego naturą. Stopień przestrzegania tej zasady i urzeczywistniania koncepcji zrównoważonego rozwoju uwarunkowany jest świadomymi (nieprzymuszonymi) wyborami człowieka. Za urzeczywistnianiem racji przeciwstawnych rozwojowi zrównoważonemu zawsze stoją technologie (rozumiane jako procedury postępowania), które mogą być wykorzystywane dla zapewnienia skuteczności działania nawet sprzecznego z celem ludzkiego istnienia i działania. Wykorzystanie takich procedur nie może jednak stanowić dowodu na większy stopień realności koncepcji przeciwstawnych rozwojowi zrównoważonemu. Pośrednio rozważania nasze obejmują także te treści nauki i edukacji, które bezpośrednio nie dotyczą zasady i koncepcji zrównoważonego rozwoju, ale dla tej zasady i koncepcji skutkują zawłaszczaniem świadomości i powodują, że zasada zrównoważonego rozwoju jako narzędzie władzy publicznej ulega osłabieniu bądź staje się nieskuteczna. Między innymi metody i koncepcje zarządzania, stosowane na szeroką skalę i podporządkowane bezwzględnej maksymalizacji zysku, skutkują dynamicznie wzrastającym bezrobociem (przykładowo powodowanym przez stosowanie outsourcingu w skali wewnętrznej i międzynarodowej). Nauczyciel akademicki przekonujący słuchaczy do takich rozwiązań powinien zadać sobie pytanie: w czyim interesie naucza? Czy na stanowisko nauczyciela akademickiego został powołany dla badania i nauczania, jak ustrojowe zasady konstytucyjne urzeczywistniać w wymiarze ekonomicznym, społecznym, ekologicznym, politycznym? Czy po to jak zabezpieczać interes globalnych podmiotów dysponujących kapitałem i postępem technologicznym które obiecują szczęście przyszłych pokoleń, a które z determinacją poszukują towaru deficytowego lokalnego popytu? Jeśli wymienione kwestie doczekają się odpowiedzi i zostaną uporządkowane, nie będzie powodu do twierdzenia, że idea zrównoważonego rozwoju służy bogaceniu się najbogatszych, a władza publiczna dysponować będzie skutecznym narzędziem dla urzeczywistniania rozwoju. 61

62

63 ROZDZIAŁ II IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W WYBRANYCH DZIEDZINACH POLITYKI PAŃSTWA SUSTAINABLE DEVELOPMENT IDEA IN SELECTED DOMAINS OF STATE POLICY

64 WOJCIECH KOSIEDOWSKI prof. dr hab. Wojciech Kosiedowski Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2 1 DYSPROPORCJE ROZWOJOWE NA WSCHODNIM POGRANICZU UNII EUROPEJSKIEJ Abstract DEVELOPMENT DISPROPORTIONS IN THE EASTERN BORDER OF THE EUROPEAN UNION The text includes an introductory analysis and evaluation of the level and dynamics of development of post communist countries and regions in Eastern borderland of the EU. This analysis was based on Eurostat indices of GDP, GVA, unemployment and employment, geographical location was also considered. It proves that all the units of research are low and even very low developed and they are very different taking into account economic growth and labour market situation. In this area 2 diversified processes are taking place: external convergence (in the whole economic system of the EU) and internal divergence (inside the borderland area and particular countries). A specific dichotomy North South is noticeable. With the biggest success can boast Baltic states/regions, the least successful were Romanian and Bulgarian regions. 1. UWAGI WSTĘPNE Transformacja ustrojowa oraz poszerzenie Unii Europejskiej zasadniczo zmieniły sytuację geopolityczną oraz makroekonomiczną Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW). Likwidacja ZSRR i Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej spowodowała zerwanie większości działających na tym obszarze powiązań kooperacyjnych i porozumień handlowych. Unia Europejska znacznie się przesunęła w kierunku wschodnim, obejmując rozległy obszar od Morza Bałtyckiego po Czarne. Bałtyk stał się nieomal wewnętrznym akwenem Wspólnoty 1, która podeszła aż na przedpola byłej stolicy carskiej Sankt Petersburga. Położony w tym regionie Obwód Kaliningradzki stał się rosyjską enklawą znakiem zwycięstwa nad Niemcami i najdalej na zachód wysuniętą placówką cywilizacji prawosławnej. 2 Akcesja Bułgarii i Rumunii spowodowała, że 1 Z wyjątkiem dwóch odcinków wybrzeża należących do Rosji: w Obwodzie Kaliningradzkim i Obwodzie Leningradzkim wraz z miastem Sankt Petersburgiem. 2 Dla Rosji posiadanie Obwodu Kaliningradzkiego, podobnie jak Wysp Kurylskich, ma doniosłe znaczenie symboliczne. Zob.: A. Dugin, Osnovy geopolitiki. Geopolitičeskoje buduščeje Rossii, Arktogeja, Moskva 1997, s

65 Unia stała się również organizacją czarnomorską, sąsiadującą poprzez to morze z południowymi regionami Ukrainy i Rosji, a także z Gruzją. W wyniku tych zmian Unia sąsiaduje obecnie na lądzie z czterema państwami Europy Wschodniej członkami Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP). Wymieniając je od północy w kierunku południkowym, są to: Federacja Rosyjska, Białoruś, Ukraina i Mołdowa. Po stronie UE państwami bezpośrednio graniczącymi z WNP są (w tym samym kierunku południkowym): Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa, Polska, Słowacja, Węgry i Rumunia. Z wyjątkiem Finlandii, wszystkie te państwa należą do bloku militarnego NATO (North Atlantic Treaty Organization), przez wielu Rosjan uważanego za potencjalnego wroga. Granica wschodnia poszerzonej UE stwarza nowe, trudne wyzwania w dziedzinie współpracy ekonomicznej i społecznej oraz w zakresie bezpieczeństwa na szczeblu całej Wspólnoty, poszczególnych państw i regionów 3. Duże zróżnicowania poziomu gospodarczego, jakie występują po obu jej stronach, mogą nie tylko powodować straty gospodarcze (głównie w sensie alternatywnym), lecz także grożą polityczną destabilizacją kontynentu. Działania kohezyjne, podejmowane przez UE w Europie Środkowo-Wschodniej, mogą je jeszcze pogłębić. Istnieje zatem niebezpodstawna obawa ukształtowania się nowego podziału Europy swoistej żelaznej kurtyny na wschodniej granicy poszerzonej Unii. Niebezpieczeństwo to stało się jeszcze bardziej realne po wejściu państw EŚW w końcu 2007 roku do strefy Schengen. Problem ten został już wcześniej dostrzeżony przez Wspólnotę Europejską, która w związku z tym zainicjowała tak zwaną politykę nowego sąsiedztwa (New Neighbourhood Policy), zwaną też polityką dobrosąsiedztwa albo Europejską Polityką Sąsiedztwa (EPS). Rozszerzeniu i pogłębieniu współpracy z państwami i regionami zza granicy wschodniej sprzyjać też będzie nowa, szwedzko-polska inicjatywa, tak zwana partnerstwa wschodniego, ciesząca się dużym zainteresowaniem i poparciem ze strony nie tylko UE, lecz także Stanów Zjednoczonych. Jednym z podstawowych celów UE jest spójność społeczno-gospodarcza integrujących się państw i regionów, której najważniejszym wyznacznikiem jest zbliżanie się poziomu rozwoju (konwergencja). Wspólnota jest zatem bardzo zainteresowana wzrostem gospodarek krajowych i regionalnych na całym swoim obszarze, jednak wschodnie pogranicze jest dla niej szczególnie istotne. Celem niniejszego opracowania jest wstępna ocena poziomu i dynamiki rozwoju postkomunistycznych państw i regionów wschodniego pogranicza UE na podstawie analizy porównawczej głównych wskaźników ekonomicznych. Za państwa pogranicza przyjęto te, które bezpośrednio graniczą z WNP oraz Bułgarię, która sąsiaduje z WNP poprzez Morze Czarne i jest z nią związana wieloma więzami historycznymi, kulturowymi i gospodarczymi. Natomiast za regiony wschodniego pogranicza przyjęto te jednostki NUTS 2, które bezpośrednio przylegają do WNP bądź do Morza Czarnego (ostatni przypadek dotyczy Bułgarii). Regionów tych jest łącznie 14, a mianowicie: 3 państwa bałtyckie (Estonia, Łotwa i Litwa), 4 województwa Polski Wschodniej (warmińsko-mazurskie, podlaskie, lubelskie i podkarpackie), 1 region słowacki (Východné Slovensko), 1 węgierski (Eszak-Alföld), 3 rumuńskie (Nord-Vest, Nord-Est i Sud-Est) oraz 2 bułgarskie (Severoiztochen i Yugoiztochen). 3 Zob.: A. Ignasiak-Szulc, W. Kosiedowski, Between Europe and Russia. Problems of Development and Transborder Co-operation in North-Eastern Borderland of the European Union, Scientific Publishing House of Nicolaus Copernicus University, Toruń

66 Prezentowana analiza ma charakter przestrzenno-ekonomiczny, a zatem uwzględnia położenie geograficzne wymienionych państw i regionów (rysunek). Będą one rozpatrywane w układzie północ południe (od Estonii po Bułgarię). Rysunek 1. Regiony NUTS 2 wschodniego pogranicza Unii Europejskiej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu. 2. EKONOMICZNO PRZESTRZENNA STRUKTURA WSCHODNIEGO POGRANICZA UNII EUROPEJSKIEJ Nowe państwa członkowskie UE, położone we wschodniej części Wspólnoty, reprezentują nieduży i zróżnicowany potencjał terytorialny, demograficzny i gospodarczy (tabela 1). Wyróżnia się wśród nich Polska, która zajmuje 6 miejsce w UE zarówno pod względem zajmowanej powierzchni, jak i liczby ludności. Stosunkowo większym państwem jest Rumunia, za którą lokują się Bułgaria i Węgry, natomiast pozostałe państwa należą do małych (najmniejszym jest Estonia). Bardzo zróżnicowana jest też gęstość zaludnienia, która w północnej części omawianego obszaru jest 66

67 najniższa, następnie zwiększa się w kierunku południkowym (najwyższa jest w Polsce), po czym ponownie spada. Tabela 1. Powierzchnia, ludność i PKB państw wschodniego pogranicza UE, 2006 rok Ludność PKB Państwo Powierz chnia [tys. km²] [mln osób] [na 1 km²] [mld Euro] według parytetu siły nabywczej [mld PPS] na 1 mieszkańca [tys. PPS] UE 27 = 100 UE ,3 493, , ,8 23,6 100,0 Estonia 45,3 1, ,1 20,7 15,4 65,3 Łotwa 64,6 2, ,0 28,4 12,4 52,5 Litwa 65,3 3, ,0 44,5 13,1 55,5 Polska 312,7 38, ,1 471,5 12,4 52,6 Słowacja 49,0 5, ,6 80,9 15,0 63,6 Węgry 93,0 10, ,0 151,3 15,0 63,6 Rumunia 238,4 21, ,8 195,6 9,1 38,6 Bułgaria 111,0 7, ,2 66,4 8,6 36,4 Razem państwa pogranicza 979,3 89, ,8 1059,3 11,8 50,0 Źródło: ibidem. Łącznie 8 omawianych państw zajmuje prawie 1 mln km² (około 23% obszaru całej UE 27), a zamieszkała tutaj ludność w 2006 roku liczyła prawie 90 mln osób (około 18% ludności Wspólnoty). Tymczasem ich udział w wytworzonym w UE PKB wynosił tylko 5% według kursów walut i 9% według parytetu (standardu) siły nabywczej. Pod względem wskaźników PKB państwa wschodniego pogranicza należą do najsłabszych we Wspólnocie. Na 1 mieszkańca tego obszaru w 2006 roku przypadało zaledwie 50% średniej UE 27. Charakterystyczne, że stosunkowo najwyższym wskaźnikiem tego rodzaju wyróżnia się położona na północy Estonia, najniższym zaś Bułgaria państwo wysunięte najdalej na południe. Polska pod tym względem wyprzedzała tylko Łotwę, Bułgarię i Rumunię. 4 Zróżnicowana wielkość powierzchni oraz specyficzne cechy podziału administracyjno-terytorialnego powodują, że poszczególne państwa posiadają różną strukturę regionalną, co znajduje odzwierciedlenie w podziale na regiony NUTS (Nomenclature of Territorial Units for Statistics) i LAU (Local Administrative Units). Państwa większe: Polska, Rumunia, Węgry i Bułgaria dzielą się na jednostki NUTS wszystkich poziomów (NUTS 1, 2 i 3), Słowacja dzieli się na poziomie NUTS 2, a Estonia, Łotwa i Litwa dopiero na poziomie NUTS 3. Lokalne jednostki administracyjne występują we wszystkich omawianych państwach, jednak z jednym wyjątkiem Rumunia nie posiada tych jednostek na poziomie LAU 1 (tabela 2). 4 W 2007 roku Łotwa wyprzedziła Polskę, która znalazła się na 25 miejscu w UE

68 Tabela 2. Podział państw wschodniego pogranicza UE na regiony NUTS oraz jednostki lokalne LAU, 2007 rok Państwo NUTS 1 NUTS 2 NUTS 3 LAU 1 LAU 2 Estonia Łotwa Litwa Polska a Słowacja Węgry Rumunia Bułgaria Razem a) Z początkiem 2008 roku podział Polski na poziomie NUTS 3 uległ zmianie. Liczba tych jednostek wynosi obecnie 66. Źródło: Eurostat [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: nuts/introannex_regions_en.html [Data wejścia: ]. Tabela 3. Powierzchnia, ludność i produkt krajowy brutto regionów NUTS 2 wschodniego pogranicza UE, 2006 rok Region Powierzchnia [tys. km²] [tys. osób] Ludność [na 1 km²] [mld Euro] PKB według parytetu siły nabywczej [mld PPS] na 1 mieszk. [tys. PPS] Estonia (EE) 45,3 1343, ,1 20,7 15,4 Łotwa (LV) 64,6 2287, ,0 28,4 12,4 Litwa (LT) 65,3 3394, ,0 44,5 13,1 Warmińsko mazurskie (PL) 24,2 1427,7 59 7,7 13,3 9,3 Podlaskie (PL) 20,2 1197,9 59 6,3 10,9 9,1 Lubelskie (PL) 25,1 2176, ,5 18,2 8,4 Podkarpackie (PL) 17,8 2097, ,2 17,7 8,5 Východné Slovensko (SK) 15,7 1572, ,0 16,3 10,4 Eszak Alföld (HU) 17,7 1529,2 86 8,6 14,5 9,5 Nord Vest (RO) 34,2 2729, ,6 23,2 8,5 Nord Est (RO) 36,9 3731, ,9 21,8 5,8 Sud Est (RO) 35,8 2839, ,9 21,8 7,7 Severoiztochen (BG) 14,5 995,2 69 2,8 7,5 7,5 Yugoiztochen (BG) 19,8 1132,3 57 3,2 8,4 7,4 Razem 437, , ,8 267,2 9,4 Źródło: Eurostat [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: [Data wejścia: ]. Jeśli za pogranicze przyjąć zbiór wymienionych 14 regionów NUTS 2, to obszar ten zajmuje 437,1 tys. km² i w 2006 roku był zamieszkały przez prawie 28,5 mln osób. Poszczególne regiony są znacznie zróżnicowane pod względem powierzchni, 68

69 liczby ludności i wytwarzanego PKB (tabela 3). Największym jest Litwa (65,3 tys. km 2 i 3394,1 tys. mieszk.), najmniejszym bułgarski Severoiztochen (14,5 tys. km 2 i 995,2 tys. mieszk.). Regionem najgęściej zaludnionym jest Podkarpackie (118 osób/km 2 ), a najmniej Estonia (29 osób/km 2 ). Gęstość zaludnienia jest najwyższa w środkowej części omawianego obszaru i maleje przy przechodzeniu zarówno w kierunku północnym, jak i południowym. Obszar wschodniego pogranicza stanowi peryferie nie tylko w sensie geograficznym, lecz także gospodarczym. Obejmuje on 10,1% powierzchni UE 27 i 5,8% jej ludności, lecz wytworzony tutaj PKB w stosunku do całej Wspólnoty stanowił tylko 1,2% według kursów walut i 2,3% parytetu siły nabywczej. Duża różnica między wskaźnikami obliczonymi według kursów walut i według parytetu siły nabywczej świadczy o tym, że poziom cen rynkowych jest w tych regionach znacznie niższy niż we Wspólnocie. W wielkości bezwzględnej najwyższym PKB wyróżniają się państwa/regiony bałtyckie, najniższym zaś regiony bułgarskie i rumuńskie. Podobne zróżnicowania dotyczą wskaźników przeliczonych w stosunku do liczby ludności. Przeciętnie na 1 mieszkańca pogranicza przypadało 9,4 tys. PPS, jednak w przodującej pod tym względem Estonii wskaźnik ten był 2,9 raza wyższy niż w regionie najsłabszym (rumuński Nord-Est). Duże dysproporcje w wytwarzanym PKB pozwalają podzielić cały omawiany obszar na 3 części o różnym poziomie rozwoju gospodarczego. Najwyżej rozwinięta jest część północna, obejmująca 3 państwa/regiony bałtyckie. PKB na 1 mieszk. wynosił tutaj od 12,4 tys. PPS (Łotwa) do 15,4 tys. PPS (Estonia). Część centralna, rozciągająca się od województwa warmińsko-mazurskiego po rumuński Nord-Vest, reprezentuje znacznie niższy poziom rozwoju. Położone tutaj regiony osiągały od 8,4 tys. PPS (województwo lubelskie) do 10,4 tys. PPS (słowackie Východné Slovensko). Natomiast część południowa (od rumuńskiego Nord-Est po bułgarski Yugoiztochen) jest rozwinięta najsłabiej, o czym świadczą wskaźniki w granicach od 5,8 tys. PPS (Nord-Est) do 7,7 tys. PPS (Sud-Est). 3. ZMIANY W POZIOMIE I DYNAMICE PKB Podstawowe informacje o zmianach w PKB wytworzonym w analizowanych regionach zawiera tabela 4. Obejmuje ona okres 12 lat ( ), a więc wystarczająco długi, aby można było zidentyfikować pewne tendencje. Jak z niej wynika, regiony te charakteryzują się zróżnicowaną dynamiką rozwojową. Na początku analizowanego okresu najwyższym wskaźnikiem PKB PPS per capita cieszyła się Litwa (35,7% średniej UE 27), najniższym zaś rumuński Nord-Est (22,0%). Stosunek między tymi regionami wynosił 1,6:1. Następne lata przyniosły w tej zbiorowości istotne przesunięcia: państwa/regiony bałtyckie okazały się wysoce konkurencyjne, bardzo znacznie zwiększając swoją przewagę nad pozostałymi regionami. Na pierwsze miejsce wysunęła się Estonia, osiągając w 2006 roku 65,3% średniej UE 27, a ostatnią pozycję nadal zajmował Nord-Est ze wskaźnikiem 24,4%. Tym samym stosunek między regionem najwyżej i najniżej rozwiniętym zwiększył się do 2,7:1. 69

