1 Dariusz Bugalski. Za: Szymkiewicz, 2006.

Transkrypt

1 1 Dariusz Bugalski Czy media mogą się przydać w terapii społecznej? Kilka uwag dziennikarza o propagandzie i demokracji. (Prace Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego, tom 16: Profilaktyka społeczna i resocjalizacja (red. Jerzy Kwaśniewski), Warszawa 2010, s ). W poniższym tekście zająłem się mediami i niezrealizowaną przez nie funkcją resocjalizacyjną. Mam na myśli realizację wspólnotowej funkcji mediów w taki sposób, by wzmacniać więzi społeczne i w warunkach sprzyjających namysłowi poddawać rzeczywistość społeczną oglądowi oraz tak organizować i prowadzić debatę, by służyła ona społecznemu rozwojowi. Funkcje mediów Badacze mediów (Goban-Klas 1999) podkreślają, że podstawową funkcją mediów, być może nawet ważniejszą od zaspokajania potrzeby informacji, jest funkcja rozrywkowo-kompensacyjna 1. Dziennikarze radia i telewizji bardzo często zapraszają psychoterapeutów do udziału w programach. Terapia radiowa, czy terapia przez radio nie jest jednak przecież możliwa, o czym wielu z nas zapomina. Czy zatem użycie słowa terapia w odniesieniu do programów mediów elektronicznych jest prawomocne i sensowne? Z pewnością, o ile są one poświęcone problemom terapii. Czy dziennikarze mogą się podjąć terapii społecznej? W takim chyba tylko sensie, jaki zostanie opisany poniżej. Dodajmy do tego jeszcze jeden postulat i opatrzmy go trybem warunkowym: Dziennikarz facylitator podejmuje się terapii społecznej poprzez takie organizowanie przestrzeni debaty publicznej, gdy zaprezentowane zostanie możliwie szerokie spektrum etycznie i prawnie dopuszczalnych stanowisk i poglądów. O ile nie są one prezentowane i poddane osądowi publicznemu, stają się, jak pisze Arnold Mindell 2, postaciami ze snu, rolami-duchami, odszczepionymi i porzuconymi częściami doświadczenia, z którego nie korzystamy, więc tym uporczywiej domagają się one naszej uwagi, zwłaszcza w momentach kryzysu. Dla przykładu, gdy doświadczamy sytuacji zranienia, nasz świat rozpada się. Traumatyczne 1 W przypadku radia funkcja rozrywkowo-kompensacyjna jest najważniejsza dla 61% respondentów badacza, w tym potrzebę rozrywki deklaruje 50%, lekarstwa na stres i zmęczenie psychiczne 14%, a kompensacji samotności 9%. 2 Za: Szymkiewicz, 2006.

2 2 doświadczenie narusza podstawowe poczucie autonomii i integralności. Trawestując tytuł książki Bogny Szymkiewicz, zranione stany świadomości promieniują bólem, złością i prowadzą do nieświadomego używaniu w relacjach siły. Na scenie naszej psyche pojawiają się główne postacie dramatu: ofiara, mściciel, terrorysta, prześladowca, bohater i wybawca, by toczyć wojnę wszystkich ze wszystkimi. Dzieje się tak wtedy, gdy znajdą się poza Ja, które jednak może stać się metakomunikatorem. O ile obdarzy się je empatią 3, będziemy mogli skorzystać z ich zasobów. Mindell wypracował swoją koncepcję obejmując nią obszar psychiki, jednak odnosi się ona równie dobrze do rzeczywistości interpersonalnej. Przykładowo: wojnę określa on jako konflikt bez obecności metakomunikatora. Proces intra- i interpersonalny są jak dwie strony księżyca. Mindellowski paradygmat psychoterapii przekracza dominujący dziś paradygmat świeckiego kapłaństwa zainteresowanego rozwiązaniami odnoszącymi się do indywidualnej sytuacji klienta o dużych w każdym razie wystarczających, by opłacić sesje terapii - zasobach finansowych, a także społecznych i kulturowych. Zapominamy chętnie o ich znaczeniu kultywując mit merytokracji. Taki klient da sobie jakoś radę przy mniejszej lub większej pomocy psychoterapeuty. Poza polem jego uwagi pozostają ci, których zasoby nie pozwalają na skorzystanie z indywidualnej metody radzenia sobie ze stresem. To z kolei myśl wybitnego amerykański psychologa społeczności, Stevena E. Hobfolla, który nie może powstrzymać się od sarkazmu: Jak to miło, że modele poznawcze kładą nacisk na indywidualną interpretację; w przeciwnym razie psychologowie musieliby opuścić swoje przytulne gabinety i rozpocząć boje o zmiany społeczne, a takie działania