70 Tabela 4. Zmiany w PKB państw i regionów wschodniego pogranicza UE PKB PPS per capita Pozycja w rankingu *) Region UE 27=100 zmiana w punktach procentowych wg PKB PPS per capita UE ,0 100,0 x x Estonia (EE) 35,1 65,3 30,2 222 Łotwa (LV) 31,2 52,5 21,3 240 Litwa (LT) 35,7 55,5 19,8 237 Polska (PL) 40,5 52,6 12,1 x Warmińsko mazurskie (PL) 34,1 39,5 5,4 257 Podlaskie (PL) 32,8 38,4 5,6 258 Lubelskie (PL) 33,2 35,3 2,1 262 Podkarpackie (PL) 32,4 35,8 3,4 261 Słowacja (SK) 44,3 63,6 19,3 x Východné Slovensko (SK) 38,3 44,0 5,7 250 Węgry (HU) 49,3 63,6 14,3 x Eszak Alföld (HU) 36,5 40,1 3,6 255 Rumunia (RO) 25,3 a) 38,6 13,3 b) x Nord Vest (RO) 26,5 a) 35,9 9,4 b) 260 Nord Est (RO) 22,0 a) 24,7 2,7 b) 271 Sud Est (RO) 27,5 a) 32,5 5,0 b) 263 Bułgaria (BG) 25,6 c) 36,4 10,8 d) x Severoiztochen (BG) 26,5 31,8 5,6 265 Yugoiztochen (BG) 30,1 31,5 1,4 266 *) Wśród wszystkich 271 NUTS 2; a) 1998, b) , c) 1997, d) Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: [Data wejścia: ]. O stopniu opóźnienia rozwojowego świadczą także miejsca poszczególnych regionów w rankingu całej zbiorowości NUTS 2 pod względem PKB PPS per capita. Wśród istniejących obecnie 271 tego rodzaju jednostek najwyższe 222 miejsce w 2006 r. zajęła Estonia. Ostatnia 271 pozycja przypadła rumuńskiemu Nord-Est. Województwa polskiej ściany wschodniej zajęły miejsca bliskie końca rankingu i bardzo do siebie zbliżone od 257 (warmińsko-mazurskie) do 262 (lubelskie). Szczególnego podkreślenia wymaga fakt, że wskutek wspomnianych przesunięć wszystkie analizowane regiony zmniejszyły swój dystans do średniej unijnej, jednak w stopniu bardzo zróżnicowanym. Najbliżej do tej średniej przesunęła się Estonia (o 30,2 punkta proc.), a następnie Łotwa (o 21,3 pkt. p.) i Litwa (o 19,8 pkt. p.). 5 Najmniejszy postęp w tym zakresie wykazał bułgarski Yugoiztochen (przesunięcie o 1,4 pkt. p.), województwo lubelskie (o 2,1 pkt. p.), wspomniany już Nord-Est (o 2,7 pkt. p.), a także węgierski Eszak-Alföld i pozostałe polskie województwa. Wyrównywanie po- 5 Niestety, państwa te w 2008 roku wpadły w pułapkę światowego kryzysu finansowego, w związku z czym PKB Estonii obniżył się o 2,3%, Łotwy o 4,6%, a Litwy wzrósł, lecz znacznie wolniej niż w latach poprzednich (tylko o 3,0%). Prognozy na 2009 roku przewidują dalszy spadek. 70

71 ziomu rozwoju pośredniej unijnej dowodzi działania procesu tak zwanej konwergencji zewnętrznej. Jednocześnie z tą pozytywną tendencją działa też inna negatywna, polegająca na tym, że zróżnicowania międzyregionalne w obrębie obszaru pogranicza nie tylko nie maleją, lecz rosną, i to w szybkim tempie. A zatem procesowi konwergencji zewnętrznej (w granicach całej Unii) towarzyszy dywergencja wewnętrzna (w obrębie obszaru pogranicza) 6. Porównanie wskaźników regionalnych ze wskaźnikami odpowiednich państw wykazuje, że analizowane regiony należą do najsłabiej rozwiniętych w UE i jednocześnie są opóźnione gospodarczo w stosunku do innych regionów państw, do których należą. Każdy z nich charakteryzował się wskaźnikami PKB PPS per capita niższymi od przeciętnej dla swojego kraju. 4. ZMIANY W STRUKTURZE SEKTOROWEJ GOSPODAREK REGIONALNYCH Przedstawione powyżej duże różnice w dynamice PKB nasuwają pytanie o przyczyny zaistniałych dysproporcji rozwojowych. Należą do nich niewątpliwie różnice w sektorowej strukturze gospodarek regionalnych. Dane statystyczne potrzebne do analizy zmian w tej strukturze są trudniejsze do zdobycia, dlatego w niniejszym artykule zostały zaprezentowane tylko wskaźniki struktury sektorowej wartości dodanej brutto (WDB) badanych regionów, jednak z wyłączeniem bułgarskich i rumuńskich (tabela 5). Tabela 5. Struktura sektorowa gospodarki wschodniego pogranicza UE według regionów NUTS 2 Region Wartość dodana brutto wg sektorów [%] sektor 1 a sektor 2 b sektor 3 c Estonia 7,6 3,8 28,0 28,1 64,4 68,1 Łotwa 7,4 4,4 28,6 22,3 64,0 73,0 Litwa 12,5 5,9 30,9 33,1 56,6 61,0 Lubelskie 15,4 8,4 26,3 33,3 58,3 67,0 Podkarpackie 8,6 3,3 35,1 33,6 56,3 63,1 Podlaskie 14,2 12,1 24,4 23,3 61,4 64,6 Warmińsko mazurskie 14,4 9,3 27,4 27,3 58,2 63,4 Východné Slovensko 6,1 5,4 36,7 32,7 57,2 61,9 Eszak Alföld 13,4 7,5 27,0 31,0 59,6 61,5 a) rolnictwo, leśnictwo, myślistwo, rybołówstwo i rybactwo; b) przemysł i budownictwo; c) usługi. Źródło: ibidem. Porównanie wskaźników PKB i struktury sektorowej WDB pokazuje, że równolegle ze wzrostem gospodarczym regionów zachodzi proces restrukturyzacji ich gospodarek. We wszystkich badanych regionach zmniejszył się udział sektora 1 (rolnic- 6 Zob.: W. Kosiedowski, Regiony Europy Środkowo-Wschodniej w procesie integracji ze szczególnym uwzględnieniem wschodniego pogranicza Unii Europejskiej, WN UMK, Toruń 2008, s

72 two, leśnictwo, myślistwo, rybołówstwo i rybactwo) i zwiększył się udział sektora 3 (usługi), natomiast udział sektora 2 (przemysł i budownictwo) wykazywał zmiany nieregularne: w niektórych regionach pozostał prawie bez zmiany (Estonia, podlaskie i warmińsko-mazurskie), w innych wyraźnie się zwiększył (Litwa, lubelskie), w jeszcze innych spadł (Łotwa, podkarpackie). Zwraca uwagę charakterystyczna korelacja negatywna między udziałem sektora 1 w WDB i dynamiką PKB. Te regiony, w których rolnictwo zachowało znaczący udział w WDB, z reguły wykazywały niską dynamikę wzrostu gospodarczego i odwrotnie. Dotyczy to województw Polski Wschodniej, które wyróżniają się swym rolniczym charakterem. Jednocześnie zachodzi korelacja pozytywna miedzy udziałem sektora 3 i dynamiką PKB. To ostatnie zjawisko jest widoczne szczególnie na Łotwie. 5. ZMIANY NA RYNKU PRACY Z tempem wzrostu PKB wiążą się zmiany sytuacji na rynku pracy. Odzwierciedlają one wskaźniki stopy bezrobocia (tabela 6) i zatrudnienia (tabela 7) dotyczące lat Tabela 6. Stopa bezrobocia a państw i regionów wschodniego pogranicza UE [%] Rok Państwo/region UE 27. 8,5 9,0 8,7 7,2 Estonia (EE) 11,6 12,6 10,0 7,9 4,7 Łotwa (LV) 13,8 13,1 10,5 8,9 6,0 Litwa (LT) 13,4 16,8 12,4 8,3 4,3 Polska (PL) 13,4 18,2 19,6 17,7 9,6 Warmińsko mazurskie (PL) 19,4 23,5 23,9 20,4 10,5 Podlaskie (PL) 11,6 16,0 17,8 14,4 8,9 Lubelskie (PL) 11,0 14,7 16,0 14,3 9,5 Podkarpackie (PL) 12,6 18,0 17,7 16,7 9,6 Słowacja (SK) 16,4 19,3 17,6 16,3 11,1 Východné Slovensko (SK) 21,3 23,9 21,8 23,1 14,9 Węgry (HU) 6,9 5,7 5,9 7,2 7,4 Eszak Alföld (HU) 10,2 7,8 6,8 9,0 10,8 Rumunia (RO) 6,6 6,6 7,0 7,2 6,4 Nord Vest (RO) 7,1 6,6 6,0 5,9 4,3 Nord Est (RO) 7,5 5,9 6,3 5,7 5,0 Sud Est (RO) 7,7 7,9 8,3 7,9 8,5 Bułgaria (BG) 16,4¹ 19,5 13,7 10,1 6,9 Severoiztochen (BG).. 20,1 12,1 10,8 Yugoiztochen (BG).. 14,6 8,3 6,5 a) Stosunek procentowy liczby bezrobotnych do ogólnej liczby osób aktywnych zawodowo; 1) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: [Data wejścia: ]. 72

73 Bezrobocie było i pozostaje poważnym problemem społeczno-gospodarczym w całej Unii, jednak sytuacja w większości państw i regionów wschodniego pogranicza jest pod tym względem gorsza niż przeciętnie w UE. Wysokimi wskaźnikami bezrobocia wyróżniają się szczególnie Východné Slovensko i cała Słowacja oraz województwa polskie, a zwłaszcza warmińsko-mazurskie. Zwraca uwagę fakt, że stopa bezrobocia na analizowanym obszarze charakteryzuje się wysoką zmiennością zarówno w czasie, jak i przestrzeni. W wielu regionach bezrobocie było zjawiskiem niezwykle dotkliwym w latach wcześniejszych, natomiast pod koniec badanego okresu znacznie spadło. Dobrymi przykładami tej tendencji są: województwo warmińsko-mazurskie, gdzie jeszcze w 2005 roku stopa bezrobocia wynosiła 20,4%, a w 2007 roku już tylko 10,5% oraz Východné Slovensko, gdzie w tych samych latach odnotowano spadek z 23,1% do 14,9%. Wyjątkami były: węgierski Eszak-Alföld (wzrost z 9,0% do 10,8%) i rumuński Sud-Est (wzrost z 7,9% do 8,5%). Jednocześnie w każdym momencie stopa bezrobocia wykazywała duże rozpiętości międzyregionalne: w 1999 roku wahała się od 7,1% (Nord-Vest) do 21,3% (Východné Slovensko), w 2001 roku od 5,9% (Nord-Est) do 23,9% (Východné Slovensko), w 2003 roku od 6,0% (Nord-Vest) do 23,9% (warmińsko-mazurskie), w 2005 roku od 5,7% (Nord-Est) do 23,1% (Východné Slovensko) i w 2007 roku od 4,3% (Nord-Vest) do 14,9% (również Východné Slovensko). Tabela 7. Stopa zatrudnienia a państw i regionów wschodniego pogranicza UE [%] Rok Państwo/region UE 27 61,8 62,5 62,5 63,4 65,3 Estonia (EE) 61,8 61,0 62,9 64,4 69,4 Łotwa (LV) 58,8 58,9 61,8 63,3 68,3 Litwa (LT) 62,6 58,1 61,1 62,6 64,9 Polska (PL) 57,6 53,4 51,2 52,8 57,0 Warmińsko mazurskie (PL) 51,7 48,5 47,3 48,7 54,4 Podlaskie (PL) 58,8 57,6 53,9 56,9 59,2 Lubelskie (PL) 58,9 57,4 55,6 56,0 59,8 Podkarpackie (PL) 56,8 54,0 52,1 52,3 56,6 Słowacja (SK) 58,1 56,8 57,7 57,7 60,7 Východné Slovensko (SK) 53,9 52,3 53,7 51,5 55,5 Węgry (HU) 55,6 56,2 57,0 56,9 57,3 Eszak Alföld (HU) 48,8 49,5 51,6 50,2 50,5 Rumunia (RO) 63,2 62,4 57,6 57,6 58,8 Nord Vest (RO) 63,2 63,6 57,0 55,9 57,0 Nord Est (RO) 65,5 65,2 59,7 61,4 61,3 Sud Est (RO) 59,9 59,2 55,6 54,6 54,7 Bułgaria (BG) 50,4¹ 49,7 52,5 55,8 61,7 Severoiztochen (BG).. 49,7 55,6 59,8 Yugoiztochen (BG).. 55,2 55,3 59,7 a) Stosunek procentowy liczby pracujących w wieku lat do ogólnej liczby ludności w tym przedziale wieku; 1) Źródło: ibidem. 73

74 Ze wskaźnikami bezrobocia odwrotnie jest skorelowana stopa zatrudnienia, która w większości państw i regionów pogranicza kształtuje się na poziomie niższym niż przeciętnie w Unii. W pierwszych latach analizowanego okresu stopa zatrudnienia wykazywała tendencję spadkową, a następnie pewien nieduży wzrost. Również i pod tym względem można zaobserwować wysoką zmienność w czasie i przestrzeni. Najwyższą stopą zatrudnienia odznaczają się państwa/regiony bałtyckie, z których 2 (Estonia i Łotwa) jako jedyne w całym badanym zbiorze mogą poszczycić się udziałem zatrudnionych wyższym od średniej unijnej. Województwa polskie w latach wcześniejszych notowały bardzo niskie wskaźniki; w 2003 roku rekordowo niską stopą zatrudnienia (47,3%), najniższą w całym badanym zbiorze regionów i we wszystkich latach, wyróżniało się województwo warmińsko-mazurskie. Później jednak zatrudnienie na naszej ścianie wschodniej wzrosło, dzięki czemu w 2007 roku najniższa stopę zatrudnienia odnotowano nie w Polsce, lecz w węgierskim Eszak-Alföld (50,5%). W ostatnim, nieobjętym prezentowaną analizą, okresie bezrobocie znów wykazuje tendencję rosnącą, spowodowaną kryzysem światowym. Zróżnicowania na rynku pracy były i pozostają znacznie większe niż pod względem wytwarzanego PKB. Wynika stąd, że spójność społeczna jest celem trudniejszym do osiągnięcia niż spójność gospodarcza. *** Regiony wschodniego pogranicza znajdują się w specyficznej, złożonej sytuacji geopolitycznej. Funkcjonując na skrzyżowaniu wpływów Europy Zachodniej oraz Rosji, nabrały cech charakterystycznych dla obszarów peryferyjnych i przejściowych. Po wejściu do UE pełnią funkcję obszaru stykowego miedzy Wspólnotą Europejską i Wspólnotą Niepodległych Państw. Z przeprowadzonej analizy wynika, że omawiane regiony odznaczają się niskim poziomem rozwoju i słabą konkurencyjnością, co jest charakterystyczne dla obszarów peryferyjnych. Jednocześnie ich siła konkurencyjna w długim okresie ( ) wykazuje pewien wzrost. Odzwierciedleniem tej tendencji jest wzrost PKB per capita. Występował on we wszystkich analizowanych regionach, co spowodowało, że każdy z nich zmniejszył swoje opóźnienie w stosunku do rozwiniętych regionów starej UE, lecz w różnym stopniu. W poprawie siły konkurencyjnej szczególnie wysokie rezultaty osiągnęły państwa/regiony bałtyckie, najmniejsze osiągnięcia odnotowały regiony rumuńskie i bułgarskie. Poziom i dynamika rozwoju gospodarczego regionów wschodniego pogranicza wykazuje charakterystyczne ukształtowanie przestrzenne w kierunku południkowym. Najwyższe rezultaty osiągają regiony północne, za nimi plasują się regiony centralne, w najgorszej sytuacji znajdują się regiony południowe. Analiza statystyczna dowodzi, że na wschodnim pograniczu występują równolegle dwa sprzeczne procesy: konwergencji i dywergencji. Pierwszy zachodzi w granicach całej Unii i powoduje, że opóźnienie gospodarcze państw i regionów pogranicza powoli się zmniejsza, chociaż w bardzo zróżnicowanym tempie. Jednocześnie pogłębiają się wewnętrzne dysproporcje międzyregionalne, występujące w granicach poszczególnych państw. Szybko rośnie dystans dzielący regiony północne i południowe, na korzyść pierwszych. Ponadto regiony pogranicza są z reguły wyraźnie słabiej rozwinięte niż pozostałe regiony tych państw, do których należą. Do najważniejszych czynników wzrostu gospodarki regionalnej należy restrukturyzacja sektorowa, polegająca na zmniejszeniu udziału sektora 1 (rolnictwo, leśnic- 74

75 two) i zwiększeniu udziału sektora 3 (usługi). W tych regionach, w których takiej restrukturyzacji nie dokonano (między innymi w województwach Polski Wschodniej), siła konkurencyjna i dynamika rozwojowa są niskie. Sytuacja na regionalnych rynkach pracy pogranicza wykazuje wysoką zmienność zarówno w czasie, jak i w przestrzeni. Ogólnie rzecz biorąc, regiony o wyższej konkurencyjności gospodarczej notują niższe wskaźniki bezrobocia i odpowiednio wyższe wskaźniki zatrudnienia. Osłabienie koniunktury, jakie na omawianym pograniczu wystąpiło w połowie 2008 roku i trwa do chwili obecnej, dowodzi, że regiony te odczuwają skutki światowego kryzysu finansowego. Proces globalizacji objął więc także obszary peryferyjne, które jeszcze niedawno nie miały związku z sytuacją na rynku światowym. Szczególnie wrażliwe na kryzys okazały się państwa/regiony bałtyckie. 75

76 AGNIESZKA SAŁEK IMIŃSKA dr Agnieszka Sałek Imińska Politechnika Koszalińska 2 2 ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ JAKO ELEMENT WSPÓLNEJ POLITYKI MORSKIEJ UNII EUROPEJSKIEJ Abstract SUSTAINABLE DEVELOPMENT AS AN ELEMENT OF COMMON SEA POLICY OF THE EUROPEAN UNION Various activities and political measures related with the sea so far have been undertaken mainly within the frameworks of particular sectors of national economy. A new concept of integrated sea policy aims at changing the way of shaping policy and at decision making in searelated sectors while respecting sustainable development principles. One of the most important advancements appears to be the need for integrated non sector approach to issues related with sea. The article aims to define the role of sustainable development concept in the integrated sea policy of the European Union. Zasady koncepcji zrównoważonego rozwoju są realizowane przez wszystkie struktury państwa, w tym także w ramach polityki morskiej. Różnorodne działania i środki polityczne związane z morzem były podejmowane dotąd przeważnie w ramach poszczególnych sektorów gospodarki narodowej. Nowa koncepcja zintegrowanej polityki morskiej ma za zadanie zmianę sposobu kształtowania polityki i podejmowania decyzji w sektorach morskich, przy pełnym poszanowaniu zasad zrównoważonego rozwoju. To niewątpliwie doprowadzi do konieczności korzystania z doświadczeń europejskich w zakresie badań naukowych w dziedzinie problematyki morskiej oraz technologii i innowacyjności. Wspólna polityka morska wypływa z postanowień Strategii Lizbońskiej na rzecz szybszego wzrostu gospodarczego, a przede wszystkim z zobowiązań Unii Europejskiej (UE) w kwestii gwarancji, że wzrost gospodarczy nie odbywa się kosztem środowiska naturalnego. 76

77 1. ZAŁOŻENIA WSPÓLNEJ POLITYKI MORSKIEJ UNII EUROPEJSKIEJ Oceany i morza mają z ekonomicznego i ekologicznego punktu widzenia istotne znaczenie dla funkcjonowania UE. Przemysł morski i usługi morskie na obszarach nadbrzeżnych są źródłem 40% jej PKB. Długość wybrzeża wynosi km. Jest to miejsce zamieszkania 1/3 ludności UE. Odkrycia naukowe, ogromne postępy w rozwoju technologii, globalizacja, zmiany klimatyczne oraz zanieczyszczenie mórz gwałtownie zmieniają relacje Europy z morzami i oceanami. Opracowany przez Komisję Europejską projekt zintegrowanej polityki morskiej zakłada zrównoważone wykorzystanie potencjału morza. Do tej pory różnorodne działania i środki polityczne związane z gospodarką morską były podejmowane w głównej mierze w ramach poszczególnych sektorów. Zintegrowana polityka morska ma na celu zmianę sposobu kształtowania polityki i podejmowania decyzji w sektorach morskich, przy pełnym poszanowaniu zasady pomocniczości. 1 Jest przedsięwzięciem wielosektorowym, a nie tylko ekonomicznym. Jej integralną częścią jest rozwój przemysłów morskich, nauki, edukacji, badań i rozwoju. W sferze ekonomicznej największe znaczenie ma zrównoważony rozwój transportu morskiego, rybołówstwa, energetyki i turystyki. Zintegrowana polityka morska UE dotyczy następujących obszarów badań: europejskiego transportu morskiego bez barier; europejskiej strategii na rzecz badań naukowych w dziedzinie morza; krajowych zintegrowanych polityk morskich, opracowywanych przez państwa członkowskie; europejskiej sieci nadzoru morskiego; mapy drogowej na rzecz morskiego planowania przestrzennego w państwach członkowskich; zwalczania nielegalnych połowów i niszczących połowów włokami na pełnym morzu; wspierania europejskiej sieci klastrów morskich; przeglądu zwolnień z unijnych przepisów prawa pracy dla sektora transportu morskiego i rybołówstwa; europejskiej sieci informacji i obserwacji środowiska morskiego; strategii na rzecz łagodzenia skutków zmian klimatycznych w regionach nadbrzeżnych. 2 Nowa zintegrowana polityka morska Unii Europejskiej opiera się na założeniu, że wszystkie zagadnienia związane z oceanami i morzami Europy są wzajemnie powiązane, a działania polityczne dotyczące morza należy prowadzić w sposób skoordynowany, tak aby uzyskać pożądane wyniki. Wymaga ona także nowej struktury zarządzania, zintegrowanego podejścia na każdym szczeblu, jak również instrumen- 1 Zasada pomocniczości nazywana jest w literaturze przedmiotu także zasadą subsydiarności lub decentralizacji (subsidiarity principle). Związana jest z przekazywaniem uprawnień administracji rządowej na niższe szczeble zarządzania państwem i społecznościami lokalnymi. Stanowi ona podstawową regułę organizacyjną funkcjonowania samorządów terytorialnych na obszarze Unii Europejskiej, która podejmuje działania tylko wtedy, gdy cele ochrony środowiska nie mogą być realizowane przez organy państw członkowskich, a powinny być rozwiązywane na szczeblu ich powstawania. Por. Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych, red. B. Fiedor, Wyd. C.H.Beck, Warszawa 2002, s Ibidem. 77

78 tów prowadzenia polityki horyzontalnej i międzysektorowej. Polityka morska musi posiadać solidne podstawy finansowe. Najważniejsze działania, jakie będą podejmowane w ramach zintegrowanej polityki morskiej, obejmują: maksymalizację zrównoważonego wykorzystania mórz i oceanów; tworzenie bazy wiedzy i innowacji dla zintegrowanej polityki morskiej; zapewnienie jakości życia w regionach nadmorskich; promowanie Europy jako lidera międzynarodowej polityki morskiej. Z punktu widzenia Polski działania te dotyczą europejskiego zarządzania morskiego, europejskiej wspólnej przestrzeni transportu morskiego, sieci nadzoru i monitoringu morskiego oraz zmniejszenia emisji CO 2 i innych zanieczyszczeń powodowanych przez statki morskie. 3 Nauka o morzu, technologia i badania naukowe są niezwykle istotne dla zrównoważonego rozwoju działań związanych z morzem. Wzmocnienie międzydyscyplinarnego podejścia do nauki o morzu może pomóc w lepszym zrozumieniu interakcji pomiędzy działaniami dotyczącymi morza i z tego względu będzie nieodzownym elementem zintegrowanej polityki morskiej. Ma to również zasadnicze znaczenie dla przewidywania i optymalnego łagodzenia skutków zmian klimatycznych. Unia Europejska powinna również ustalić, w jaki sposób badania naukowe mogą się lepiej przyczyniać do innowacji i jak wydajniej przekształcać wiedzę i umiejętności wytwarzania produktów i usług. Istotnym instrumentem służącym realizacji tej strategii będzie rozwój sieci informacji i obserwacji środowiska morskiego. 4 Realizacja w Polsce nowej zintegrowanej europejskiej polityki morskiej UE stanowi duże wyzwanie. Konieczne jest przede wszystkim zintegrowane podejście do funkcjonowania różnych sektorów, które są obecnie objęte działaniami w ramach oddzielnych polityk. Podmioty gospodarcze oczekują integracji systemów i standardów w obszarze monitorowania i nadzoru morskiego. Badacze podkreślają ekonomiczne korzyści wspólnego wykorzystania kosztownych obiektów. Wiele podmiotów gospodarczych w UE może poszczycić się doskonałymi osiągnięciami w zakresie warunków rekrutacji i pracy. Wciąż można udoskonalać umiejętności i szkolenia. Istnieją także możliwości łączenia tradycyjnych kwalifikacji morskich z nowoczesnymi umiejętnościami. Konkurencyjność europejskich sektorów morskich zależy w znacznej mierze od międzysektorowej mobilności, opartej na szkoleniach i dopasowanych do potrzeb przemysłu kwalifikacjach oraz na możliwości rozwoju atrakcyjnej kariery zawodowej w wielu różnych sektorach. 5 Władze regionalne opisują istniejącą współpracę. Z zadowoleniem przyjmują możliwości większej ilości kontaktów i współpracy między poziomami regionalnym, krajowym i wspólnotowym. Domagają się zwracania większej uwagi na interesy regionów. 3 Por. Zarządzanie obszarami morskimi [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: sejm.gov.pl [Data wejścia: ]. 4 Komunikat Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego: Strategia na rzecz ograniczenia niepożądanych przyłowów i eliminacji odrzutów w rybołówstwie europejskim, COM(2007) 136. Por. pkt Por. Komisja Wspólnot Europejskich, Zielona Księga w kierunku przyszłej unijnej polityki morskiej [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: [Data wejścia: ]. 78

79 2. ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ W ŚWIETLE ZAŁOŻEŃ POLITYKI MORSKIEJ UNII EUROPEJSKIEJ Komisja Europejska stwierdziła, że zrównoważony rozwój jest głównym elementem programu działań UE w kontekście wzajemnego umacniania się wzrostu gospodarczego, dobrobytu społecznego i ochrony środowiska. Nowa polityka morska UE umożliwia zastosowanie zasad zrównoważonego rozwoju morza w obszarze wiedzy, doświadczeń i umiejętności podejmowania nowych wyzwań z uwzględnieniem dobra środowiska morskiego. 6 Dotychczasowa polityka morska cechowała się niespójnością. Dotyczyła ona podejmowania sprzecznych działań, bez rozpoznania współoddziaływań między rożnymi sektorami gospodarki morskiej. Koncepcja zrównoważonego rozwoju sprzyja budowaniu wzajemnego zrozumienia i wspólnej wizji wśród wszystkich zainteresowanych podmiotów gospodarczych. Dotyczy to następujących sektorów i polityk: rybołówstwa; portów morskich; transportu morskiego; zintegrowanego zarządzania strefą przybrzeżną; polityki regionalnej; polityki energetycznej; badań naukowych; rozwoju technologii; polityki bezpieczeństwa morskiego. Stan środowiska morskiego ma znaczący wpływ na rybołówstwo, ponieważ zachowanie dobrego jego stanu determinuje utrzymanie liczebności i zróżnicowania organizmów morskich. Ważne jest, aby źródło utrzymania dla stabilnego sektora rybołówstwa można było zapewnić poprzez osiągnięcie takiej wielkości zasobów ryb, która gwarantuje ich trwałą eksploatację. Na świecie nastąpił spadek połowu ryb morskich o 26,6% w 2006 roku w porównaniu z 2004 rokiem. Na Bałtyku i zalewach odnotowano ich spadek o 31,8% w analogicznym okresie (tabela 1 i 2). Tabela 1. Połowy ryb morskich według obszarów morskich w latach [t] Lata Wyszczególnienie Bałtyk i zalewy Atlantyk Północno Wschodni Atlantyk Północno Zachodni Atlantyk Południowo Wschodni RAZEM Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny gospodarki morskiej 2007, GUS, Warszawa 2007, s Por. Kształtowanie polityki morskiej w ramach UE [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: [Data wejścia: ]. 79

80 Tabela 2. Bałtyk i zalewy połowy ryb morskich według typów statków i sektorów w latach [t] Lata Wyszczególnienie Kutry Łodzie Sektor publiczny kutry Sektor prywatny kutry Sektor prywatny łodzie RAZEM Źródło: Ibidem, s Ideę zrównoważonego rozwoju i politykę rybołówstwa należy traktować łącznie przy dążeniu do wspólnych celów przy wykorzystaniu najważniejszych osiągnięć nauk biologicznych. Powinno to wpłynąć na zahamowanie tendencji spadkowych w zakresie połowu ryb w przyszłości. Sektor rybołówstwa odgrywa znaczącą rolę w gospodarce i życiu społecznym terenów nadmorskich. Wraz ze stopniowym przechodzeniem na planowaną, bardziej zrównoważoną gospodarkę oraz przy towarzyszącym wzroście popytu na ryby rosną szanse na zwiększenie stabilności gospodarczej, rentowności i rozwoju w wybranych branżach gospodarki rybackiej. 7 W ochronie europejskiego środowiska morskiego istotną rolę odgrywa także polityka bezpieczeństwa morskiego. Wspólnotowe prawodawstwo oraz środki zapobiegawcze w tym zakresie przyniosły pożądane wyniki. Zwiększyła się liczba kontroli na wodach terytorialnych UE i inspekcji w portach, następuje częściowa harmonizacja sankcji karnych za zanieczyszczenie środowiska, a także stworzono Europejską Agencję Bezpieczeństwa Morskiego. 8 Działania te powinny przyczynić się do ograniczenia odpływu substancji szkodliwych do Morza Bałtyckiego. W latach tylko w nielicznych przypadkach zmniejszono odpływ tych substancji (tabela 3). Porty morskie mają zasadnicze znaczenie dla międzynarodowej wymiany handlowej. Stanowią żywotne punkty w logistycznym łańcuchu transportowym. Są również centrami innowacji i regionalną siłą napędową wzrostu zatrudnienia. Zdecydowana większość (90%) towarów w handlu z partnerami spoza UE jest transportowanych drogą morską (40% w przypadku handlu wewnętrznego). Przez europejskie porty morskie każdego roku przechodzi ponad 4 mld ton towarów i więcej niż 600 mln pasażerów (rysunek 1 i 2). Wielkości te obrazują rangę portów morskich w gospodarce morskiej. Pomimo istniejącego kryzysu gospodarczego na świecie, wspólna polityka morska UE przewiduje dalszy rozwój tego sektora, wynikający ze wzrastają- 7 Por. Komisja Wspólnot Europejskich, Zielona Księga w kierunku przyszłej unijnej polityki morskiej [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: [Data wejścia: ]. 8 Por. Dyrektywa 2005/35/WE i decyzja ramowa 2005/667/JHA [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: [Data wejścia: ]. 80

81 cej wymiany handlowej na świecie i rozwijającej się inicjatywy dotyczącej żeglugi przybrzeżnej i autostrad morskich w Europie. 9 Tabela 3. Odpływ substancji szkodliwych do Morza Bałtyckiego w latach [t/rok] Lata Wyszczególnienie BZT B 160,6 174,3 180,8 ChZT CR 1248,1 1086,9 1338,6 Azot azotanowy 81,6 78,8 89,0 Azot organiczny 44,2 48,6 47,1 Azot ogólny 102,6 133,6 145,0 Fosfor fosforanowy 2,9 3,2 3,2 Fosfor ogólny 9,1 8,2 9,6 Cynk 287,6 305,7 243,0 Miedź 190,3 142,0 137,5 Ołów 22,7 35,0 31,6 Kadm 0,6 8,0 9,3 Chrom 17,7 22,2 18,5 Nikiel 62,0 155,1 161,6 Rtęć 0,6 11,3 9,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie: ibidem, s Rysunek 1. Obroty ładunkowe ogółem w latach [tys. t] OBROTY ŁADUNKOWE LATA Źródło: opracowanie własne na podstawie: ibidem, s. XXII-XXIII. 9 Por. Komisja Wspólnot Europejskich, Zielona Księga w kierunku przyszłej unijnej polityki morskiej [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: [Data wejścia: ]. 81

82 Rysunek 2. Przewozy pasażerów w komunikacji międzynarodowej w latach [tys.] LICZBA PASAŻERÓW LATA Źródło: opracowanie własne na podstawie: ibidem, s. XXIV-XXV. *** Głównym celem wspólnej polityki morskiej UE stało się zrównoważone wykorzystanie zasobów mórz i oceanów jako jednego z zasadniczych uwarunkowań rozwoju Państw Członkowskich. Jednym z najważniejszych założeń tej polityki jest wskazanie zintegrowanego, a nie sektorowego podejścia do spraw morskich. Dzięki temu UE może uzyskać efekt synergii i przyczynić się do wypracowania wartości dodanej. W polityce morskiej UE akcentuje się potrzebę zachowania zasad zrównoważonego rozwoju oraz poszanowania specyfik narodowych. Brak zdrowego i zrównoważonego wykorzystania środowiska morskiego może przynieść tylko krótkotrwałe korzyści gospodarcze, zrównoważone długotrwałe. Stąd polityka wskazuje potrzebę harmonizowania różnych działań, kierując się nie tylko krótkotrwałym zyskiem z korzystania z zasobów morza, ale także uwzględnia wszystkie zagrożenia z morza, lądu i powietrza. 82

83 JAN POLSKI dr Jan Polski Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie 2 3 PROBLEMY KSZTAŁTOWANIA ŁADU PRZESTRZENNEGO W ŚWIETLE IDEI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Abstract THE PROBLEMS OF SHAPING SPATIAL ORDER IN THE LIGHT OF THE IDEA OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT Among various paths leading to improvement of the state of natural environment, including its amenities and resources there can be isolated constant improvement of spatial order. Its leading instrument is spatial planning. Its efficiency in Poland encounters several disadvantages. The idea of order is still insufficiently developed, especially in the scale of regions and in the entire country. Further improvement is required in planning system, its organization and methodology. These and other weak points of the analyzed instrument are an obstacle to efficient protection and reinforcement of the condition of environment in accordance with the principles of sustainable development. Obecnie jednym z najważniejszych celów w polityce gospodarczej i przestrzennej jest osiąganie rozwoju zrównoważonego. Z jednej strony narasta konieczność odtwarzania zdegradowanych zasobów i walorów środowiska przyrodniczego, a z drugiej, mechanizmy wolnego rynku i rozwój społeczno-gospodarczy wywierają niepohamowaną presję na środowisko. Jednym z kierunków równoważenia racji przyrodniczych i społeczno-gospodarczych jest stała i skuteczna poprawa ładu przestrzennego. Jego wiodącym instrumentem jest planowanie przestrzenne wymagające wielostronnego doskonalenia pod względem merytorycznym, organizacyjno-instytucjonalnym i warsztatowym. 1. ISTOTA, ASPEKTY I PRZESŁANKI KSZTAŁTOWANIA ŁADU PRZESTRZENNEGO Ład przestrzenny nie jest pojęciem ściśle określonym, chociaż używanym w środowisku urbanistów już od kilku dziesięcioleci. Jego definicję sformułowano w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 roku, w której 83

84 zapisano, że: należy przez to rozumieć takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno estetyczne. 1 Kształtowanie przestrzeni urzeczywistnia wypadkowa dwu sił, to jest: gospodarowania przestrzenią i procesów gospodarczych w przestrzeni, istotnych dla zagospodarowania określonych terenów, a także dla ich bliższego i dalszego otoczenia. Gospodarowanie przestrzenią i jej zasobami należy do rządowej i samorządowej administracji publicznej mającej w swoich kompetencjach prowadzenie polityki i planowania przestrzennego, a także nadzór nad wdrażaniem planów przez różnych użytkowników terenów. W planowaniu przestrzennym najważniejsza staje się więc jego funkcja koordynująca działania i zachowania użytkowników terenu z punktu widzenia ładu i oszczędności zasobów przestrzeni. Użytkownicy przestrzeni dążą do osiągania korzyści dla siebie z jej zasobów. Jednocześnie tworzą różnorodne efekty zewnętrzne (dla otoczenia), będące zarówno korzyściami, jak i niekorzyściami. Obiektywne narastanie niekorzyści jest zasadniczym powodem stałej poprawy ładu przestrzennego i rozwoju zrównoważonego z punktu widzenia kurczących się zasobów, narastających ograniczeń, barier i konfliktów w środowisku, w tym głównie w jego sferze przyrodniczej. Jest to właśnie funkcja merytorycznie poprawnego i skutecznego planowania przestrzennego. Polska rzeczywistość w tym zakresie jest jednak daleka od oczekiwanej sprawności poprawy ładu. Można to łatwo uzasadnić na dwóch skrajnych, teoretycznych wariantach roli zinstytucjonalizowanego planowania w kształtowaniu ładu przestrzennego. W pierwszym wariancie można przyjąć założenie, że planowanie przestrzenne jest absolutnie skuteczne. Oznacza to, że wszystkie zachowania inwestorów prywatnych i publicznych dostosowują się w całości do ustaleń planistycznych określających funkcje i sposób zagospodarowania terenów. Jako drugie założenie w tym wariancie trzeba przyjąć, że plany zagospodarowania przestrzennego osiągają bez wyjątku kunszt zapewniający zapisaną w definicji harmonijną całość, czyli doskonałą koegzystencję wszystkich przewidzianych funkcji. Oczywiście, obydwa są dalekie od realizmu. W drugim wariancie przyjmuje się założenie, że inwestorzy użytkownicy terenu zagospodarowują wybrane przez siebie tereny bez planów zagospodarowania przestrzennego. Ich zachowania kształtują przestrzeń społeczną i gospodarczą. Można też przyjąć, że wypadkowa racji inwestorskich w sposób obiektywny spełni reguły ładu przestrzennego bez potrzeby jego planowania. Te założenia także są nierealne. Żywiołowa natura wolnego rynku może jedynie pogarszać ład przestrzenny, doprowadzając bardzo szybko do ograniczeń, a nawet barier sprawnego funkcjonowania i poprawy stanu środowiska oraz rozwoju społeczno-gospodarczego. Natomiast wolny rynek korzysta z pozytywnych cech uporządkowanego układu zagospodarowania miast, terenów zurbanizowanych i regionów. Jest to więc argument przesądzający o potrzebie energicznego interwencjonizmu państwa w zakresie aktywnego kształtowania przestrzeni. Drugim argumentem jest konieczność kształtowania świadomości w zakresie wpływu ładu przestrzennego na poziom życia. Wreszcie trzecim jest dynamika rozwoju społeczno-gospodarczego, zmiany jakościowe i strukturalne, determinujące dobór kryteriów oceny ładu przestrzennego. Każda epoka narzuca przestrzeni sobie właściwe racje cywilizacyjne, w tym głównie wynikające 1 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (t.j., Dz.U. z 2006, nr 45, poz. 319). 84