przynoszą marne pieniądze i nie zapewniają prestiżu. (Hobfoll, 2006, 34). Głosy różnych, także tych pominiętych, nie wziętych pod uwagę aktorów procesu społecznego, potrzebują wysłuchania. Potrzebują wsparcia, jak sądzę, również od mediów. Zjawisko tabloidyzacji mediów Czerwone światło na kamerach i statywach mikrofonów sprawia, że rozpoczyna się gulgot indorów (Bunda 2006). Mikrofony i kamery roznoszą ten gulgot na cały kraj, a twarze gulgoczących widać/słychać w pełnej krasie. Media nie są niewinne. Poza zasięgiem kamer i mikrofonów indory stają się często miłymi ludźmi, w każdym razie chciałoby się w to uwierzyć. W polskiej rzeczywistości uzgodnionej 4 debata oznacza walkę do krwi ostatniej. Obowiązuje zasada wygrany - przegrany. Efektem takiej debaty bywa, że przegrywają wszyscy. Dlaczego tak się dzieje? Odpowiada za to m.in. zjawisko tabloidyzacji. Napisano bardzo wiele na temat zjawiska tabloidyzacji mediów, które w pogoni za 3 4 Mindell używa określenia druga uwaga. Termin Arnolda Mindella wybitnego psychoterapeuty, twórcy psychologii zorientowanej na proces.

3 3 wynikami słuchalności i oglądalności odnoszącymi się do naszego TGI 5 mierzonymi w kategoriach zasięgu oraz udziału w rynku naszej stacji przestają wypełniać rzetelnie rolę informacyjną. Tę nową rolę mediów określa w terminologii amerykańskiej słowo infotainment stanowiące zrost słów information oraz entertainment (w przybliżeniu: rozrywka ). Co charakterystyczne, infotainment jest często realizowany pod przykrywką działalności informacyjnej przez media pozycjonujące się na rynku jako czysto informacyjne. Wielu aktorów debaty publicznej, szczególnie polityków, wydaje się doskonale rozumieć zasady tej gry. Nasz wpływ na system społecznych przekonań i wzorów wymyka się często uwadze nas samych. A nie powinien, bo to kosztuje zbyt drogo. David Philips, socjolog z University of California w San Diego śledził fluktuacje samobójstw nastolatków porównując ich liczbę przed i po rozpowszechnieniu takich informacji. Wzrost liczby samobójstw wśród nastolatków w ciągu tygodnia od nadania tego rodzaju wiadomości był daleko większy niż można by to wyjaśnić na zasadzie przypadku (Praktanis, Aronson 2003, 131). Amerykę dotknęła głęboko również seria masowych zabójstw w szkołach: Pearl, West Paducah, Jonesboro, Edinboro, Fayetville, Springfield, Conyers i Littleton. Powodów tego zjawiska jest zapewne wiele. Oto jeden z nich: Chociaż relacje niewątpliwie przekazywały cierpienie i udręki, spowodowane tymi zabójstwami, to jednak przekazywały one także inną życiową prawdę: zamordowanie kolegów z klasy może zwrócić na ciebie uwagę całego narodu i jest sposobem radzenia sobie z problemami życiowymi (Praktanis, Aronson, 2003, s.132). Media ukazywały cierpienia i udręki, a jednak Dorobek nauk, które zajmują się badaniami na temat mechanizmów ewolucji zmieniły ramy, w których widzimy nasze doświadczenia. Jesteśmy poznawczymi skąpcami. Żeby zaoszczędzić nasze zasoby poznawcze posługujemy się heurystykami (np jednomyślności społecznej, niebezpieczeństwa, niedostępności, pewności siebie, wiarygodności to bodaj najpopularniejsze). Człowiek zwierzę skłonne do racjonalizacji z upodobaniem żeruje na frazesach. Rzadko nam się zdarza dekodować komunikaty stosując oba dostępne nam tryby/tory odbioru: peryferyjny i centralny. Pierwszy z nich to reakcje, często powierzchowne i bezrefleksyjne wiążące się z przekazem i jego kontekstem ( ). Do czynników peryferyjnych należą zaś na przykład: nastrój i stopień koncentracji odbiorcy, wygląd nadawcy i jego rzeczywista lub wyimaginowana kompetencja, hałasy, ton głosu, liczba powtórzeń przekazu. (Tokarz, 2006, 230). Toru centralnego używamy świadomie, by rozsądzić sensowność czyjejś argumentacji. Wymaga on bowiem sporego wysiłku. Główną przesłanką skuteczności przekazu jest zdolność wywołania przezeń u odbiorców przychylnych myśli i sądów na jego temat. Aby zjechać z toru peryferyjnego i wkroczyć na tor centralny muszą być spełnione pewne 5 Target Group Index, dosł.: Indeks grupy docelowej.