85 z osiągnięć techniki i technologii, form organizacji życia społecznego, intensywności współpracy ponad granicami państwowymi, zmian ustrojowych, instytucjonalnoprawnych, a także kurczącej się dostępności do zasobów przyrodniczych. Zmieniają się więc cele omawianego ładu. Pojęcie ładu jest w istocie wielce złożone i intencjonalne, a nie obiektywne. Stan ładu ocenia człowiek z punktu widzenia różnych oczekiwań. Najogólniej można tu wyróżnić dwa zasadnicze jego podziały. Pierwszy jest powszechnie znany i zapisany w ustawowej jego definicji. Wyróżniono w nim sześć aspektów uwzględniających racje: kompleksowej poprawy stanu środowiska przyrodniczego, w tym: wzrostu zdolności do odnawiania zasobów, wzrostu bioróżnorodności, oszczędności terenów przed ich wyłączaniem z aktywności biologicznej, redukcji źródeł zanieczyszczeń atmosfery wywołujących zmiany klimatyczne, poprawy czystości wód i powierzchni ziemi, utylizacji odpadów stałych i inne; wzrostu efektywności gospodarczej, w tym tworzenia warunków przestrzennych rozwoju przedsiębiorczości i gospodarki rynkowej, kompleksowo rozwiniętej i efektywnej gospodarki publicznej, możliwości pomnażania korzyści zewnętrznych i minimalizacji niekorzyści, a ogólniej, kształtowania sprzyjającej rozwojowi przestrzeni ekonomicznej; poprawy społecznych warunków życia, w tym dostępu do: miejsc zamieszkania i rozwoju gospodarstw domowych, usług, swobody wyboru zawodu i miejsc satysfakcjonującej pracy, kontaktów społecznych, warunków realizacji zainteresowań, inicjatyw społecznych, rozrywki i wypoczynku, bezpieczeństwa cywilnego i sanitarnego; przestrzennej kompozycji funkcji przyrodniczych, uzdrowiskowych, turystyczno-rekreacyjnych, mieszkaniowych, usługowych, komunikacyjnych, produkcyjnych, naukowych, kulturalnych, terenów otwartych i innych; ład funkcjonalny polega na zgodności sąsiedztwa, komplementarności, minimalizacji konfliktów i wzajemnej uciążliwości; zachowania dóbr dziedzictwa kulturowego, w tym głównie materialnych dóbr kultury, miejsc pamięci historycznej, sanktuariów, zabytkowych układów urbanistycznych, krajobrazów i innych; motywem ładu przestrzennego w tej dziedzinie jest nie tylko zachowanie i właściwe przeznaczenie obiektów oraz miejsc chronionych, ale także odpowiednie zagospodarowanie przestrzenne ich otoczenia; kształtowania estetyki krajobrazu na terenach przeznaczonych do wszystkich możliwych funkcji (krajobraz miast i bezpośrednie ich otoczenie, kompozycja urbanistyczno-architektoniczna, estetyka elewacji i wszystkich elementów zabudowy miejskiej łącznie z infrastrukturą komunikacyjną, elewacjami budynków, zielenią i urządzeniami technicznymi); kształtowanie estetyki krajobrazu obejmuje także zabudowę wiejską, w tym tereny publiczne i siedliska, tereny rolnicze i leśne, rzeźbę terenu, doliny rzek, obszary zamkniętych, naturalnych i sztucznych zbiorników wodnych. Wymienione racje muszą być wzajemnie skoordynowane w fazie planowania i nadzoru nad zachowaniami użytkowników terenu, głównie prywatnych, mających często interesy pozostające w sprzeczności z interesem społecznym. 85

86 2. DYLEMATY W PLANOWANIU PRZESTRZENNYM I PRÓBA HIERARCHIZACJI CELÓW Planowe kształtowanie ładu przestrzennego z jednoczesnym uwzględnieniem i pogodzeniem racji wynikających z sześciu jego aspektów jest bardzo skomplikowane. Projektant urbanista, a następnie podmioty administracji publicznej stają przed dylematami wyboru racji jako nadrzędnych, a innych jako im podporządkowanych. Często są to dylematy wyboru w relacjach: grup interesu: przedsiębiorcy versus konsumenci; systemu wartości: ekolodzy versus producenci; egoizmu: interes własny versus interes społeczny; światopoglądu: wierzący versus obojętni religijnie; czasu osiągania efektów: doraźne versus perspektywiczne; postaw: zachowawcze versus inicjatywne; podatności na zmiany: konserwatywne versus innowacyjne; skali terytorialnej: lokalne versus ponadlokalne. Tego rodzaju relacji tworzących dylematy w wyborze nadrzędnych i podporządkowanych racji w kształtowaniu ładu przestrzennego można wymienić znacznie więcej. Ich identyfikacja uświadamia stopień złożoności problemów w określaniu kryteriów oceny racjonalności gospodarki przestrzennej. Tworzenie hierarchicznego układu kryteriów ładu przestrzennego powinno uwzględniać rozległość wpływu realizowanej grupy motywów (aspektów ładu) na tworzenie dogodnych warunków wdrażania pozostałych. Ponadto liczy się tu drugie kryterium wyboru lub ustawiania hierarchicznej kolejności. Jest nim możliwość odzyskiwania utraconych wartości, walorów, zasobów lub szans na poprawę sytuacji. Drugie kryterium doboru kolejności racji w kształtowaniu ładu przestrzennego wydaje się być ważniejsze. Są bowiem dziedziny, w których odzyskiwanie utraconych wartości i walorów jest znacznie trudniejsze niż w innych. Taką dziedziną jest gospodarka walorami oraz zasobami środowiska przyrodniczego i kulturowego. Te dwie dziedziny są szczególnie wrażliwe na zmiany w zagospodarowaniu przestrzennym. Stąd też wymagają rozległych przedsięwzięć zabezpieczających zasoby, polegających nie tylko na biernej ich ochronie, ale także często na forsownych przedsięwzięciach inwestycyjnych rewaloryzujących przestrzeń. Można zaryzykować stwierdzenie, że poprzez realizację forsownych programów inwestycyjnych, odtwarzających zasoby środowiska przyrodniczego, można osiągać większą swobodę zmian w zagospodarowaniu przestrzennym, zwłaszcza w elastycznym kształtowaniu sieci drogowej, osiedli mieszkaniowych i stref przedsiębiorczości. W ochronie materialnych zasobów dziedzictwa kulturowego poprawa ładu wiąże się nie tylko z ich konserwacją. Obecnie jest to głównie problem doboru właściwych funkcji w zagospodarowaniu tych obiektów, głównie: muzealnej i imprez kulturalnych, a także konferencyjno-kongresowych. Rozwój różnych form ruchu kulturalnego może być oparty znacznie szerzej niż obecnie właśnie na obiektach zabytkowych. Walory i zasoby środowiska przyrodniczego oraz kulturowego są uwarunkowaniem kształtowania ładu przestrzennego w jego pozostałych aspektach. Reguła ta powinna być traktowana jako obowiązująca wszystkie skale planowania przestrzennego, od miejscowego do krajowego. 86

87 Tych dwóch funkcji nie należy jednak traktować jako determinanty zagospodarowania określonych terenów, jeżeli to nie stanowi absolutnie obiektywnej konieczności, w tym możliwości zastosowania innych rozwiązań planistycznych. Uszeregowanie pozostałych czterech aspektów ładu przestrzennego jest zróżnicowane w zależności od skali terytorialnej planowania i polityki przestrzennej. W planowaniu miejscowym trzecią pozycję zajmuje kompozycja przestrzenna fizycznych elementów funkcji terenów, w tym układu obiektów, urządzonych terenów zamkniętych i otwartych oraz ciągów infrastrukturalnych. Pozostałe trzy aspekty ładu są w skali lokalnej ideowym tłem urządzania przestrzeni fizycznej, chociaż z pewnością nadrzędnie powinny być traktowane racje ludzkiego środowiska życia, w tym racje estetyczne. Nieobojętne są także racje ekonomiczne. Obecnie wprawdzie tworzy się prognozę ekonomicznych skutków planu miejscowego zagospodarowania przestrzennego, jednakże obejmuje ona tylko skutki finansowe dla samorządu gminnego i nie uwzględnia skutków dla prywatnych użytkowników terenu ani wielu możliwych do określenia lokalnych efektów zewnętrznych o charakterze ekonomicznym. Podejmowane próby określania skutków planu są dopiero początkiem drogi do pełniejszej identyfikacji korzyści i niekorzyści lokalnych uzasadniających racje ekonomiczne w kształtowaniu ładu przestrzennego. Pojęcie ładu przestrzennego w sześciu wymienionych aspektach jest już powszechnie znane w środowisku zawodowym urbanistów i administracji samorządowej. Nadal potrzebne są wysiłki tego środowiska na rzecz upowszechniania omawianej tu idei, wchodzącej w życie jako ważny element kultury gospodarczej, od pojedynczego siedliska, poprzez osiedla miejskie i wiejskie, aglomeracje i regiony, do skali całego terytorium kraju. Dotychczas jest ono kojarzone wyłącznie z lokalną skalą terenu, i to na użytek miejscowego planowania przestrzennego. Nie jest to jednak idea wystarczająca dla regionalnego i krajowego planowania przestrzennego. 3. IDEA ŁADU PRZESTRZENNEGO W WYMIARZE REGIONALNYM I KRAJOWYM Próba podejścia do definicji ładu przestrzennego w skali większej niż obszar miasta lub gminy wymaga wyprzedzającej odpowiedzi na kilka podstawowych pytań. Po pierwsze, czy to pojęcie jest użyteczne poza wymiarem jednego, choćby dużego miasta? Czy w każdej skali terytorialnej można stosować jedną wykładnię ładu przestrzennego? Czy hierarchia racji oceniających lub formułujących ład jest identyczna w każdej skali terytorialnej? Dotychczas w polskiej praktyce planowania przestrzennego najostrzej dostrzega się potrzebę poprawy ładu w skali lokalnej, zwłaszcza tam, gdzie zachodzą istotne dla codzienności relacje między różnymi funkcjami gospodarczymi we wzajemnym sąsiedztwie. Innymi słowy, życie społeczne i gospodarcze narzuca konieczność kształtowania porządku w lokalnej przestrzeni fizycznej. Naturalnym zjawiskiem jest także, że wielkie przestrzenie są traktowane abstrakcyjnie. W tym wymiarze przeważnie nie dostrzega się kwestii ładu, a tym bardziej potrzeb jego kształtowania 2. Próba odpowiedzi na trzy postawione pytania wymaga rozstrzygnięcia jeszcze jednej kwestii. Trzeba zwrócić uwagę na charakter pojęcia ładu przestrzennego 2 A. Jędraszko, Zagospodarowanie przestrzenne w Polsce drogi i bezdroża regulacji ustawowych, Unia Metropolii Polskich, Wyd. PLATAN, Warszawa 2005, s

88 i określenia, czy jest to pojęcie obiektywne, czy intencjonalne. Odpowiedź jest prosta i wynika z ustawowej jego definicji, choćby z następujących słów:...ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość... Jest to więc dzieło człowieka, które nigdy nie osiąga absolutnej doskonałości, a w warunkach coraz wyższej dynamiki zmian cywilizacyjnych musi zmieniać reguły owej harmonizacji. Dalej w definicji pojawia się pojęcie uporządkowanych relacji, dotyczących różnych funkcji, dla których przeznaczany jest teren. Harmonizacja czy też porządkowanie jest pojęciem intencjonalnym, zmierzającym do osiągania wielostronnie coraz korzystniejszego stanu zagospodarowania przestrzeni z punktu widzenia wartości, jakie człowiek uznaje w danym czasie. W definicji ładu przyjęto sześć grup najważniejszych wartości, w tym jako nadrzędną ład w środowisku przyrodniczym. Skoro przyjęto, że ład przestrzenny jest pojęciem intencjonalnym i nadającym się do powszechnego uznania, bo pozwala osiągnąć powszechnie oczekiwane wartości poprzez racjonalny sposób zagospodarowania terenu, to można podjąć próbę odpowiedzi na trzy postawione w tym punkcie pytania. Odpowiadając na pierwsze pytanie, trzeba podkreślić, że nawet najwyższy poziom ładu osiągnięty w układach lokalnych, to jest w miastach i gminach, nie zapewnia oczekiwanego porządku w większej skali terytorialnej. Innymi słowy, suma optimów cząstkowych nie zapewnia optimum określonej całości, co jest nie tylko twierdzeniem ekonometrycznym, ale także prawdziwym na gruncie kompozycji funkcji w przestrzeni. Z tego względu rozwój regionalny jest czymś więcej niż prostą sumą rozwoju lokalnego miast i gmin położonych w jego obrębie. Podobnie można formułować logikę ładu przestrzennego w skali regionalnej, i to we wszystkich jego aspektach. Przykładem może być gospodarka walorami i zasobami środowiska przyrodniczego. Obszary o szczególnych walorach przyrodniczych, w tym parki narodowe, krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu, międzynarodowe rezerwaty biosfery, doliny rzeczne i inne, mają z reguły wymiar ponadlokalny. Logikę ich ochrony, tworzenie otulin widać dopiero w skali regionalnej, a czasem ponadregionalnej. Stąd też mogą być przedmiotem określania ładu ekologicznego w gospodarce przestrzennej regionów i kraju. Rozmieszczenie tych obszarów ma zasadnicze znaczenie dla krajowej i europejskiej sieci ekologicznej. Drugim ważnym aspektem ładu przestrzennego w skali regionów i kraju jest ochrona i powiększanie dziedzictwa kulturowego, w tym głównie materialnych dóbr kultury. Wprawdzie ich wymiar fizyczny zawiera się w skali lokalnego planowania przestrzennego, ale ranga wielu obiektów ma znaczenie odpowiednio w skali regionalnej, krajowej, a nawet międzynarodowej. Z tego względu ich zabezpieczenie jest przedmiotem planowania w tych skalach. Dla każdej niższej skali powinny być wytyczną stanowiącą uwarunkowanie wyższego rzędu w stosownym dokumencie planowania przestrzennego. Trzeci aspekt funkcjonalny niesie nieco mniejszy ładunek problemów i zadań planistycznych w skali regionalnej i krajowej niż w skali lokalnej. Nie ma tu zagadnień fizycznego układania obiektów w przestrzeni. Są natomiast różnorodne strefy funkcjonalne i problemowe, które powinny być poddane koordynacji w tych skalach. Są to jednak kwestie przestrzennie wysoce uogólnione i zagregowane. Podobnie znaczenie w tych skalach traci estetyczny aspekt ładu przestrzennego. Jest to zadanie dla planowania lokalnego. W regionalnym i krajowym planowaniu przestrzennym estetyka krajobrazu przyrodniczego, kulturowego, zabudowy o charakterze miejskim i wiejskim może być tylko przedmiotem orientacyjnych normatywów i wytycznych dla 88

89 planowania miejscowego, oczywiście przy uwzględnieniu intraregionalnych i interregionalnych różnic (specyfiki) w krajobrazie przyrodniczym i środowisku kulturowym. W skali planowania wielkoprzestrzennego znacznie wyższą rangę niż w układach lokalnych zyskuje kwestia urbanizacji. Implikuje ona jednocześnie dwa ważne aspekty planowania przestrzennego. Pierwszym jest aspekt ekonomiczny, a drugim społeczny. Obydwa mają za zadanie kształtowanie sprawnego funkcjonowania i rozwoju przestrzeni ekonomicznej i społecznej. Obydwa są ze sobą bardzo silnie zintegrowane funkcjonalnie i przestrzennie. Można, uogólniając, stwierdzić, że są to przestrzenie jednokładne. Przestrzeń społeczna jest w istocie przestrzenią życia człowieka, działań w sferze społecznej i materialnej (gospodarczej). Przestrzeń ekonomiczna z kolei jest zbiorem miejsc tworzenia, pomnażania i transferu kapitału. Stąd też kształtowanie tych przestrzeni sprowadza się do miejsc zamieszkania i pracy, a więc konsumpcji i produkcji dóbr materialnych i usług. Obydwie te przestrzenie powinny osiągać nie tylko efektywność wykorzystania zasobów przyrodniczych społecznych i materialnych, ale możliwie najwyższą efektywność alokacji środków finansowych prywatnych i publicznych. Oznacza to, że gospodarowanie przestrzenią i jej zasobami oraz gospodarowanie w przestrzeni przez jej użytkowników powinno być efektywne zarówno pod względem pomnażania kapitału, jak też pod względem wykorzystania zasobów terenu i zainstalowanych w nim wszelkich urządzeń obsługi (infrastruktury). Miejsca koncentracji przestrzennej osadnictwa ludności i jednocześnie pozarolniczej działalności gospodarczej są połączone pasmami infrastruktury technicznej, co jest elementem zasadniczego rusztu przestrzeni. Sieć komunikacyjna i energetyczna stanowi ruszt przestrzeni zarówno społecznej, jak też ekonomicznej. Znacznie większe tereny zagospodarowane są historycznie przez rolnictwo i związane z nim osadnictwo wiejskie. One także mają znaczenie ekonomiczne, chociaż w zasadzie są o wiele mniej efektywne społecznie (pod względem sprawności obsługi), jak też ekonomicznie (pod względem opartej na ważnych kryteriach efektywności). Są to więc w polskiej przestrzeni obszary problemowe nie tylko ekonomicznie i społecznie, ale także z punktu widzenia pozostałych aspektów ładu przestrzennego. Komplementarność wszystkich aspektów ładu zbiega się w polityce osadniczej. Nabrzmiałe problemy urbanizacji i jej kształtu, jak też ruralizacji (kształtowania osadnictwa wiejskiego związanego z rolnictwem) mają jednokierunkowy wpływ zarówno na efektywność ekonomiczną, jak też ekologiczną terytorium kraju i jego regionów. Jest to obecnie główny problem zrównoważonego rozwoju. 4. PLANOWANIE PRZESTRZENNE JAKO INSTRUMENT ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Idea zrównoważonego rozwoju opiera się na oficjalnej definicji, przyjętej przez ONZ, a określającej to pojęcie jako formę rozwoju, który zaspokaja obecne potrzeby bez zagrażania uprawnieniom przyszłych pokoleń do zaspokajania ich własnych potrze. 3 Definicja zawiera treść nakazującą możliwie daleko zaawansowane oszczędno- 3 L. Gaido, Urban marketing methodology: the competitive positioning of the city, in: Urban marketing in Europe, eds. Gaston Ave., Franco Corsico, International Conference in Turin, Ed. Torino Incontra, Turin

90 ści wszelkich zasobów i walorów środowiska bez dalszego, przyszłego obciążania jego kondycji ekologicznej. W polskim prawie ochrony środowiska zapisano, że...rozumie się przez to taki rozwój społeczno gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń. 4 Tu wyraźnie adresatem zachowania zasobów i walorów środowiska jest wszelka materialna działalność człowieka w środowisku, czyli działalność gospodarcza w szerokim znaczeniu tego pojęcia. Obecny i przyszły rozwój gospodarczy ma być maksymalnie oszczędny wobec zasobów środowiska, zarówno pod względem pozyskiwania jego zasobów i walorów, jak też wszelkiego rodzaju zanieczyszczeń powietrza, wód i ziemi. Pomijając szczegółową analizę obydwu przytoczonych definicji rozwoju zrównoważonego, warto położyć akcent na ich zasadniczej intencji, to znaczy na kierunkach działań wszechstronnie oszczędzających środowisko przyrodnicze i wzmacniających jego kondycję ekologiczną. Jest ich kilka. Zasadnicze znaczenie ma niewątpliwie szeroko rozumiana poprawa ładu przestrzennego we wszystkich skalach przestrzeni i aspektach. Równorzędnym kierunkiem jest rozwój proekologicznego ruchu innowacyjnego w sferze produkcji, gospodarki komunalnej, utylizacji odpadów, a także komunikacji. Niewątpliwe znaczenie ma tu organizacja życia gospodarczego, a także krzewienie kultury gospodarczej, zwłaszcza w zakresie utrzymania porządku i estetyki w zabudowie. Są to działania o charakterze zapobiegawczym. Obecny stopień obciążenia środowiska wymaga także działań odtwarzających zasoby i walory przyrody. Niewątpliwie potrzebne są tu duże nakłady inwestycyjne na zwiększanie powierzchni lasów, poprawę czystości wód i powietrza, a także zbieranie, segregację i utylizację odpadów stałych. Są to działania istotnie poprawiające ład przestrzenny w aspektach: przyrodniczym, estetycznym, funkcjonalnym. Tworzą korzystniejsze środowisko zamieszkania i pracy, a także poprawiają atrakcyjność terenu dla rozwoju gospodarczego. Wstępnym warunkiem urzeczywistniania możliwych kierunków działań na rzecz powszechnej poprawy stanu środowiska przyrodniczego jest wybór dziedzin działań i ułożenie ich rangi. Zasadniczym kierunkiem w tym zakresie może być skuteczna poprawa szeroko rozumianego ładu przestrzennego. Jej wiodącym narzędziem jest polityka i planowanie przestrzenne uwzględniające osobliwości logiki ładu we wszystkich jego aspektach i skalach: lokalnej, regionalnej i krajowej, a także transgranicznej. W takiej roli idea ładu i jego kształtowania wymaga istotnych zmian. Poprawą ładu przestrzennego jest nie tylko planistyczne wyznaczanie funkcji ekologicznych, społeczno-gospodarczych, kulturowych, innych i ich lokalizacja w terenie, zresztą często odbiegająca od pierwotnych ustaleń. Polityka i planowanie przestrzenne w Polsce może być skutecznym narzędziem poprawy ładu przestrzennego, jeżeli: jego idea będzie upowszechniana jako ważny element kultury gospodarczej, urbanistycznej i ruralistycznej, a szerzej etyki życia społecznego i gospodarczego; 4 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (t.j., Dz.U. z 2008 r., nr 25, poz.150). 90

91 racje przestrzenne będą traktowane jako ważne uwarunkowanie polityki wspomagania rozwoju społeczno-gospodarczego, zwłaszcza w jej ujęciu strategicznym i konsekwentnie wynikającym z niego programowaniu operacyjnym; będą wprowadzone w życie kompleksowe normatywy urbanistyczne jako merytoryczne podstawy projektowania układów urbanistycznych w miastach o różnej wielkości i specyfice ich funkcji oraz w zabudowie wiejskiej; będzie opracowana wykładnia projektowa Nowej Karty Ateńskiej w zakresie spójności przyrodniczej, społecznej i ekonomicznej; racje proekologiczne będą uwzględniane jako ważne uwarunkowanie nie tylko gospodarki publicznej, ale także przedsiębiorczości ze względu na intensywność jej obsługi transportowej, specyfikę branżową i technologiczną, skalę produkcji w pojedynczych zakładach, rozmieszczenie względem innych funkcji w terenie; zostanie pokonana przewaga racji indywidualnego inwestora nad racjami społecznymi w wyborze lokalizacji inwestycji kształtujących: krajobraz zabudowy, układy urbanistyczno-architektoniczne, przestrzenny rozkład czynników urbanizacji i sieci osadniczej. Warunków skutecznego ładu przestrzennego, a zatem i poprawy zrównoważenia rozwoju jest znacznie więcej. Jest to ważne wyzwanie dla środowisk konstruujących i usprawniających warsztat planowania w tym zakresie. Takie wyzwanie stoi obecnie przed polską polityką przestrzenną, która jest daleka od doskonałości. Nie tworzy bowiem systemu między poszczególnymi szczeblami jej podmiotów, nie jest wystarczająco spójna merytorycznie ani warsztatowo, nie opiera się przewadze na rynku inwestorów i użytkowników przestrzeni, niewystarczająco poprawia stan przestrzeni przyrodniczej, społecznej i ekonomicznej i nie ulepsza czytelności układów zabudowy ani estetyki krajobrazu. Ogólnie, nie zmienia na lepsze kultury gospodarowania w przestrzeni, a zatem i gospodarowania przestrzenią. Nie są nawet wyraźnie operacyjnie opracowane wykładnie ładu ani też rozwoju zrównoważonego. Nie ma warsztatu kwantytatywnej analizy i syntezy tego stanu na miarę współczesnych potrzeb. Cały warsztat planowania i prognoz oddziaływania na różne sfery szeroko rozumianego środowiska geograficznego wymaga intensywnych i żmudnych dalszych prac. 5. PROBLEMY KSZTAŁTOWANIA ŁADU PRZESTRZENNEGO Usprawnianie omawianego warsztatu planowania przestrzennego napotyka na szereg różnych, poważnych problemów. Mają one różne źródła, w tym takie, jak: niedoskonałość i niespójność prawa, niekiedy źle pojmowane zasady ustrojowe zakres wolności, demokracja, dysponowanie własnością nieruchomości, gospodarka wolnorynkowa sprzeczności interesów różnych użytkowników i dysponentów terenu i jego zasobów, niski poziom kultury gospodarczej w zakresie środowiska życia, uwarunkowania zabudowy historycznej i wreszcie powszechny brak kapitału na kompleksowe przekształcenia zabudowy, a także na likwidację opuszczonych, przeważnie starych siedlisk i zagród na terenach wiejskich. 5 Nowa Karta Ateńska. Wizja rozwoju miast XXI wieku, Europejska Rada Urbanistów, Lizbona 2003, s

92 Niebagatelny wpływ na pogarszanie ładu przestrzennego w nowych warunkach ustrojowych wywarły wielostronne zmiany strukturalne w gospodarce. Jako przykłady można wymienić choćby: restrukturyzację własnościową i technologiczną przedsiębiorstw funkcjonujących w poprzednim ustroju, która doprowadziła do masowego opuszczania części nieefektywnego majątku, w tym nieruchomości lub całych upadających zakładów. Popyt na ten majątek był i jest dotychczas zbyt niski, aby można go było dokapitalizować i efektywnie zagospodarować w warunkach wolnorynkowych. Wraz z tymi zmianami strukturalnymi zostało zredukowane zatrudnienie. Wysoki poziom bezrobocia ma pośredni, lecz istotny wpływ na pogarszanie się ładu przestrzennego. Pierwszą przyczyną jest ubożejąca część społeczeństwa wykorzystująca zdekapitalizowane obiekty jako mieszkania bez szans finansowych na ich odnawianie techniczne. Druga przyczyna tkwi w zbyt słabo rozwijającej się przedsiębiorczości i niskiej zdolności gospodarki do zaktywizowania rynku pracy. Stąd na finansach państwa opiera się zbyt duże obciążenie socjalne, niepozwalające na ekonomiczne usamodzielnianie się bezrobotnych, a jednocześnie uniemożliwiające zwiększenie wydatków na gospodarkę publiczną bezpośrednio poprawiającą ład przestrzenny poprzez inwestycje w infrastrukturze technicznej lub pośrednio tworzącą warunki jego poprawy. Ekonomiczne i społeczne rozwarstwienie społeczeństwa jest obecnie także czynnikiem istotnie ograniczającym możliwości poprawy ładu przestrzennego i zmniejszania presji na środowisko. Jest to niski poziom dbałości o stan techniczny i estetyczny obiektów mieszkalnych i im towarzyszących, a także niedbałe utrzymanie zabudowanych terenów. Są to także wszelkiego rodzaju zaniedbania i zachowania dewastujące tereny użytkowane przez ulegające różnym formom patologii lokalne środowiska społeczne. Kolejna grupa czynników ograniczających poprawę ładu przestrzennego i poprawę stanu środowiska przyrodniczego tkwi w samym warsztacie planowania przestrzennego. Przegląd tych czynników wypada rozpocząć od planowania miejscowego. W obecnych warunkach prawnych miejscowe plany przestrzenne obejmują w zdecydowanej większości wybrane fragmenty gmin, a nie całe gminy. Ich wybór jest oparty głównie na wnioskach prywatnych inwestorów. Taka sytuacja nie sprzyja kompleksowemu podejściu do przestrzeni. Odbiera planowaniu miejscowemu funkcję koordynującą strukturę funkcjonalną terenów objętych planami. W niekorzystnej sytuacji stawia zwłaszcza pasywne inwestycyjnie tereny o szczególnym znaczeniu dla środowiska przyrodniczego. Wprawdzie kwestie te są uwzględniane w lokalnych dokumentach polityki przestrzennej na całych obszarach gmin (studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin), ale niejednokrotnie studium jest rewidowane ze względu na racje inwestorów prywatnych wnoszone jako wnioski do opracowania planów miejscowych zagospodarowania przestrzennego (m.p.z.p.). Owe plany są w wielu przypadkach, głównie na terenach wiejskich i w małych miastach, bardziej opierane właśnie na wnioskach inwestorskich niż na logice ładu przestrzennego, uwzględniającego standardy urbanistyczne na miarę XXI wieku. Miejscowe planowanie przestrzenne zarówno na poziomie studium uwarunkowań, jak też m.p.z.p. niewystarczająco uwzględnia potrzebę zwiększania elastyczności zabudowy, głównie w miastach i ich bliskim otoczeniu. Z jednej strony, plany przestrzennego zagospodarowania województw wyraźnie pokazują preferowane miejsca koncentracji osadnictwa miejskiego, z drugiej zaś brakuje widocznego związku z tymi ustaleniami i planowaniem przestrzennym na poziomie gmin. W pełni zasadne akcentowanie potrzeby rozwoju małych i średnich miast, a także porządkowania aglome- 92

93 racji miejskich nie ma wystarczającego odzwierciedlenia w zróżnicowaniu przestrzennym podaży nowych terenów przeznaczonych do zabudowy. W dużych i średnich miastach w nadmiernym stopniu intensyfikuje się zabudowę w osiedlach mieszkaniowych, na dalszy plan odsuwając kwestie poprawy ich klimatu i stanu terenów zielonych. Zróżnicowanie przestrzenne terenów przeznaczonych pod zabudowę jest w gruncie rzeczy wiodącym kierunkiem słusznie obecnie akcentowanej potrzeby kształtowania umiarkowanej, policentrycznej sieci miast, a przez to poprawy poziomu urbanizacji. Kształtowanie sieci miast powiązanych między sobą siecią komunikacyjną, w tym drogami dwupasmowymi, powinno być traktowane jako zasadnicza kwestia poprawy ładu przestrzennego w skali kraju i regionów, koncentrującego osadnictwo w miastach, a przez to aktywizującego rynki lokalne i sukcesywnie uwalniającego tereny wiejskie od względnego przeludnienia agrarnego. Przerzedzenie sieci osiedli wiejskich, zwłaszcza we wschodniej i południowo-wschodniej Polsce, jednocześnie może być szansą na skuteczniejsze opanowanie presji gospodarki i osadnictwa na środowisko. Innymi słowy, ten kierunek poprawy ładu przestrzennego ma pryncypialne znaczenie dla rozwoju zrównoważonego. *** Kształtowanie ładu przestrzennego w skali kraju, regionów, miast i gmin wiejskich jest obecnie jednym z najważniejszych uwarunkowań rozwoju zrównoważonego, aktywności społeczno-gospodarczej i jakości życia. Jego wiodącym instrumentem jest planowanie przestrzenne, ciągle dalekie od doskonałości pod względem integracji między szczeblami władzy rządowej i samorządowej, pokonywania negatywnych następstw żywiołowej natury wolnego rynku, reakcji na zmiany innych uwarunkowań społecznych, a ogólniej cywilizacyjnych. Planowanie przestrzenne wymaga ciągłego doskonalenia metodycznego i metodologicznego umożliwiającego transmisję treści i skuteczność jego funkcji decyzyjnej. Wymaga także prac nad konkretyzowaniem treści samego ładu przestrzennego w skali lokalnej, regionalnej i krajowej. Niewątpliwie na wszystkich wymienionych szczeblach planowania potrzebna jest organizacja monitorowania zmian w zagospodarowaniu przestrzennym wraz z analizą i oceną skuteczności planów. Ważną funkcją tego instrumentu jest informowanie faktycznych i potencjalnych użytkowników przestrzeni o uwarunkowaniach ich zachowań wynikających z racji ładu przestrzennego. Informacyjna funkcja planowania powinna służyć także celom edukacyjnym, krzewiącym kulturę gospodarczą we wszystkich aspektach oszczędzających przestrzeń i jej zasoby, w tym głównie nieodnawialne. Sama idea ładu przestrzennego wymaga dalszego rozwijania treści, głównie w dwóch przekrojach, w tym w wymiarze terytorialnym i racji przyrodniczych, społecznych oraz ekonomicznych. Powinna być uwypuklana zwłaszcza w krajowym i regionalnym planowaniu przestrzennym. 93

94 MARTIN BECHMANN, GOTTHARD BECHMANN mgr Martin Bechmann, prof. Gotthard Bechmann Instytut Oceny Technologii i Analiz Systemowych w Karlsruhe 2 4 KSZTAŁTOWANIE SPOŁECZEŃSTWA WIEDZY Abstract SHAPING OF KNOWLEDGE SOCIETY Theoreticians of social science in their attempts to understand special characteristics of modern society emphasize the role of knowledge in its transformation. This is noticeable in the works of A. Smith and K. Marx. However, conceptualization of knowledge is not detailed to satisfactory degree. There was collapse of the society of mass production. The author introduces the following concepts: knowledge work, knowledge employee and knowledge policy. Knowledge is an active process and is related with the ability to interpret data. Knowledge society is the society in which internal power creates knowledge, which in turn determines demand for even greater resource of knowledge. Cechy współczesnych społeczeństw powinny być zbadane dokładniej. Dzięki temu można będzie zrozumieć ich transformację i poznać reakcję na konsekwencje zmian klimatycznych. Paradoksalnie, jedną z takich cech jest wyzwolenie społeczeństwa od egzystencjalnych ograniczeń natury, czego przejawem jest między innymi upadek determinizmu środowiskowego, który jeszcze kilka dekad wcześniej był tematem ożywionych dyskusji dotyczących klimatu i społeczeństwa. 1 Drugą istotną przemianą jest formowanie się społeczeństwa wiedzy. 2 Wielu wpływowych teoretyków socjologii, próbując zrozumieć wyjątkowe cechy współczesnego społeczeństwa, podkreślało rolę wiedzy w jego przemianie. Transformacyjna siła wiedzy jest widoczna między innymi w pracach A. Smitha, i K. Marksa. Pomimo oczywistych różnic pomiędzy teoriami a propozycjami polityk, zdeterminowanych czasem motywami ich powstania, istnieją wspólne cechy dotyczące społecznej roli wiedzy. Teorie przeważnie zbyt wąsko ukazują pojęcia dotyczące zarówno wiedzy współczesnych społeczeństw, jak i grup jednostek, którym udało się uzyskać kontrolę 1 N. Stehr, Die Zerbrechlichkeit der Gesellschaft., Vehlbrück Wissenschaft, Weilerwist Idem, Arbeit, Eigentum und Wissen: Zur Theorie von Wissensgesellschaften, Suhrkamp, Frankfurt 1994; Ibidem. 94

95 nad wiedzą i mieć wpływ na nią. Paradoksalnie być może, obecnie istnieje tendencja przeceniania skuteczności celu wiedzy techniczno-naukowej lub formalnej. W większości teorii przedstawiających współczesne społeczeństwo konceptualizacja wiedzy nie jest wystarczająco szczegółowa: brak jest dostatecznych informacji odnośnie do następujących faktów: przyczyn zapotrzebowania na większy jej zasób, sposobów udostępniania, gwałtownie rosnącej grupy ludzi, którzy dzięki niej żyją. Trudno opisać społeczeństwo przyszłości, ale można zidentyfikować zachodzącą obecnie zmianą strukturalną. Można nie umieć umiejscowić wydarzenia w stosunku do tego, co było przed bądź będzie później, ale można rozpoznać, w jaki sposób zmieniają się fundamentalne granice istniejących struktur społecznych. Taki jest właśnie cel teorii społeczeństwa informacyjnego. Wspólnym problemem staje się konfrontacja ze społeczną zmianą ze względu na inne możliwości komunikowania i porozumiewania. Dyskusja na temat teorii społeczeństwa wiedzy odbywa się z uwzględnieniem aspektów społecznego rozwoju z perspektywy społeczeństwa informacyjnego. Każda komunikacja w aspekcie teoretycznym jest zarazem częścią społecznej rzeczywistości. 1. SPOŁECZEŃSTWO WIEDZY Różnego rodzaju technologie informacyjne doprowadziły do powstania gospodarki opartej na informacji. Ten kierunek dominował przede wszystkim w Japonii oraz Stanach Zjednoczonych. Gospodarka oparta na informacji obejmuje: podejście przemysłowe i podejście zawodowe. Podejście przemysłowe opiera się na trzysektorowym modelu, który został wykorzystany przez Fourastie. W ostatnim stuleciu nastąpiła zmiana funkcji oraz kierunku rozwoju społeczeństwa: od rolnictwa do przemysłu oraz od przemysłu do sektora informacyjnego. Przełożenie tego rozwoju na życie codzienne opisują dwa czynniki: współczynnik informacyjny oraz indeks informacyjny. Współczynnik informacyjny odzwierciedla relację pomiędzy całkowitą sumą wydatków poniesionych w gospodarstwie domowym a wydatkami na informację. Indeks informacyjny mierzy zużycie informacji. Przykładami wskaźników są: liczba połączeń telefonicznych w przeliczeniu na jedną osobę i jednostkę czasu, ilość kabli w przeliczeniu na 100 osób, liczba telewizorów, telefonów, odbiorników radiowych oraz komputerów w przeliczeniu na gospodarstwo domowe, wielkość sektora usługowego, liczba studentów w populacji. Na podstawie tych obliczeń można określić, z mniejszą bądź większą dokładnością, informacyjne społeczeństwo postindustrialne. Podejście przemysłowe rozwinęło się przede wszystkim w Japonii. Podejście zawodowe w gospodarce informacyjnej opiera się w głównej mierze na analizie struktury zawodowej społeczeństwa. Zostało opracowane przede wszystkim przez F. Machlupa 3, a następnie udoskonalone przez Porata 4. Machlup zakładał, że sektor informacyjny pojawił się jako dodatek do trzech sektorów gospodarki: rolnictwa, przemysłu oraz usług. Składa się z różnych części, 3 F. Machlup, The production and distribution of knowledge in the United States, Princeton University Press, Princeton M.U. Porat, The Information Economy. Vol. 1 and 2, Stanford University Press, Stanford

96 takich jak: edukacja, badania, media, usługi informacyjne. Jego podstawą są zawody oraz grupy zawodów związanych z informacją. Jako pracę informacyjną Machluj traktował tworzenie, przetwarzanie oraz rozpowszechnianie informacji. Pracowników podzielił na twórców oraz użytkowników informacji. Porat dokonał kolejnych zmian w tej klasyfikacji, doprowadzając do umieszczenia wszystkich zawodów w sektorze informacyjnym. Za pomocą tej klasyfikacji możliwy wydawał się pomiar pracowników informacyjnych oraz stopnia zinformatyzowania różnych społeczeństw poprzez porównanie struktur zawodów. Gospodarka oparta na informacji w obu jej podejściach ma dwie niedoskonałości. Podstawowe pojęcie informacji jest niejasne, a podział na pracę informacyjną i inne rodzaje pracy okazuje się niewystarczający. Definicja informacji podana przez P. Druckera zakłada, że są to dane przetwarzane przez komputer. W badaniach japońskich przedstawiono informację jako szereg symboli, które zyskują znaczenie dzięki działaniom społeczeństwa. Natomiast Porat traktuje informację jako dane, które są zorganizowane i przekazywane poprzez komunikowanie. Kategoria praca informacyjna jest kontrowersyjna. Liczne próby zdefiniowania tego pojęcia ograniczały się do ukazania informacji jako przemiany nakładu w wydajność danych. Decydujące kryterium ostatecznie rozróżniające społeczeństwo informacyjne nie zostało przedstawione w tej teorii. 2. SPOŁECZEŃSTWO WIEDZY A SEKTOR POSTINDUSTRIALNY W przeciwieństwie do podejścia gospodarczego i deterministycznego, jakim było podejście gospodarki opartej na informacji, socjolog Daniel Bell stworzył analityczne pojęcie społeczeństwa postindustrialnego, w którym rozwój społeczny przejawia się jako proces wielowymiarowy. Różne osie organizacji w społeczeństwie industrialnym (sektory przemysłu, grupy zawodów, przewodnie zasady społeczne) są w nim zmieniane w tak znaczącym stopniu, że można mówić o społeczeństwie postindustrialnym. Oparte jest ono na rosnącym znaczeniu sektora informacyjnego w porównaniu z wytwarzaniem towarów, produkcji zależnej głównie od informacji (a nie od surowców i energii) oraz od zasady osi (główne nastawienie społeczeństwa). W społeczeństwach przemysłowych towary wytwarzane są głównie przez maszyny. W społeczeństwach postindustrialnych liczy się przede wszystkim wytwarzanie oraz wykorzystanie informacji i wiedzy. Jest to możliwe dzięki zastąpieniu intuicyjnych osądów algorytmami w formie technologii intelektualnej opartej na przetwarzaniu informacji z użyciem komputerów oraz dzięki temu, że wszystkie sfery życia zostały przedstawione naukowo w zrozumiały sposób. 5 Wiedza staje się naczelną zasadą organizacji społecznych, a społeczeństwo postindustrialne przemienia się w społeczeństwo wiedzy i społeczeństwo informacyjne. 6 Według Bella, motorami przemiany społeczeństwa informacyjnego są głównie innowacje technologiczne (przede wszystkim w mikroelektronice) oraz wykładniczy wzrost i rozróżnienie wiedzy. Wzrost pod względem jakości i ilości wiedzy oraz 5 P. Weingart, Verwissenschaftlichung der Gesellschaft. Politisierung der Wissenschaft, Zeitschrift für Soziologie 1983, Nr 12, s D. Bell, Die nachindustrielle Gesellschaft, Suhrkamp, Frankfurt 1989, s. 112, 353; N. Stehr, Arbeit, Eigentum..., op.cit. 96