4 4 warunki. Jednym z nich jest motywacja, która wzrasta, gdy przekaz dotyczy osobistej sytuacji odbiorcy. Drugim - jego zdolność do przetworzenia komunikatu. Model szans na rozpracowanie przekazu Richarda Petty ego i Johna Caccioppo, czyli koncepcja dwóch torów perswazji właśnie kładzie akcent na ten drugi warunek. W sytuacji, gdy mieszkaniec Nowej Anglii wysłuchiwał w ciągu całego życia około 3000 kazań, najczęściej w rytmie tygodniowym, mógł je w spokoju ducha przemyśleć (jakie i czy w ogóle - wyciągał z nich wnioski, to inna sprawa). Natomiast dzisiejszy Amerykanin ogląda i wysłuchuje około siedmiu milionów samych tylko reklam. W dodatku coraz krótszych. W latach 80. ubiegłego wieku standardem długości spotu reklamowego było 45 sekund. Pomysł skrócenia go do 30 został początkowo wyszydzony przez twórców reklam. Dziś spotyka się coraz więcej spotów piętnastosekundowych. Czas, jak wiadomo, kosztuje. Nie chodzi tu bynajmniej wyłącznie o bardzo słone opłaty za emisję reklam. Szybkość przekazu perswazyjnego rozbraja bowiem kontrargumentację, w każdym razie, o ile odbiorcy nie są mocno zainteresowani jego treścią (badania Normana Millera z 1976 roku). Szybkość się opłaca, i to podwójnie. Jest ona szczególnie skuteczna, gdy reklama używa słabych argumentów, na przykład: Coca Cola to jest to. Nadawcy komunikatów propagandowych, czy to komercyjnych, czy politycznych, próbują do tego nie dopuścić. A jeśli ktoś ma do powiedzenia coś, co popiera mocnymi argumentami, sam chętnie zwalnia tempo przekazu, by pozwolić odbiorcy przekonać się, że jego tezy są racjonalne, jak dowodzą badania Moore a, Hausknechta i Thamarodana z 1986 r. (Doliński, 2003, 82-83). My, odbiorcy, dla naszej własnej korzyści, powinniśmy zwolnić i pewnie kroczyć przez życie po torze centralnym. O tym, jakie to trudne, można się z łatwością przekonać jeżdżąc: jeżdżąc po ulicach wielkich polskich miast z prędkością określoną przepisami. Natychmiast zostaniemy otrąbieni: Tu nie tor centralny! Szybciej! Szybciej to tytuł fascynującej książki Jamesa Gleicka, opis rwących fal wzburzonej rzeki prędkości niosącej nas tam, gdzie chce. Jednym z najgłośniejszych badań psychologicznych ostatnich lat był eksperyment Roberta Zajonca (1994). Wśród przepływających na ekranie obrazów co kilka minut pojawiał się chiński ideogram. Badanego proszono o odpowiedź, czy kojarzy mu się on z czymś przyjemnym, czy nieprzyjemnym. Tuż przed pojawieniem się tego znaku na ekranie wyświetlano na nim przez 4 milisekundy uśmiechniętą lub wykrzywioną twarz. Okazało się, że nawet tak niesłychanie krótka ekspozycja tego obrazka wpływała na ocenę towarzyszącego mu symbolu. Z doświadczenia Zajonca, które było następnie wielokrotnie modyfikowane przez kolejnych badaczy, nie wynika, że bodźce podprogowe mają znaczący wpływ na nasze decyzje konsumenckie (tym mianem określam również decyzje polityczne), ponieważ w normalnych warunkach bodźce podprogowe zderzają się z tak gigantyczną ilością innych informacji, że są jak papierowy okręcik na wzburzonym oceanie. Z badań Zajonca wynika jednak przesłanie następujące: Nie trzeba wiedzieć, że się coś lubi, by to lubić (Zajonc 1985, 27-72).

5 5 Badania wielu psychologów współczesnych spowodowały, że udało nam się pozbyć nieuzasadnionego mniemania o własnej racjonalności. Nagroda Nobla (2000) dla Kahnemana za sformułowanie teorii perspektywy, zgodnie z którą subiektywna wartość straty jest ponaddwukrotnie większa od wartości przypisywanej zyskowi o takiej samej wartości obiektywnej, stanowi społeczny wyraz akceptacji nowego paradygmatu w badaniach nauk społecznych. Nie jesteśmy tak racjonalni, jak nam się do tej pory wydawało. Zobaczyliśmy wreszcie w lustrze swoją twarz: po kim mam podwójny podbródek po jakim żarłoku gdy cała moja dusza wzdychała do ascezy dlaczego oczy osadzone tak blisko wszak to on nie ja wypatrywał wśród chaszczy najazdu Wenedów uszy odstające dwie muszle ze skóry zapewne spadek po praszczurze który łowił echo dudniącego pochodu mamutów po stepie czoło niezbyt wysokie myśli bardzo mało - kobiety złoto ziemia nie dać się strącić z konia (Herbert 1974, 5) Nie oznacza to bynajmniej nie musi oznaczać że używając słów Poety: Przegramy turniej z twarzą. Czy z tych zmagań można z twarzą wyjść? Czy media mogą nam w tym pomóc? Czy spróbujemy wykorzystać je do tego, do czego mogą być przydatne: do definiowania rzeczywistości społecznej i nadawania tym znaczeniom sensu w taki sposób, by jak apelują podręczniki negocjacji i zarządzania - osiągnąć sytuację win-win? Grajmy nimi tak, by nie przegrać. Co to oznacza? W perspektywie społecznej między innymi postulat nieulegania pokusie cynizmu. Język współczesnej propagandy politycznej i komercyjnej, wobec którego często czujemy się bezradni, powodować może i powoduje przekonanie o tym, że nie warto uczestniczyć. Przy okazji kolejnych wyborów wylewa się Bałtyk słów, łez i atramentu na niedojrzałe społeczeństwo, które nie dorosło do demokracji. Dobrze, jeśli te gorzkie żale są szczere. Te słowa i te czyny, a właściwie ich brak - bywają bowiem wyrazem postawy cynicznej. Oto jeden z podstawowych problemów współczesnych demokracji 6 : kryzys uczestnictwa, zawiniony, w każdym razie częściowo, przez media, które nie sprawdzają się w roli tworzenia ram debaty publicznej. Sprawa 6 Bynajmniej, nie tylko polskiej demokracji. O kryzysie demokracji amerykańskiej wyrażającej się spadkiem frekwencji wyborczej i osłabieniem udziału w życiu lokalnych społeczności pisze wielu wybitnych intelektualistów amerykańskich, dla przykładu: Barber, Rifkin, Zimbardo, Stiglitz. W krajach Europy, a właściwie w krajach starej Unii jest na razie nieco lepiej.

6 6 jest oczywiście bardziej złożona i nie wszystko zależy od dziennikarzy tworzących program i prowadzących debatę. Aby mieć poczucie, ze zrobiliśmy wszystko, co do nas należy, powinniśmy jednak dołożyć wszelkich starań, by samemu nie stosować manipulacji i nie narażać widzów/słuchaczy na manipulatorskie zabiegi zaproszonych do studia gości. Dochowanie wszelkich starań to parafraza zapisu zawartego w pierwszym punkcie Karty Etyki Mediów. Stanowi ona zespół zobowiązań środowisk dziennikarzy, wydawców, producentów i nadawców do spełnienia postulatów, kolejno: prawdy, obiektywizmu, oddzielenia informacji od komentarza, uczciwości, szacunku i tolerancji, pierwszeństwa dobra odbiorcy, wolności i odpowiedzialności. Wszystkie te wartości, nie tylko prawda słusznie wymieniona w Karcie na pierwszym miejscu, są zagrożone wtedy, gdy propaganda zajmuje miejsce argumentacji i perswazji. My, zarówno odbiorcy jak i twórcy komunikatów medialnych, jesteśmy wystawieni na tę groźbę w wieku propagandy szczególnie mocno. Zwłaszcza, że przecież i na tym polu działają mechanizmy samosprawdzającej się przepowiedni. Kreowane przez media wzorce i modele zachowań przyjmują się szybko i są dość trwałe. Postulat dawniej warsztatowy staje się, moim zdaniem, ważnym postulatem etycznym. Pewne wartości i przekonania sprzyjają postępowi ekonomicznemu i demokracji. Wprawdzie są one dość stabilne w czasie, nabyte w doświadczeniach historycznych i politycznych, zakotwiczone w religii i przejawiające się w kulturze, to jednak powoli mogą się zmieniać.