97 wzrost technologiczno-gospodarczy sektora informacyjnego są ze sobą ściśle powiązane w tym procesie, a jednocześnie sprowadzone do innych wymiarów zmiany społecznej, na przykład do rosnącego znaczenia systemu nauki. 7 Gdy spojrzy się wstecz na wprowadzanie i rozpowszechnienie telekomunikacji i nauk komputerowych, można zauważyć, że informacja, traktowana powszechnie jako podstawowy trend w społeczeństwie, jest kompatybilna z trwałymi zasadami systemów organizowanych w gospodarce rynkowej. Dynamika oraz modalność społeczeństwa informacyjnego jest uzależniona nie tyle od teoretycznej wiedzy, o ile od maksymalizacji dochodów, rywalizacji, technologicznego nacisku na adaptację oraz stanu nagromadzenia indywidualnych korzyści gospodarczych. 8 Społeczeństwo informacyjne można skonceptualizować nie jako społeczeństwo postindustrialne, lecz jako zinformatyzowane społeczeństwo industrialne uzależnione od gospodarki rynkowej. 3. POJĘCIE SPOŁECZEŃSTWA WIEDZY Pomimo licznych ciekawych podejść, nie istnieje jeszcze jedna integralna teoria społeczeństwa wiedzy, która podsumowałaby wszystkie niezbędne aspekty zanalizowane w literaturze. Stworzenie jednej teorii może okazać się nawet niemożliwe. Tym niemniej warto próbować stworzyć teorię społeczeństwa wiedzy. Stehr 9, a następnie Weingart 10 podjęli się próby stworzenia szkicu koncepcji teoretycznych celem lepszego zrozumienia społeczeństwa wiedzy. Inni, na przykład Hack 11 i Heidenreich 12, poddali pod dyskusję ogólne zarysy społeczeństwa wiedzy. Stehr stwierdza, że: Fakt, że istnieje wiele powodów, dla których można określić nasze obecne rozwinięte i industrialne społeczeństwa jako społeczeństwa wiedzy, opiera się na jednoznacznym przenikaniu nauki we wszystkie sfery życia społeczeństwa. 13 Przenikanie nauki do współczesnego społeczeństwa można opisać jako: opanowanie wszystkich sfer życia i działania przez naukę (naukowe działanie); przemieszczenie innych form wiedzy przez naukę (profesjonalizm w zawodach); rozwój nauki w kierunku bezpośredniej siły wytwórczej; pojawienie się specjalnego sektora politycznego (strategia badań naukowych i edukacji); wytworzenie nowego sektora produkcji (tworzenie wiedzy); 7 Ibidem, s R. Werle, Telekommunikation in der Bundesrepublik. Expansion, Differenzierung, Transformation, Campus, Frankfurt 1990; H. Kubicek, P. Berger, Was bringt uns die Telekommunikation? ISDN 66 kritische Antworten, Campus, Frankfurt am Main - New York 1990, s N. Stehr, Arbeit, Eigentum..., op.cit. 10 P. Weingart, Die Stunde der Wahrheit? Zum Verhältnis der Wissenschaft zu Politik, Wirtschaft und Medien in der Wissensgesellschaft, Velbrück Wissenschaft, Weilerwist L. Hack, Wissensformen zum Anfassen und Abgreifen konstruktive Formationen der Wissensgesellschaft respektive des transnationalen Wissenssystems, in: Die Wissensgesellschaft Mythos, Ideologie oder Realität?, Hrsg: U.H. Bittlingmayer, U. Bauer, Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden M. Heidenreich, Merkmale der Wissensgesellschaft, in: Bund Länder Kommission für Bildungsplanung und Forschungsförderung, Studienverlag, Innsbruck 2002, s N.Stehr, Arbeit, Eigentum..., op.cit., s

98 zmianę struktury władzy (debata technokratyczna); transformację na podstawie legitymizacji władzy w kierunku wiedzy specjalistycznej (ekspertokracja jednak niekoniecznie jako podejście intelektualistów do władzy klasowej); rozwój wiedzy na podstawie społecznej nierówności i solidarności społecznej; transformację dominujących źródeł konfliktów społecznych. 14 Weingart prowadził podobne rozważania. W pojęciu społeczeństwa wiedzy szczególnie zwracał uwagę na to, że: tworzenie wiedzy koncentruje się na spełnieniu oczekiwań dotyczących użyteczności oraz zastosowania w praktyce; procesy uczenia, które wynikają ze zmiany społecznej, mogą mieć miejsce, gdy oparte są na wiedzy; podstawowe badania są coraz częściej przenoszone z uniwersytetów do przemysłu i kieruje nimi zasada korzyści; nauka nie jest już tylko skoncentrowana na wiedzy o naturze i odkryciu praw natury, lecz przede wszystkim na aspektach aplikacyjnych; badania są organizowane i przeprowadzane w sposób będący przedmiotem sporu o to, czy powinny być to badania specjalistyczne czy transdyscyplinarne EWOLUCJA WYDAJNOŚCI MOCY Jeżeli przyjąć, w zrozumieniu klasycznego podejścia socjologicznego, że najbardziej konstytucyjnym elementem społeczeństwa jest jego system gospodarczy, otwierają się możliwości rozróżnienia społeczeństwa industrialnego od społeczeństwa wiedzy na poziomie podstawowym. Sposób postrzegania gospodarki jako zasadniczego podsystemu można zauważyć już w dziełach twórców socjologii: Comte a i Saint-Simona. Marks wyraził to w najbardziej przekonujący sposób: W tworzeniu życia społeczeństwa ludzie wchodzą w określone relacje niezależnie od swojej woli, relacje tworzenia, które odnoszą się do określonego etapu rozwoju materialnej siły wytwórczej ich pracy. Suma tych relacji produkcji tworzy gospodarczą strukturę społeczeństwa, prawdziwe podstawy, na których zbudowana jest prawna i polityczna superstruktura i do których odnoszą się określone formy społecznej świadomości. Sposób tworzenia życia materialnego decyduje o społecznych, politycznych oraz intelektualnych procesach życiowych. W centrum społecznej analizy jest tworzenie towarów w określony dla nich sposób poprzez rozwój sił wytwórczych. Ta perspektywa podkreśla fakt, że technologia oraz progres odgrywają decydującą rolę w rozwoju społecznym. W efekcie społeczeństwo wiedzy może być odróżnione od społeczeństwa industrialnego na podstawie wzoru (najlepszego możliwego) produkcji. Klasyczny przemysłowy rodzaj produkcji opisywany jest w socjologii industrialnej jako fordystyczny reżim produkcji. Produkcja towarów rozumiana jest jako przekształcenie zasobów (naturalnych) w towary. Charakteryzuje się ona: lokalnym skoncentrowaniem produkcji (najlepszym możliwym w fabryce); 14 Ibidem, S P. Weingart, Die Stunde der Wahrheit..., op.cit. 98

99 zmechanizowaniem; tayloryzmem dostosowaniem pracowników do rytmu maszyn. Już na początku lat pięćdziesiątych XX wieku po głębszej analizie uznano, że ten model produkcji nie jest już właściwy dla kluczowych dziedzin gospodarki. Doprowadziło to w pierwszej kolejności do opracowania teorii tertiaryzacji, to jest do pojawienia się społeczeństwa usług. Fourastie rozwinął pogląd, zgodnie z którym postęp technologiczny jest siłą napędową rozwoju w takim stopniu, że wytworzenie konkretnych towarów może być zmechanizowane i zautomatyzowane, a istota tworzenia wartości przenosi się do usług, handlu i administracji. Pierwszy punkt kulminacyjny tej teorii stanowi model stworzony przez D. Bella, dotyczący społeczeństwa postindustrialnego. 16 Interesujące uzupełnienie tej argumentacji stanowi model cykli Kondratieffa, początkowo rzadko używany, w ramach tworzenia teorii o społeczeństwie wiedzy. Kondratieff opracował model długoterminowych gospodarczych cykli (dobrej i złej koniunktury) w latach dwudziestych XX stulecia. Korzystał wówczas z dostępnych materiałów empirycznych. 17 Założenie Kondratieffa było następujące: okresy wielkiego gospodarczego ożywienia nastąpiły dzięki wcześniejszym podstawowym innowacjom. Jednocześnie procesy wzrostu wywołane w ten sposób w pewnym momencie dobiegają końca, co powoduje zatrzymanie wywołanego procesu rozwoju gospodarczego. Należy pozwolić, by ustał on stopniowo. Cykle Kondratieffa to długie fale działalności gospodarczej pojawiające się okresowo jako długie fazy koniunktury i recesji. Te gospodarcze fale zostały nazwane imieniem N. Kondratieffa. 18 Cykle Kondratieffa zawsze były obserwowane w wiarygodny sposób od powstania gospodarki rynkowej w XVIII wieku. Przyczynami tych długich cykli są określone innowacje naukowe i technologiczne, które mają stanowić podstawowe innowacje, dzięki czemu można je odróżnić od innych innowacji. 19 Podstawowymi innowacjami są: silnik parowy oraz powstanie krosna (pierwszy cykl Kondratieffa); produkcja wyrobów ze stali i żelaza (drugi cykl Kondratieffa); elektryczność oraz przemysł chemiczny (trzeci cykl Kondratieffa); petrochemia oraz przemysł samochodowy (czwarty cykl Kondratieffa); technologia informatyczna oraz przypuszczalnie biotechnologia (piąty cykl Kondratieffa). 20 Zgodnie z tym poglądem można uznać, że każda technologia: informatyczna, komunikacyjna, biologiczna czy nanotechnologia ma bazę materialną, lecz funkcjonuje na podstawie informatycznych procesów kontroli opartych na wiedzy. W ten sposób można zauważyć zmniejszanie wagi energii i masy na korzyść wzrostu znaczenia informacji i wiedzy, co prowadzi do powstania społeczeństwa wiedzy. Tendencja ta 16 D. Bell, Die nachindustrielle..., op.cit. 17 L. A. Nefiodow, Der sechste Kondratieff. Wege zur Produktivität und Vollbeschäftigung im Zeitalter der Information, Rhein-Sieg Verlag, Sankt Augustin Ibidem, s Ibidem, s Ibidem. 99

100 widoczna jest w długich falach podstawowych innowacji przedstawiających rozwój siły produkcji. Trendowi temu towarzyszą procesy globalizacji, które wymagają wysokich osiągnięć informatycznych i organizacyjnych typu regulacyjnego w zarządzaniu rozwojem technologicznym, produkcją i dystrybucją. 5. POJĘCIE WIEDZY Pojęcie wiedzy, które stanowi i kształtuje społeczeństwo wiedzy, ma różne odcienie. Można zauważyć trzy charakterystyczne aspekty: definicja wiedzy jako poprawne pojęcie świata, które zasadniczo zakłada prawdziwość wiedzy; ukierunkowanie wiedzy na działanie; niewidoczne połączenie wiedzy i niewiedzy, kluczowe dla rozróżnienia pomiędzy nimi i istotne dla samego pojęcia wiedzy. Prawdziwość konkretnej wiedzy może z trudnościami zostać zbadana; wiedza jest zawsze związana z wcześniejszymi metodami epistemologicznymi. Pełna rezygnacja z tego aspektu pojęcia wiedzy może między innymi zmniejszyć już wcześniej uznane i skutecznie wdrożone strategie nauk przyrodniczych, rozwoju technologicznego oraz użycia technologii w absurdalny sposób, bez możliwości zaoferowania innego odpowiedniego pojęcia. Wiedza jest postrzegana również jako siła wytwórcza, wyrób, zdolność jednostki do działania, zasób, surowiec, własność STRUKTURA SPOŁECZEŃSTWA WIEDZY Teoria społeczeństwa wiedzy łączy się z teorią postindustrialnego społeczeństwa stworzoną przez Bella, jednocześnie stawia zarzut podnoszenia wiedzy do rangi nowej, osiowej zasady współczesnego społeczeństwa, a jednocześnie sama nie zajmuje odpowiedniego stanowiska odnośnie do znaczenia wiedzy społecznej. Powstające pytania dotyczą jedynie wpływu wzrostu znaczenia wiedzy teoretycznej we współczesnym społeczeństwie, nie zaś społecznie określonych procesów podziału i odtworzenia wiedzy i jej przyjęcia przez społeczeństwo. 22 Społeczeństwo może być określone mianem społeczeństwa informatycznego, pod warunkiem, że wiedza będzie zależna od wiedzy stworzonej w sposób naukowy. W coraz większym stopniu wiedza naukowa staje się głównym źródłem ogólnie uznawanej wiedzy. Nie oznacza to, że jest ona dla społeczeństwa jedyna. Poza nauką istnieją również: mądrość powszechna, wiedza religijna, intuicja poetycka i inne. Do powstania społeczeństwa wiedzy niezbędne jest, by zakładała ona uczestnictwo w zasobach kultury społeczeństwa oraz jednocześnie poprzez wiedzę naukową rzeczywiste opanowanie natury przekształciło się w społecznie kontrolowany proces. 21 L. Hack, Wissensformen zum..., op.cit. 22 N. Stehr, Arbeit, Eigentum..., op.cit., s

101 W tym procesie przejścia do społeczeństwa wiedzy ważne systemy składowe stają się zależne od wiedzy naukowej. Wiedza jest dobrem specyficznym, publicznego użytku, w zasadzie dostępnym każdej jednostce w społeczeństwie. Jednocześnie wiedza stwarza nowe możliwości działania i tym samym stanowi podstawę i motor ciągłej zmiany. Zauważono, że nauka nie tylko tworzy wiedzę, ale również w tym samym czasie przyczynia się do braku wiedzy. 23 Debata prowadzona na temat społeczeństwa ryzyka oraz nieustanna dyskusja w zaawansowanych przemysłowo państwach w przeciągu ostatnich 30 lat sprawiły, że brak wiedzy jest źródłem społecznej polemiki. 24 Obiektem zainteresowania nauki we współczesnych społeczeństwach jest tworzenie wiedzy interpretacyjnej, wiedzy o produkcji oraz wiedzy o działaniu. Dodanie społeczeństwu wymiaru naukowego łączy się z rosnącą automatycznością. Wiąże się to z faktem, że struktury i procesy społeczne w społeczeństwach wiedzy są wyjaśnione niemal tylko i wyłącznie z wykorzystaniem decyzji o tym, że wiedza jest nieustannie przemieniana w działania. 25 Wszystkie powiązania metaspołeczne są przerwane; nawet religia ukazana jest jako działanie społeczne, to znaczy symbolicznie uspołeczniona. W ten sposób społeczeństwu informatycznemu brakuje jakiegokolwiek rodzaju niespołecznej transcedentalnej ramy odniesienia. Z jednej strony, naturalna wiedza naukowa jest wykorzystywana w technologiach i racjonalizuje związek społeczeństwa z naturą, z drugiej natomiast, społeczna wiedza naukowa w kontekście działania i podejmowania decyzji racjonalizuje znaczenie oraz kulturę społeczeństwa. Społeczne systemy są coraz częściej organizowane zgodnie z zasadami wiedzy (unaukowienia) i służą rozwiązywaniu problemów. Pojawiają się jednak nowe zagrożenia, niepewności oraz brak przejrzystości, wywołując zapotrzebowanie na jeszcze większy zakres wiedzy. Społeczeństwo wiedzy to społeczeństwo, w którym siła wewnętrzna kreuje wiedzę, a także determinuje zapotrzebowanie na jeszcze większy zasób wiedzy. Na podstawie tego strukturalnego opisu społeczeństwa wiedzy Stehr rozróżnia wiedzę i informację. Wiedza jest powszechnie uważana za zdolność do działania, zaś informacja to wiedza przetwarzana na konkretny cel. 26 Wiedza oznacza aspekty strukturalne, a informacja komunikacyjne. Komunikacja nie może mieć miejsca w żadnym społeczeństwie, jeżeli brakuje równolegle wiedzy, a społeczeństwa różnią się od siebie tylko pod jednym względem sposobów i środków organizacji tych dwóch aspektów. 7. KONIEC SPOŁECZEŃSTWA PRODUKCJI MASOWEJ Dynamiczny rozwój nowych technologii informatycznych i komunikacyjnych oraz ich powszechne zastosowanie wiąże się ściśle z tradycją wyrastającą z socjologii industrialnej, ze zmianą pracy społecznej, jej form organizacji oraz związaną z tym 23 K.P. Japp, Die Beobachtung von Nichtwissen, Soziale Systeme 1997, Nr 3, s K.-H. Ladeur, Das Umweltrecht der Wissensgesellschaft: Von der Gefahrenabwehr zum Risikomanagement, Duncker & Humblot, Berlin 1995; N. Luhmann, Die Wissenschaft der Gesellschaft, Suhrkamp, Frankfurt A. Giddens, The Consequences of Modernity, Stanford University Press, Stanford N. Stehr, Arbeit, Eigentum..., op.cit., s

102 restrukturyzacją gospodarki w ciągu ostatnich 25 lat. W takim zestawieniu można mówić o przejściu ery fordyzmu i keynesizmu do ery postfordyzmu i postkeynesizmu. W przybliżeniu era fordyzmu i keynesizmu odnosi się do lat , kiedy miała miejsce ekspansja/rozwój masowej produkcji i konsumpcji. Masowa produkcja zakłada standardową produkcję towarów w olbrzymich halach produkcyjnych, jak na przykład fabryki Forda, zakłady chemiczne czy inne wielkie instalacje przemysłowe. Cechą charakterystyczną i symbolem tego rodzaju produkcji jest linia produkcyjna. Znaczna część zawodów to pracownicy przemysłowi, którzy wykonują pracę fizyczną w każdej możliwej formie. Charakterystycznym elementem gospodarki informatycznej jest proces tworzenia i przetwarzania informacji. Organizacja przedsięwzięć gospodarczych ulega zmianie i odzwierciedla zmianę pracy. Z jednej strony odbywa się przedsięwzięcie ponadnarodowe. Zlecanie produkcji innym pracownikom w częściach świata wskazuje na częściowy rozpad klasycznych struktur. Pod presją zapotrzebowania ze strony konsumentów i międzynarodowej konkurencji wyłania się zindywidualizowana produkcja masowa. Redukcja zatrudnienia i odmaterializowania przedsiębiorstwa, wyrównanie hierarchii, praca grupowa, stały personel, kompetencje oraz zlecenie prac podwykonawcom to charakterystyczne jej cechy. W wyniku tego procesu, powstanie przedsiębiorstwo określone przez gospodarkę informatyczną i stwarzające ramy przedsiębiorstwu wirtualnemu. Formy pracy stają się bardziej elastyczne przy pomocy, ale nie z powodu technologii informacyjnych. Obok klasycznego sposobu pracy pojawiają się nowe formy zatrudnienia: telepraca, nowe samodzielne zatrudnienie oraz pracownicy zatrudnieni na część etatu. Nowe technologie informatyczne i komunikacyjne są środkami i sposobami tych procesów zmian: środki są stosowane do wykorzystania istniejących możliwości racjonalizacji celem uczynienia pracy bardziej wydajną; sposoby tworzą nowe potrzeby oraz nowe formy i części pracy. Omawianie pracy informacyjnej wyraża się w tym ambiwalentnym związku. W przeszłości praca była zawsze związana z wiedzą i informacją, z tą różnicą jednak, że obecnie aspekt zbierania, przetwarzania i rozpowszechniania informacji stał się ważnym elementem procesu produkcji na wszystkich poziomach organizacji pracy, wytwarzania dóbr oraz ich rozpowszechniania. 8. PRACA WIEDZY ORAZ PRACOWNIK WIEDZY W społeczeństwie wiedzy jest ona tworzona, stosowana, sprawdzana i organizowana poprzez pracę wiedzy. Nie każda praca związana z wiedzą jest pracą wiedzy. Praca wiedzy różni się od ogólnych działań związanych z wiedzą w społecznym kontekście, w którym jest zorganizowana. 27 Specyficzne funkcje, jakie spełnia wiedza w społeczeństwie wiedzy, oparte są, według Hacka, na nowych formach organizacji oraz na ukierunkowaniu wiedzy skupionej na działaniu na wiedzę nastawioną na procesy gospodarcze. W tym znaczeniu 27 L. Hack, Wissensformen zum..., op.cit. 102