( )Można znaleźć w literaturze pogląd, że najważniejsza dla rozwoju kraju jest mentalność specyficznych grup społecznych, na przykład elity politycznej, elity ekonomicznej czy nauczycieli osób socjalizujących młode pokolenie. Polskie społeczeństwo jest dzisiaj bardzo zróżnicowane mentalnie. Sądzę, że skala i szybkość rozwoju Polski w dużej mierze zależeć będą od tego, jakie wartości i poglądy będą lepiej i częściej publicznie artykułowane przez opiniotwórcze środowiska (Skarżyńska 2005, 87). Tą wypowiedzią wybitnej psycholożki społecznej, zajmującej się wpływem przekonań dotyczących świata i ludzi na jakość życia chciałbym opatrzyć jak mottem kilka uwag na temat relacji mediów i wzorców kulturowych. Dowodów empirycznych na to, że społecznie podzielane wartości są motorem lub hamulcem rozwoju kraju dostarczają m.in. prace Roberta Putnama (1995), Francisa Fukuyamy (1997), Shaloma Schwartza (2001). Dla przypomnienia kilka podstawowych wskaźników rozwoju społecznego. Społecznego a zatem wykraczającego poza ramy ekonomii i wskaźnik PKB, jedyny, do którego uczestnicy polskich debat medialnych podchodzą z atencją. Inne, jeśli się już pojawią, są traktowane protekcjonalnie jako lewicowe. Wymieńmy kilka z nich: HDI(Human Development Index, Wskaźnik Rozwoju Człowieka) przygotowany w ramach Programów Rozwojowych Narodów Zjednoczonych (UNDP) odnosi się do idei zrównoważonego rozwoju i został skonstruowany na podstawie trzech głównych parametrów: oczekiwanej długości życia, poziomu skolaryzacji oraz

7 7 przeciętnego dochodu na głowę mieszkańca przeliczonego ze względu na koszty utrzymania w danym kraju. Aby lepiej uchwycić mało zróżnicowany przez HDI obraz pierwszej i ostatniej pięćdziesiątki krajów świata wprowadzono HPI (Human Poverty Index, Wskaźnik Ubóstwa). Najbogatsze państwa opisuje HPI-2 oparty na parametrach: prawdopodobieństwa niedożywia do sześćdziesiątki i wskaźnikach: analfabetyzmu funkcjonalnego, nierówności podziałów dochodu w społeczeństwie oraz wykluczenia społecznego. Wskaźnik Giniego ukazuje poziom nierówności społecznych. Uzupełniający w stosunku do HDI Wskaźnik Osiągnięć Technologicznych (Technology Achievement Index, TAI) informuje o zaawansowaniu technologicznym danego kraju mierzonym liczbą patentów, wielkością honorariów i opłat licencyjnych za wynalazki, dyfuzją technologii oraz stanem umiejętności mieszkańców umożliwiających im korzystanie z tych zasobów). Miarą osiągnięć szkolnych są międzynarodowe testy PISA (Program for International Student Assessment, Międzynarodowy Program Oceny Uczniów). CPI (Corruption Perception Index) opisuje spostrzeganą korupcję. Wszystkie porównywanie wskaźniki określające zbiorczo zaawansowanie cywilizacyjne, są dostępne dla 24 krajów. Przodują: Finlandia, Szwecja, Japonia, Kanada i Australia. Polska, Brazylia i Meksyk zamykają stawkę. Znajomość tych wskaźników i zestawień wśród odbiorców mediów jest bardzo niska. Dla porównania: gdy wyniki drugiego testu PISA okazały się w Niemczech (znacznie) słabsze niż pierwszego, odbyła się w tym kraju bardzo ożywiona wielotygodniowa (!) debata publiczna. Wśród międzynarodowych badaczy wartości i przekonań ważne miejsce zajmują Ronald Ingelhart oraz Geert Hofstede. Pierwszy z nich umieszcza społeczne wartości mieszkańców ponad sześćdziesięciu krajów świata na dwóch osiach: materializm vs. postmaterializm ( przeżycie vs. jakość życia) oraz rodzaju uznawanego autorytetu (świecko-racjonalistyczny vs. tradycyjny). Hofstede ukazuje pięć wymiarów: indywidualizm-kolektywizm, dystans władzy, tolerowania dwuznaczności, męskości-kobiecości, orientacji czasowej. (Lewicka, 2005, 5-35) Badacze porównujący poziom rozwoju cywilizacyjnego i rodzaj wyznawanych wartości społecznych są zgodni: niektóre z nich sprzyjają rozwojowi ekonomicznemu i społecznemu, inne nie. Jeśli chodzi o indywidualizm i postmaterializm: Stephen Young, Dyrektor Wykonawczy Okrągłego Stołu w Caux, międzynarodowej sieci liderów biznesu, która wypracowała w 1986 r. pierwsze porozumienie dotyczące zasad etycznego biznesu powołuje się na badania Johna P. Kottera oraz Jamesa L. Hesketta z Harvard Business School (1992) oraz Simona Webleya i Elise Moore z Institute of Business Ethics (2003) 7, które potwierdzają tezę Mc Clelanda i Wintera (1969), 7 Young 2005, s. 5. Young przytacza również przykłady spektakularnych katastrof finansowych, z bankructwem włącznie, wielkich firm, których menedżerowie łamali zasady etyki: Enron, Tyco, WorldCom, Adelphia Communications, Dynegy, Xerox, Sotheby s, Christie s, Merril Lynch, Ford, JP Morgan Chale, ABB, Vivendi- Universal, Ahold, Global Crossing.

8 8 że sukces ekonomiczny wykazują te grupy społeczne, które nie tylko charakteryzują się silną motywacją osiągnięć, ale i dążą do wspólnego, ponadosobistego dobra i mają poczucie odpowiedzialności publicznej (Skarżyńska 2005, 73). Sposób myślenia o moralności i rygoryzmie prawnym: Polacy deklarują wyższy niż inne społeczeństwa rygoryzm w sferze moralności obywatelskiej, co jest pochodną ogólnego rygoryzmu moralnego. W społeczeństwach zaś trwale rozwijających się zarówno normy społeczne, jak i obowiązujące prawo nie są nadmiernie surowe. Dzięki temu społeczeństwo akceptuje prawo, a ono samo jest lepiej egzekwowane. Natomiast w krajach, w których obserwuje się długie okresy stagnacji gospodarczej, stwierdza się wyraźną odrębność niezwykle szczytnych idei i deklaracji zasad od norm codzienności.( ) Łatwiej jest nam tworzyć utopijne wizje bezgrzesznego społeczeństwa niż praktykować i rozwijać codzienne cnoty, takie jak solidność, uprzejmość, punktualność i szanowanie zobowiązań. Właściwości te stanowią podstawę etyki produktywności i są wysoko cenione w społeczeństwach wysoce rozwiniętych (Skarżyńska 2005, 80). Dystans do władzy: Dlaczego samoloty Koreańskich Linii Lotniczych na przełomie wieków rozbijały się jeden po drugim? Pisze o tym w fascynujący sposób Malcolm Gladwell (2005, ). Nie dlatego, że maszyny te zostały wyciągnięte ze składu złomu. I nie dlatego, że ich piloci byli źle wyszkoleni. Dlaczego? Z powodu nieumiejętności przekroczenia przez ich załogę ograniczeń, które narzuca wysoce zhierarchizowana kultura koreańska. Podczas lotu, który odbywa się w trudniejszych niż zwykle warunkach, gdy uwaga kapitana jest całkowicie pochłonięta pilotowaniem, potrzebuje on wsparcia podwładnych. Ci zaś nie są w stanie sformułować innych komunikatów niż oparte na aluzjach. W kulturze tej odpowiedzialność za zrozumienie wypowiedzi leży po stronie odbiorcy, a nie nadawcy. Odbiorca zaś, w tym wypadku kapitan, nie jest w stanie zrozumieć jej subtelności w chwili, gdy walczy o to, by dolecieć na lotnisko na oparach benzyny. W rezultacie ostatnie słowa zapisane w czarnej skrzynce samolotu, który wpadł do morza mogą być i były następujące: Panie kapitanie. Toniemy. Widzę, odpowiada kapitan. Gladwell opisuje jednak możliwości pokonania tych ograniczeń. Efektem szkoleń prowadzonych przez Amerykanów (kultura o małym dystansie władzy) wpajali Koreańczykom procedury komunikacyjne, których celem było spłaszczenie hierarchii (chociażby nakaz zwracania się do zwierzchnika po imieniu norma w cywilnym lotnictwie amerykańskim, a odtąd również w koreańskim) stało się to, że samoloty koreańskie przestały ulegać katastrofom. Co więcej, koreańscy piloci, a nawet znajdujący się na samym dole hierarchii pokładowej nawigatorzy, są bardzo chętnie zatrudniani przez amerykańskich przewoźników z powodu swego profesjonalizmu wysokiej klasy. Dystans władzy w Polsce, co nie stoi w sprzeczności z wysokimi wskaźnikami naszego