103 między innymi Wilke 28 odróżnia pracę wiedzy od historycznych form postępowania z wiedzą, w których istotna wiedza jest: nieustannie poprawiana; ciągle uważana za wiedzę, którą można polepszyć; ogólnie uważana za zasób i nieprawdę; nierozerwalnie związana z brakiem wiedzy/ignorancją. 29 W tym sposobie postrzegania praca wiedzy oznacza jej związek z procesami gospodarczymi i administracyjnymi. W efekcie jest ona zawsze celowa i organizowana głównie w sieciach wiedzy. Staje się czynnikiem produkcji, który zaczyna mieć większe znaczenie niż czynniki konwencjonalne (ziemia, praca, kapitał). 30 Czynniki pracy wiedzy nazywane są pracownikami wiedzy. Termin pracownik wiedzy zastąpił w latach dziewięćdziesiątych inne nazwy, takie jak pracownik umysłowy, pracownik akademicki, inżynier wiedzy, makler wiedzy, ekspert do spraw zaawansowanych technik. Obecnie różne są kategorie zawodów oraz profile pracy pracowników wiedzy. Mogą być to klasyczni specjaliści komputerowi, projektanci wiedzy tego typu, jak makler wiedzy. 31 Robert Reich próbuje scharakteryzować pojęcie pracownika wiedzy na wysoce abstrakcyjnym poziomie, poprzez ogłoszenie, że pracownicy wiedzy to analitycy symboliczni, których wkład polega na rozpoznaniu i rozwiązywaniu problemów oraz tworzeniu związków. 32 Przykładami takiej grupy zawodowej są według Reicha naukowcy, projektanci, twórcy oprogramowania, inżynierowie, między innymi do spraw budownictwa i dźwięku, bioinżynierowie, specjaliści od reklamy, bankierzy inwestycyjni, prawnicy, menedżerowie projektów, eksperci kontroli, konsultanci zarządzania, finansów oraz innych dziedzin, eksperci do spraw organizacji, naukowcy komputerowi, headhunterzy, planiści, analitycy systemów, specjaliści marketingu, architekci, projektanci przemysłowi, wydawcy, pisarze, dziennikarze, muzycy, a także producenci telewizyjni i filmowi. Ich dochód nie opiera się na wykształceniu w danej dziedzinie, lecz na inteligencji abstrakcyjnej, na sposobie myślenia, skłonności do pracy w grupach, czyli na pracy z wiedzą w zorganizowanych kontekstach. 33 Pracownicy wiedzy mogą być podzieleni na cztery duże, uporządkowane pod względem hierarchii, podgrupy: producenci wiedzy, którzy tworzą nową wiedzę; użytkownicy wiedzy; nawigatorzy oraz kontrolerzy pracy wiedzy; organizatorzy oraz projektanci pracy wiedzy. Obecnie wiele działań w społeczeństwie wiedzy jest opartych na martwej wiedzy. Wiedza powiązana z pracą i kapitałem staje się czynnikiem produkcji. Kapitał wiedzy w tym znaczeniu jest nagromadzoną wiedzą, która jest stosowana w procesie produkcji oraz dystrybucji, a pod względem struktury związana jest z przedsięwzię- 28 H. Willke, Organisierte Wissensarbeit, Zeitschrift für Soziologie 1998, Nr 27, s Ibidem, s Mehr: L. Hack, Wissensformen zum..., op.cit. 31 Ibidem, s. 111, R. Reich, The Work of Nations. Preparing Ourselves for the 21st Century Capitalism, Vintage / Random House, New York M. Heidenreich, Merkmale der Wissensgesellschaft..., op.cit., s

104 ciem gospodarczym. Skala tego kapitału wiedzy, czasem nazywanego kapitałem strukturalnym, obejmuje znaczną część wartości wielu firm w społeczeństwie wiedzy. Nagromadzenie kapitału wiedzy zakłada, że kompetencja pracy wiedzy jest i pozostaje dostępna nie tylko dla pojedynczego pracownika wiedzy, ale również dla firmy, w której pracuje. Kapitał wiedzy jest zatem kompetencją i własnością firmy; jednocześnie jest niezależny od indywidualnego producenta. Przetworzenie jednostkowej kompetencji wiedzy pracowników wiedzy w kapitał wiedzy firmowy jest postrzegane przez Stewarta jako jedno z najważniejszych zadań zarządzania wiedzą POLITYKA WIEDZY Wraz ze wzrostem znaczenia wiedzy, pracy wiedzy oraz kapitału wiedzy korzystnego dla rozwoju społeczeństwa, powstaje pytanie, jak można zorganizować i nadzorować pracę wiedzy w odniesieniu do społeczeństwa wiedzy. Stehr postrzega wypracowanie polityki wiedzy jako nieodwołalną konsekwencję pojawienia się społeczeństwa wiedzy. Przedstawia pojęcie polityki wiedzy w następujący sposób: W polityce wiedzy można zauważyć strategiczne próby osadzenia nowych odkryć i wynalazków technicznych, a wraz z nimi czasu, przyszłości, w centrum kulturalnej, gospodarczej i politycznej macierzy społeczeństwa. 35 Chociaż Stehr zasadniczo przyznaje, że polityka wiedzy może i powinna z pewnością zajmować się opracowaniem i wdrożeniem nowych opcji praktycznego wdrożenia wiedzy, jako pierwszy koncentruje się na pytaniu dotyczącym możliwości nadzorowania sposobu, w jaki społeczeństwo postępuje z wiedzą poprzez politykę wiedzy. Mówiąc bardziej ogólnie, zadaniem jej (polityki wiedzy) jest regulowanie oraz nadzorowanie uważne nowych odkryć oraz technicznych wytworów ludzkich poprzez sformułowanie zasad oraz sankcji, które zdecydują o tym, jak radzić z określoną wiedzą w odniesieniu do właściwych jednostek i organizacji. 36 Rozwój polityki wiedzy jest faktycznie opóźnioną reakcją na niewiarygodną prędkość, z jaką nowa wiedza i techniczne możliwości rozwijają się we współczesnych społeczeństwach, oraz reakcją na coraz większe zagrożenia możliwości we współczesnych społeczeństwach. 37 Jest to również odpowiedź na zagrożenia oraz społeczne konflikty spowodowane postępowaniem z wiedzą we współczesnych społeczeństwach. Zgodnie z tym poglądem, żyjemy w kruchym świecie, w którym nauka tworzy niepewność i ryzyka. Polityka wiedzy służy do ich regulowania i minimalizowania. Regulacyjna polityka wiedzy może być skuteczna wtedy, gdy będzie się skupiać na łańcuchu produkcji wiedzy, a głównie na procesie tworzenia samej wiedzy. 34 T.A. Stewart, Intellectual capital The New Wealth of Organizations, Doubleday, New York N. Stehr, Wissenspolitik Die Überwachung des Wissens, Suhrkamp Verlag, Frankfurt Main 2003, s Ibidem. 37 Ibidem, s

105 10. DANE, WIEDZA, INFORMACJA Dane są tym, co pochodzi bezpośrednio z czujników pokazujących mierzony poziom różnych zmiennych. 38 Są to wydarzenia lub jednostki przedstawiane w formie symbolicznej i dające się przetworzyć. 39 Tylko w zorganizowanej formie dane stają się informacją, którą można zdefiniować jako dane, które zostały zorganizowane, lub określona struktura, która, gdy jest w kontekście umieszczona, zyskuje również znaczenie. 40 Celem rozwijania informacji jest zmniejszenie niepewności lub niewiedzy, zapewnienie zaskoczenia czy wglądu oraz pozwolenie na podejmowanie decyzji. 41 Informacja oraz wiedza są oddzielnymi pojęciami w tym sensie, że wiedza potrzebna jest do interpretacji informacji. 42 Natomiast informacja mówi o obecnym oraz dawnym statusie niektórych części systemu produkcji, wiedza umożliwia przewidywanie, przyczynowe skojarzenia bądź narzucone decyzje o tym, co robić. 43 Ważne jest zrozumienie wiedzy jako procesu aktywnego; łączy się to z umiejętnością interpretowania danych. Nie jest to zawartość bazy danych. 44 Ukryty aspekt wiedzy jest związany z faktem, że technologia produkcji odnosi się do działania, a nie tylko do działania w formie zasady abstrakcyjnej (naukowej). Know how dotyczące działania jest czymś bardzo różnym i znacznie mniej przenośnym. 45 Przyjmując, że wiedza istnieje w różnych formach, Earl proponuje rozróżnienie trzech aspektów wiedzy: wiedzy (która może obejmować prawo akceptowane, teorię oraz procedurę), sądzenia (może obejmować zasady polityki, parametry prawdopodobieństwa oraz heurystykę) oraz doświadczenia (historyczne oraz obserwacyjne dane będące przedmiotem badań naukowych czy osądu, a także podstawą do tworzenia nowej nauki czy formułowania sądów). Doświadczenie można scharakteryzować jako potencjalną wiedzę, osąd jako wiedzę realną, a naukę jako wiedzę akceptowaną. Oznacza to, że coraz wyższy poziom przedstawia wzrost struktury, pewności oraz ważności. Earl wiąże trzy różne poziomy wiedzy z różnymi kategoriami uczenia. Doświadczenie wymaga działania i pamięci, osąd wymaga analizy i zrozumienia, podczas gdy nauka wymaga sformułowania i jednomyślności. 46 Postuluje również, by hierarchia wiedzy była równoznaczna z odróżnieniem od siebie danych, informacji i wiedzy. 38 R.E. Bohn, Measuring and managing technological knowledge, Sloan Management Review 1994, Vol. 36, No. 1, p M. Earl, Knowledge Strategies: Propositions From Two Contrasting Industries, in: Information Management. The Organizational Dimension, ed. M. Earl, Oxford University Press, Oxford 1996, p Deutscher Soziologentag Die Modernisierung moderner Gesellschaften Sektionen, Arbeits und Ad hoc Gruppen, Ausschuß für Lehre, Hg. W. Glazer., Westdeutscher Verlag, Opladen M. Earl, Knowledge Strategies..., op.cit., p I. Miles, et al., Knowledge Intensive Business Services: Users, Carriers and Sources of Innovation, European Innovation Monitoring System (EIMS), EIMS Publication N 15, Brussels 1995, p Ibidem, p Ibidem, p P. Cohendet, P. Llerena, Learning, Technical Change and Public Policy: How to Create and Exploit Diversity, in: Systems of Innovation, Technologies, Institutions and Organization, ed. Ch., Charles, Pinter, London M. Earl, Knowledge Strategies..., op.cit., p

106 Najniższy poziom jest odpowiednikiem danych operacyjnych (oraz operacyjnych systemów przetwórczych). Środkowy poziom odpowiada informacji w klasycznym znaczeniu minimalizowania niepewności celem podejmowania decyzji (a tym samym też odpowiada decyzyjnym systemom wsparcia). Najwyższy poziom to wiedza, w której użytkownik przychyla się również do decyzyjnych systemów wsparcia. Najwyższy poziom zajmuje wiedza, w której użytkownik jest ograniczany tylko przez dostęp do niej bądź przez intelekt (tym samym sytuacja ta przypomina klasyczny system ekspercki bądź systemy nazywane czasem inteligentnymi systemami opartymi na wiedzy). Informacja może być odróżniona od materiału i energii, jednakże zazwyczaj traktowana jest podobnie jak one. Można ją zmierzyć, przenieść, oszczędzać, przechowywać, sprzedawać i kupować. Jednocześnie widać również, że niesie ze sobą element zaskoczenia oraz zmienia systemy w sobie, tym samym wywiera wpływ na poznawczą strukturę przetwarzania informacji. Pojęcie informacji i wiedzy nie są tożsame; mogą być nawet sprzeczne. Juergen Mittelstrass rozróżnia wiedzę i informację: Informację postrzega się jako całość wiedzy, jednak nie zauważa się wówczas, że informacja jest tylko specjalnym rodzajem wiedzy, a mianowicie sposobem i środkiem przenoszenia wiedzy. [...] W miejscu własnej umiejętności tworzenia wiedzy pojawia się zdolność przetwarzania oraz wiara w to, że informacja jest właściwa. Należy uwierzyć informacji, jeżeli nie można sprawdzić wiedzy, wiedza staje się widoczna dzięki informacji. 47 Należy odróżnić informację od wiedzy popularnej. Zainteresowanie informacją jest zwiększane przez możliwość zaskoczenia. Jest to różnica między tym, co mogłoby być, a tym, co miało miejsce bądź zostało przekazane. Jest to działanie w ramach procesu komunikacji. Informacja istnieje w systemie i jednocześnie powoduje w nim zmiany. Bateson stwierdził: Informacja to różnica, która robi różnicę. 48 Korzyści, jakie można osiągnąć dzięki informacji, są zatem związane z niespodziankami oraz pewnością, która jest w równym stopniu przypadkowa, jak różnica. Ponadto informacja może zaskakiwać tylko raz. Jeżeli jest znana, zachowuje ona swoje znaczenie, jednak już nie informuje, lecz jedynie staje się zbyteczna. Jej znaczenie może być powtarzalne, traci jednak element niespodzianki. Informacja jest kwestią bardzo dwuznaczną, jest zarazem zjawiskiem i różnicą. Jest to pojęcie o dwóch końcach: pomaga i przeszkadza zarazem. W pewnym sensie sama sobie zaprzecza. Z biegiem czasu na nowo tworzy wiedzę i niewiedzę. Jako informacja tworzy możliwość kontynuacji, a z drugiej strony odtwarza wiedzę o tym, że istnieją inne możliwości. Informacja nie musi być prawidłowa, a jedynie wiarygodna. Musi umożliwić odnalezienie znaczenia, a jednocześnie kontynuowanie działań oraz przeniesienie dwuznaczności wiedzy i niewiedzy na następną sytuację. W tym stopniu społeczeństwo informacyjne jest nieustannie niedoinformowane. 11. WIEDZA O WIEDZY Jednym z powodów braku wiedzy o wiedzy jest fakt, że dyskusja naukowa przyczyniła się do powstania swoistego naturalistycznego podejścia do niej. Aplikuje ona 47 J. Mittelstrass, Leonardo Welt. Über Wissenschaft, Forschung und Verantwortung, Suhrkamp, Frankfurt 1993, S G. Bateson, Ökologie des Geistes. Anthropologische, psychologische, biologische und epistemologische Perspektiven, Suhrkamp, Frankfurt 1981, s

107 autorytatywne jej zrozumienie i przecenia obiektywność własnych stwierdzeń, a także bezpośrednio i pośrednio społeczny odbiór siły oddziaływania wiedzy. Celem lepszego zrozumienia społecznej (oraz gospodarczej) roli wiedzy należy zacząć od socjologicznego pojęcia wiedzy. Wymaga to odróżnienia tego, co jest znane, wiedzy i poznania. Posiadanie wiedzy to relacja między przedmiotami, osobami a faktami, ale również zasady, prawa i programy. Pewien rodzaj uczestnictwa jest zatem istotny dla poznania; poznanie rzeczy, zasad, programów oraz faktów to w pewnym sensie ich przywłaszczenie poprzez włączenie do sfery orientacji i umiejętności. Wiedza jest czymś, co ludzie posiadają bądź są w stanie osiągnąć. Poznanie jest bardziej postrzegane jako czynność. Poznanie jest więc w znacznej mierze uczestniczeniem w kulturowych zasobach społeczeństwa. Wiedza, pomysły oraz informacja różnią się od dóbr trwałego użytku, tajemnic czy pieniędzy. W trakcie wymiany wiedza, pomysły czy informacja dołączają do innych dziedzin, a jednocześnie zachowują swój indywidualny charakter. Wiedza nie ulega zniszczeniu w procesie konsumpcji, nie ma wartości zerowych, jest powszechnie dostępna. W przeciwieństwie do tajemnic, nie traci znaczenia, gdy zostaje ujawniona. Nieograniczony potencjał dostępności nie pomniejsza jej znaczenia i nie daje możliwości absolutnego zawłaszczenia. Od pewnego czasu wiadomo, że tworzenie czy wytwarzanie wiedzy jest narażone na trudności, które niełatwo jest przewidywać czy planować. Jednocześnie uważa się, że stosowanie wiedzy odbywa się bez większego ryzyka, a przyswojenie wiedzy zmniejsza niepewność. Niedawno zauważono, że wiedza nie jest tylko, jak powszechnie sądzono niegdyś, kluczem do rozwiązania wszystkich tajemnic oraz tragedii na świecie. W nauce jej podważalność jest postrzegana jako jedna z głównych cech. W praktycznych warunkach kontrowersyjny charakter wiedzy jest często tłumiony wobec potrzeb społecznego działania. Wprowadzenie wiedzy do konkretnej sytuacji (przez konkretnych uczestników) nie musi oznaczać, że będzie to miało określone konsekwencje. Wiele dziedzin oraz zasobów ma ograniczone możliwości wzrostu, podczas gdy w przypadku wiedzy tak nie jest. Ma ona nieograniczone możliwości rozwoju. Wiedza w działaniu społecznym jest zjawiskiem uniwersalnym bądź stałą antropologiczną. Przedstawione tu terminy zostały wybrane ze słynnych spostrzeżeń F. Bacona scientia est potentia. Autor wskazuje, że wiedza jest użyteczna dzięki zdolności wprawiania w ruch. Terminy potentia czy zdolność używane są do opisywania siły poznania. Wiedza, jako ogólna zdolność działania, przyjmuje aktywną rolę w trakcie społecznego działania tylko w sytuacji interesującego imperatywu, a nie stereotypowych bodźców. Niezależnie od szczególnej roli wiedzy naukowej we współczesnym społeczeństwie oraz w systemie gospodarczym w szczególności 49 jej znaczenie nie wynika z tego, że stanowi ona zdolność działania. W tym znaczeniu wiedza naukowa nie różni się zbytnio od wiedzy codziennej czy wiedzy religijnej. Właściwie wiedza naukowa nie powinna być postrzegana jako zasób, któremu brakuje konkurencyjności, tak jak jest w przypadku codziennej wiedzy, oraz jako wiedza podatna na interpretację. 49 A. Burton-Jones, Knowledge Capitalism: Business, Work and Learning in the New Economy, Oxford University Press, Oxford 1999; N. Stehr, Die Zerbrechlichkeit der..., op.cit. 107

108 AGNIESZKA LOREK dr Agnieszka Lorek Akademia Ekonomiczna w Katowicach 2 5 PROBLEM WYKLUCZENIA CYFROWEGO I TECHNOLOGICZNEGO W POLITYCE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Abstract THE PROBLEM OF DIGITAL AND TECHNOLOGICAL EXCLUSION IN SUSTAINABLE DEVELOPMENT POLICY In the recent years, the demand for knowledge has been observed in all countries in the entire world. Development of innovative technologies accompanied by progressing competitiveness of products and services on the market requires constant improvement of one s qualifications and also creation and absorption of knowledge. As the reason of digital exclusion is perceived division of society into those with and those without access to digital technologies. The real cause of exclusion from society is lagging behind as regards development. This problem concerns both individual people, smaller communities for example certain occupational groups, and the entire countries. The issue regarding overcoming of digital exclusion is very important for effective implementation of sustainable development policy. Therefore, it is necessary to make investments in education, trainings, researches and development as well as making access to new knowledge easier. Zrównoważony rozwój oznacza koncepcję rozwoju globalnego, regionalnego i lokalnego, która nie jest tożsama z wąsko rozumianym wzrostem gospodarczym. Idea ta powstała jako odpowiedź na globalny charakter zagrożeń środowiska, a obecnie stanęła przed nowymi wyzwaniami o charakterze ogólnoświatowym. Daleko idącym i nieodwracalnym przemianom uległy role czynników produkcji w procesie generowania bogactwa: ziemi, surowców, kapitału ludzkiego i technologii. To właśnie dostęp lub brak dostępu do nowoczesnych technologii jest coraz częściej czynnikiem decydującym o rozwoju całych państw, a także o pozycji społecznej i zamożności poszczególnych członków społeczności. 108