9 9 indywidualizmu, jest duży. Przyjrzyjmy się procedurom panującym w naszych sądach, zachowaniu lekarzy wobec pacjentów (i pacjentów wobec lekarzy!) w szpitalach, feudalnym obyczajom panującym na wielu polskich uczelniach. Dodajmy do tego wysoki wskaźnik autorytaryzmu, który w latach 90. ubiegłego wieku jeszcze wzrósł (i to w dodatku w środowiskach inteligenckich!) oraz niebywale niski poziom zaufania społecznego. Poziom optymizmu: Jesteśmy pesymistami i optymistami równocześnie ( patrz poziom tolerowania dwuznaczności) Nie wierzymy, że coś dobrego nas może spotkać (tzw. pesymizm ekspansywny) i jesteśmy przekonani, ze uda nam się uniknąć pewnych negatywnych zdarzeń życiowych (optymizm obronny). Mario Grondona twierdzi zaś, że prorozwojowy jest tylko optymizm ekspansywny, czyli taki, który kojarzy osobiste powodzenie z własnymi działaniami. (Grondona 2003, ). Tolerowanie dwuznaczności: Polska jest jedynym krajem europejskim, w którym panuje przekonanie, że kryteria odróżniania dobra od zła są absolutne i niezmienne. Zgodnie z pracami Richarda Floridy i Charlesa Landry ego na temat kapitału twórczego, te społeczeństwa, które charakteryzuje większa różnorodność, odnoszą większe sukcesy. Potwierdzają to również badania zebrane przez Jamesa Surowieckiego w książce The Wisdom of Crowds (Mądrość tłumów). Te przykłady określają kontekst funkcjonowania mediów w Polsce i obok opisanej wyżej dominacji retoryki propagandy tłumaczą niski poziom debaty publicznej. My, ludzie mediów, działamy w ramach takiej oto kultury organizacyjnej, by odnieść to określenie z dziedziny zarządzania do stanu świadomości społecznej. Kulturę organizacyjną można jednak zmieniać. Często z sukcesem (koreańscy nawigatorzy). W tym pokładam nadzieję. W tym widzę szansę polskich mediów, zwłaszcza mediów publicznych, na które ustawodawca nałożył wszak obowiązki: rzetelnego ukazywania całej różnorodności wydarzeń i zjawisk w kraju i za granicą, sprzyjania swobodnemu kształtowaniu się poglądów obywateli oraz formowaniu się opinii publicznej, umożliwiania obywatelom i ich organizacjom uczestniczenia w życiu publicznym przez prezentowanie zróżnicowanych poglądów i stanowisk oraz wykonywanie prawa do kontroli i krytyki społecznej. 8 Prezentacja prorozwojowych idei to jednak zbyt mało, o ile nie będzie się ona odbywała w ramach adekwatnej sytuacji komunikacyjnej. Studio radiowe lub telewizyjne jest często w mediach definiowane jako miejsce, w którym odbywa się publicznie konflikt. Zaproszeni goście dobierani są więc często według kryterium konfliktowości właśnie, a nie według innych kryteriów. Rezultatem takiego określenia ram, w które wpisane zostanie to, co się stanie później (perswazja wstępna jest pierwszą techniką wywierania wpływu) jest faktoidyzacja i tabloidyzacja mediów. Nie twierdzę, że dziać się to musi koniecznie na poziomie świadomym. W wielu przypadkach te ramy przed-perswazji ustalone są na podstawie tego, co każdy przecież wie i co 8 Ustawa o Radiofonii i Telewizji z 29 XII 1992, DZ.U