109 1. INFORMACJA W POLITYCE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Polityka zrównoważonego rozwoju stanowi istotny element ogólnej polityki w skali międzynarodowej oraz krajowej. Podstawowym celem polityki zrównoważonego rozwoju jest wprowadzenie zmian o charakterze cywilizacyjnym, których podstawowym zadaniem jest zapewnienie efektywnego funkcjonowania makrosystemu społeczeństwo-gospodarka-środowisko. Jednym z podstawowych zadań, jakie są stawiane przed tą polityką, jest walka z wykluczeniem społecznym i ubóstwem. Skuteczna realizacja polityki zrównoważonego rozwoju wymaga osiągnięcia pewnego stanu zaspokojenia potrzeb, istnienia odpowiednich instytucji i odpowiedniego poziomu edukacji oraz dostępu do informacji i technologii wspierających postęp. Kluczową rolę informacji i technologii dostrzeżono już w jednym z najważniejszych dla rozwoju zrównoważonego dokumentów Agendzie 21. W dokumencie tym zapisano, że zgodnie z zasadami trwałego i zrównoważonego rozwoju wszyscy są użytkownikami i dostarczycielami szeroko pojętej informacji. Terminem tym objęto dane, informacje i odpowiednio ujęte doświadczenie oraz wiedzę. Zapotrzebowanie na informację istnieje na wszystkich płaszczyznach i dotyczy zarówno głównych decydentów na szczeblu krajowym i międzynarodowym, jak i władz lokalnych oraz osób prywatnych. Aby decyzje mogły być podejmowane na podstawie rzetelnych informacji, konieczne jest skupienie się na następujących problemach: wypełnieniu luk informacyjnych; zwiększeniu dostępności informacji. 1 Rolę technologii informacyjnych w przyspieszaniu rozwoju gospodarczego, eliminacji ubóstwa i wdrażaniu zrównoważonego rozwoju dostrzeżono także przy formułowaniu milenijnych celów rozwojowych. Do ósmego celu milenijnego dotyczącego stworzenia globalnego partnerskiego porozumienia na rzecz rozwoju włączono zadania dotyczące upowszechnienia dostępu do nowych technologii, zwłaszcza technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Kwestia dostępu do nowych technologii w skali globalnej jest przedmiotem licznych dyskusji na forach międzynarodowych. Generalną konkluzją tych rozważań jest dostrzeżenie pozytywnych skutków społecznych i gospodarczych postępu technologicznego, ale także podkreślane są zagrożenia związane z tym procesem, takie jak: rosnące nierówności między krajami i wewnątrz nich oraz wykluczenie społeczne i cyfrowe dużej części ludności świata. Zjawiska te stanowią istotną barierę we wdrażaniu zrównoważonego rozwoju. Za warunek skutecznej realizacji polityki równoważonego rozwoju uznaje się więc poszerzenie dostępu do zastosowania nowych technologii; w przeciwnym przypadku kraje mniej rozwinięte nie będą w stanie czerpać korzyści płynących z wdrażania gospodarki opartej na wiedzy, a możliwości przyspieszenia rozwoju związane z nowymi technologiami pozostaną niewykorzystane. Problemy dotyczące wykorzystania nowych technologii dotyczą także społeczeństw krajów wysoko rozwiniętych, w których można zaobserwować znaczne różnice w dostępie do takich technologii, wynikające z różnic społecznych i marginalizacji części społeczeństwa. Jednym z priorytetowych celów polityki w tych krajach jest więc walka z wykluczeniem cyfrowym. 1 Dokumenty końcowe konferencji Narodów Zjednoczonych Środowisko i Rozwój, Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 1998, s

110 2. WYKLUCZENIE CYFROWE Coraz szybszy rozwój technologii i związane z nim wykluczenie cyfrowe stanowi wyzwanie zarówno dla krajów wysoko rozwiniętych, jak i rozwijających się. W literaturze przedmiotu można odnaleźć różne definicje tego pojęcia: wykluczenie cyfrowe dotyczy luki między tymi osobami i społecznościami, które potrafią używać informacji elektronicznych i narzędzi komunikacji, takich jak na przykład Internet, do poprawy jakości ich życia a tymi, którzy tego nie potrafią; 2 wykluczenie cyfrowe to luka, która istnieje w większości krajów między tymi, którzy mają dostęp do odpowiednich technologii i narzędzi informacyjnych, a także posiadają odpowiednią wiedzę, aby je wykorzystać, a tymi, którzy takiego dostępu lub wiedzy nie posiadają; 3 wykluczenie cyfrowe to rosnąca luka między tymi częściami świata, które posiadają łatwy dostęp do wiedzy, informacji, idei i opracowanych rozwiązań poprzez technologię, a tymi, którzy takiego dostępu nie mają. 4 Wykorzystując powyższe, wykluczenie cyfrowe można zdefiniować jako lukę, która istnieje między tymi, którzy posiadają dostęp do technologii cyfrowych, informacji i narzędzi komunikacji, a tymi, którzy takiego dostępu nie posiadają. Termin wykluczenia cyfrowego nie sprowadza się tylko do możliwości dostępu do Internetu. Ważne są również czynniki takie, jak: umiejętności posługiwania się Internetem; jakość połączenia; znajomość języków. Wykluczenie cyfrowe jest ważnym komponentem zjawiska znacznie szerszego, a przez to groźniejszego luki technologicznej. Blokuje ono wydostanie się krajów biednych z kręgu ubóstwa i zacofania, a tylko nieliczne kraje mogą skorzystać ze swoistej renty zacofania : przeskakiwać etapy i sięgać od razu po najnowsze, a wcale niekoniecznie najdroższe, technologie. Przykładem takiego kraju mogą być Indie, a działania mogą dotyczyć przykładowo: rozwijania telefonii komórkowej zamiast sieci stacjonarnej lub wprowadzania telewizji cyfrowej zamiast sieci opartej na przekaźnikach analogowych. 5 Wykluczenie cyfrowe może dotyczyć dwóch podstawowych wymiarów: wewnętrznego i międzynarodowego. W wymiarze wewnętrznym cyfrowe wykluczenie oznacza drastyczne nierówności w dostępie do technologicznych osiągnięć rewolucji informacyjnej pomiędzy członkami tego samego społeczeństwa. Międzynarodowy aspekt wykluczenia cyfrowego sprowadza się do różnic w nasyceniu nowoczesnymi technologiami pomiędzy poszczególnymi państwami, grupami państw czy kontynen- 2 R. Salinas., Addressing the digital divide through collection development, Collection Building 2003, No. 22(3), p R. Cullen, Addressing the digital divide, Online Information Review 2001, No. 25 (5), p C. Deschamps, Can libraries help bridge the digital divide? [Electronic document]. Access mode: [Accessed: ]. 5 J. Woroniecki, Luka rozwojowa i jej nowy wymiar luka cyfrowa globalnym wyzwaniem XXI w., w: Ekonomia rozwoju, red. R. Piasecki, PWE, Warszawa 2007, s

111 tami. 6 Dostępność technologii, informacji i komunikacji (ICT) staje się więc kolejną płaszczyzną nierówności rozwojowych w skali globalnej, a dostęp do nowoczesnych technologii jest jednym z kluczowych czynników rozwoju w krajach rozwijających się. 3. SKALA WYKLUCZENIA Najbardziej wymiernym wskaźnikiem pozwalającym ocenić, na ile problem cyfrowego wykluczenia ma charakter realny, są podstawowe parametry dostępności nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych, w tym zwłaszcza Internetu. Według danych zaprezentowanych poniżej najniższy odsetek społeczeństwa korzystającego z Internetu jest w Afryce 5,6% populacji, a najwyższy w Ameryce Północnej 73,1% (tabela 1). Zróżnicowana jest także szybkość dyfuzji rożnych technologii, na przykład ilość wykorzystywanych telefonów komórkowych rośnie szybko, jednak niektóre technologie napotykają na poważne bariery rozwojowe. Trzy czwarte krajów rozwijających się ma 15 lub mniej komputerów osobistych na 1000 mieszkańców, a jedna czwarta ma nawet mniej niż 5. Jedną z najpoważniejszych barier w tym przypadku jest zły stan infrastruktury (na przykład w Afryce Subsaharyjskiej jedynie 8% populacji żyjącej na terenach wiejskich ma dostęp do elektryczności). 7 Tabela 1. Użytkownicy Internetu Region Populacja (2008 szacunkowo) Użytkownicy Internetu 31 grudnia 2000 roku Użytkownicy Internetu 31 grudnia 2000 roku Populacja z dostępem do Internetu [%] Wzrost liczby użytkowników w latach [%] Afryka 975,330,899 4,514,400 54,171, ,100.0 Azja 3,780,819, ,304, ,361, Europa 803,903, ,096, ,141, Środkowy Wschód 196,767,614 3,284,800 45,861, ,296.2 Ameryka Płn. 337,572, ,096, ,822, Ameryka Łacińska i Karaiby 581,249,892 18,068, ,619, Australia i Oceania 34,384,384 7,620,480 20,593, Łącznie 6,710,029, ,985,492 1,581,571, % Źródło: [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: [Data wejścia: ]. 6 Porębski L., Społeczeństwo informacyjne jako realizacja idei zrównoważonego rozwoju [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: [Data wejścia: ]. 7 Global Economic Prospects 2008: Technology Diffusion in the Developing World [Electronic document]. Access mode: PROSPECTS/GEPEXT/EXTGEP2008/0,contentMDK: ~menuPK: ~pagePK: ~piPK: ~theSitePK: ,00.html [Accessed: ]. 111

112 W raporcie J. Sachsa (ukazał się 17 stycznia 2005 roku) Inwestowanie w rozwój: praktyczny plan osiągnięcia celów milenijnych zwraca się uwagę na fakt, że technologie, jako rezultat społecznych inwestycji w edukację, odkrycia naukowe i docelowe badania zmierzające do umocnienia potencjału innowacyjnego, nie są powszechnie dostępne, a kraje rozwijające się są tylko widzem albo w najlepszym razie użytkownikiem niektórych osiągnięć krajów rozwiniętych. 8 Jednak w większości raportów dotyczących sytuacji w krajach rozwijających się można zauważyć pewne optymistyczne akcenty. W opublikowanym przez Word Economic Forum raporcie 9 widać wprawdzie ogromną lukę cyfrową między krajami wysoko rozwiniętymi i rozwijającymi się, jednak uległa ona zmniejszeniu w ostatnim okresie. Podobną tendencję zauważono w raporcie monitorującym stopień realizacji Milenijnych Celów Rozwoju 10, który stwierdza, że taka tendencja utrzymuje się od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Według Banku Światowego 11 skala ubóstwa na świecie zmalała z 29% w 1990 roku do 18% w roku 2004, co instytucja ta przypisała postępowi technologicznemu. W państwach rozwijających się postęp technologiczny od początku lat dziewięćdziesiątych był dwa razy szybszy niż w państwach wysoko rozwiniętych. Jednak mimo takich pozytywnych tendencji luka technologiczna pozostaje jednym z głównych problemów w tej grupie państw. Za podstawowe czynniki mające wpływ na wprowadzanie nowoczesnych technologii w krajach rozwijających się raport Banku Światowego uznaje: handel międzynarodowy, bezpośrednie inwestycje zagraniczne, emigrację (kontakty z osobami wyjeżdżającymi za granicę) oraz globalizację. Jednak rozpowszechnienie tych technologii w społeczeństwie będzie zależało od: polityki władz publicznych; klimatu dla rozwoju przedsiębiorczości; edukacji społeczeństwa; systemu finansowania innowacyjnych przedsiębiorstw i technologii. Brak właściwej edukacji i dostępu do nowych technologii w tych krajach prowadzi do niekorzystnego podziału społeczeństwa na część aktywną, rozwijającą się oraz grupy wykluczone. Dystans ten szybko powiększa się, a co gorsza takie wykluczenie może być dziedziczone, odbierając dzieciom już na starcie szanse na rozwój, a tym samym życie na odpowiednio wysokim poziomie. Wprawdzie wdrażanie nowych technologii jest istotne dla rozwoju gospodarczego, lecz niezbędne wydają się także inne działania mające na celu rozwój podstawowej infrastruktury (na przykład sieci dróg, infrastruktury komunalnej i ochrony środowiska) oraz upowszechnienie edukacji i ochrony zdrowia. Trudno bowiem wyobrazić sobie na przykład program pomocowy mający na celu upowszechnienie Internetu, podczas gdy nierozwiązane pozostają problemy niedożywienia czy dostępności do wody pitnej. Zjawisko wykluczenia cyfrowego dotyczy także krajów wysoko rozwiniętych, w tym krajów członkowskich UE, chociaż w tych państwach skala i charakterystyka tego zjawiska jest odmienna niż w państwach rozwijających się. Technologie infor- 8 J. Woroniecki, Luka rozwojowa..., op.cit., s The Global Information Technology Report [Electronic document]. Access mode: ort/index.htm, [Accessed: ]. 10 The Millennium Development Goals Report 2005, United Nations, New York, 2005, s Global Economic Prospects..., op.cit. 112

113 macyjne w tych państwach są daleko lepiej dostępne, podstawowa infrastruktura społeczno-gospodarcza jest rozwinięta w zadowalającym stopniu, wyższy jest poziom edukacji społeczeństwa niż w państwach rozwijających się, a jednak wciąż, jak wskazują dane, od 30 do 40% Europejczyków nie korzysta z dostępu do sieci. Wyniki badań gospodarstw domowych i osób indywidualnych w krajach UE wskazują na stopniowy wzrost liczby gospodarstw domowych mających dostęp do Internetu, w tym dostęp za pośrednictwem łączy szerokopasmowych. Najwyższy odsetek gospodarstw domowych z dostępem do Internetu w 2007 roku miała Holandia 83%, przy średniej dla UE 54%, a najmniejszy w Bułgaria 19% (rysunek 1). Rysunek 1. Gospodarstwa domowe z dostępem do Internetu w domu w wybranych krajach europejskich w 2006 i 2007 roku Holandia Dania Niemcy Finlandia W. Brytania Słowenia UE 27 Słowacja Francja Polska Węgry Bułgaria Rumunia 83% 80% 78% 79% 71% 67% 69% 65% 67% 63% 58% 54% 54% 49% 46% 27% 49% 41% 41% 36% 38% 32% 19% 17% 22% 14% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS-u. Obserwacja statystyk korzystania z Internetu w przekrojach według wieku ujawnia wyraźną dysproporcję. Osoby z najniższego przedziału wiekowego, od 16 do 24 roku życia, korzystają z Internetu zdecydowanie najczęściej. Korzystanie z Internetu co najmniej raz w tygodniu deklarowało 77% kobiet i 79% mężczyzn. W grupie wiekowej lata wartości te wyniosły odpowiednio 55% dla kobiet i 61% dla mężczyzn. W najstarszej grupie jedynie 19% kobiet i 31% mężczyzn korzystało z Internetu przynajmniej raz w tygodniu. Istotne różnice w dostępie do Internetu można 113

114 zaobserwować w zależności od gęstości zaludnienia. W 2007 roku tylko 45% gospodarstw domowych ze słabo zaludnionych obszarów dysponowało dostępem do Internetu, w porównaniu z 58% gospodarstw z gęsto zaludnionych obszarów. 12 Taki stan determinują między innymi: bariery finansowe, ograniczony zasięg sieci, niewystarczające umiejętności oraz niski poziom motywacji, by z Internetu korzystać. Zjawisko wykluczenia cyfrowego w państwach UE dotyczy głównie osób bezrobotnych i niepełnosprawnych, które mogłyby wykorzystywać dostęp do Internetu do poszukiwania pracy lub jej zdalnego wykonywania oraz osób starszych, które mogłyby korzystać dzięki nowoczesnym technologiom z telemedycyny. Choć państwa europejskie starają się walczyć z wykluczeniem cyfrowym, to jednak wciąż można zauważyć znaczne różnice pomiędzy państwami członkowskimi; szczególnie będzie to dotyczyło państw nowo przyjętych. Istnieje zatem niebezpieczeństwo pogłębiania się różnic pomiędzy krajami, które są na wysokim poziomie, jeśli chodzi o dostęp społeczeństwa do nowoczesnych technologii, oraz tymi, w których wykluczenie cyfrowe nadal jest wysokie, co może mieć wpływ na ich standard życia i pozycję ekonomiczną. E-integracja w państwach europejskich odnosi się do efektywnego uczestnictwa jednostek i społeczności we wszystkich wymiarach społeczeństwa opartego na wiedzy i gospodarki poprzez dostęp do ICT, możliwy dzięki usunięciu barier oraz chęci i gotowości do czerpania korzyści społecznych z takiego dostępu. Oprócz tego, e-integracja dotyczy stopnia, w jakim ICT przyczyniają się do wyrównania szans i promocji uczestnictwa w społeczeństwie na wszystkich szczeblach (na przykład relacji społecznych, pracy, kultury, uczestnictwa politycznego). 13 W Polsce w 2006 roku co trzecie gospodarstwo domowe posiadało dostęp do Internetu w domu, podczas gdy dwa lata wcześniej co czwarte. Podobnie jak w przypadku wyposażenia w telefony komórkowe i komputery, dostęp do Internetu jest znacznie zróżnicowany. Ponad czterokrotnie więcej gospodarstw miało w 2006 roku dostęp do Internetu w domu w grupie o najwyższych dochodach (73%) niż w grupie o najniższych dochodach (17%). Co więcej, różnica ta w latach wzrosła. Taka sytuacja może prowadzić do wykluczenia z tworzącego się w Polsce społeczeństwa informacyjnego znacznej liczby osób z gospodarstw o najniższych dochodach. Istotnie wyższy był także udział gospodarstw posiadających dostęp do Internetu wśród gospodarstw domowych w dużych miastach (46% w 2006 roku) w porównaniu z obszarami wiejskimi 25% (tabela 2) oraz gospodarstw z dziećmi do 16 roku życia (47%) w stosunku do gospodarstw bez dzieci (31%). Jednakże tempo wzrostu w latach było znacznie wyższe (wzrost o ponad 60% od 2004 roku) w gospodarstwach domowych na obszarach wiejskich oraz bez dzieci niż w pozostałych grupach gospodarstw. Wskaźnik dostępu do Internetu wśród gospodarstw domowych w Polsce (36%) w 2006 roku sięgał dwóch trzecich poziomu średniej dla 25 krajów UE (52%) i w ciągu dwóch lat zarówno w naszym kraju, jak i w UE odsetek ten wzrósł o dziesięć punktów procentowych, co oznacza, że dystans dzielący nasz kraj od średniej dla UE nie zmniejszył się. 12 Społeczeństwo informacyjne w Unii Europejskiej, Notatka informacyjna, kwiecień 2008 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: [Data wejścia: ]. 13 e Inclusion: New Challenges and Policy Recommendations (2005) [Electronic document]. Access mode: report_einclusion_final_version.pdf [Accessed: ]. 114

115 Tabela 2. Odsetek gospodarstw domowych posiadających dostęp do Internetu w domu [%] Miejsce zamieszkaniaa 2004 Duże miasta 34 Mniejsze miasta 28 Obszary wiejskie Źródło: Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki z badań statystycznych z lat , GUS, Warsza- wa 2008, s Według badania wskaźników społeczeństwa informacyjnego wykonanego przez GUS główną przyczyną nieposiadania dostępu do Internetu w polskich domach był brak potrzeby, deklarowany przez 43% gospodarstw domowych bez dostępu do sieci (rysunek 2). 14 Rysunek 2. Powody braku dostępu do Internetu w domu (dane dla 2006 roku) 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 43% 36% 35% 19% 8% 8% 3% 2% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS-u. Polska, aby skutecznie walczyć z problemem wykluczenia cyfrowego, powinna rozwinąć infrastrukturę adekwatnie wspierającą programy IT, uświadomić ludziom zalety technologii, aby przezwyciężyć ich opór i współpracować z lokalnymi grupami, i lepiej zrozumieć potrzeby populacji i odpowiednio zmodyfikować proponowane rozwiązania. Poza zapewnieniem dostępu do technologii spełniającej potrzeby danej grupy, istotne jest również oferowanie szkoleń i wsparcia. 14 Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki z badań statystycznych z lat , GUS, Warszawa 2008, s