10 10 wszyscy uważają za oczywiste. Taka definicja ram sytuacji komunikacyjnej wspomaga i jest legitymizowana przez Weberowskie rozumienie władzy jako zdolności przeprowadzania swej woli, nawet wbrew oporowi innych. Jest to konfliktowe pojmowanie władzy związane z usankcjonowanym przymusem i zależnością społeczną. Prowadzi to do postrzegania władzy jako gry o sumie zerowej: im więcej dla mnie, tym mniej dla ciebie. Weberowska koncepcja jest kontestowana przez twórców projektu demokracji deliberatywnej. Władza jest przez nich traktowana jako zbiorowy potencjał i zbiorowe osiągnięcie. Najważniejszy postulat demokracji deliberatywnej to postulat wypracowywania decyzji w toku swobodnej debaty (deliberacji właśnie) obywateli. Dążą oni do wypracowania konsensu, a jeśli pełna zgoda jest niemożliwa do osiągnięcia, próbują przynajmniej zbliżyć stanowiska i zdefiniować obszary porozumienia i niezgody oraz obszarów kontrowersji, możliwych do uzgodnienia w przyszłości. Deliberacja to podawanie swoich racji i uzasadnień oraz wysłuchanie racji innych. To co najmniej życzliwe i nieuprzedzone zapoznanie się z nimi. Nie ma w niej miejsca na epatowanie statusem materialnym czy politycznym (Wasilewski 2007). Deliberacja nie jest lekiem na całe zło. Stanowić może jednak użyteczny wzorzec debaty, również debaty medialnej. Rola facylitatora zaś jest prawie nieobecnym w polskich mediach paradygmatem dziennikarskim. O możliwości takiego zdefiniowania debaty publicznej zapomnieliśmy. Zapomnieliśmy: bo przecież ten wzorzec bywał u nas (nie) realizowany w epoce I Rzeczypospolitej. Bibliografia: Barber B., (2005). Imperium strachu, Warszawa: Wydawnictwo Literackie Muza. Bendyk E., Żakowski J., Miłuj geja swego, Polityka, nr23(250), 2005 Bunda M., Dialog gulgoczących indorów. Rozmowa z prof. Bohdanem Wasilewskim, psychiatrą, o tym, na co chorujemy jako społeczeństwo. Polityka, nr 44 (2578), Chomsky N., (2005). Hegemonia albo przetrwanie. Amerykańskie dążenie do globalnej dominacji, Warszawa: Wydawnictwo Studio Emka. Doliński D., (2003). Psychologiczne mechanizmy reklamy, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Hobfoll, S.E., (2006). Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Praktanis A., Aronson E., (2003). Wiek propagandy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Domosławski A., (2007). Ameryka zbuntowana. Siedemnaście dialogów o ciemnych stronach imperium wolności, Warszawa: Świat Ksiażki. Fukuyama F., (2003). Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Warszawa-Wrocław, Wydawnictwo Naukowe PWN. Geller V., (1996). Creating Powerful Radio, New York: M Street Publications. Gladwell M., (2009). Poza schematem. Sekrety ludzi sukcesu, Kraków: Wydawnictwo Znak. Gleick J. (2003). Szybciej. Przyspieszenie niemal wszystkiego. Poznań: Wydawnictwo Zysk i Spółka. Goban-Klas T., (1999), Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Warszawa: Grondona M., (2003). Kulturowa typologia rozwoju gospodarczego. W: Harrisom L.,, Huntington. (red.), Kultura ma znaczenie, Poznań: Wydawnictwo Zysk i Spółka. Herbert Z., (1974), Pan Cogito obserwuje w lustrze swoją twarz. W: Herbert, Z., Pan Cogito, Warszawa: Czytelnik. Hermanowski, M., Kubaczewska, W., (2008). Radio. Historia i współczesność, Poznań: Ośrodek Badania Rynku Sztuki Współczesnej. Levinson P., (1999). Miękkie ostrze. Naturalna historia i przyszłość rewolucji informacyjnej, Warszawa: Wydawnictwo

11 Literackie Muza. Lewicka M., (2005). Polacy sa wielkim i dumnym narodem, czyli nasz portret (wielce) zróżnicowany. W: Drogosz M., (red.), Jak Polacy przegrywają, jak Polacy wygrywają, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne). Pinker. S., (2005). Tabula rasa. Spory o naturę ludzką, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Putnam R., Bowling alone: America s declining social capital, Journal of Democracy, 6, Reykowski, J., (red.), (2007). Konflikt i porozumienie, Warszawa: Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej Academica. Rifkin, J., (2005). Amerykańskie marzenie. Jak europejska wizja przyszłości zaćmiewa American Dream, Warszawa: Wydawnictwo Nadir Rosenberg M., B., (2003). Porozumienie bez przemocy. O języku serca, Warszawa: Wydawnictwo Jacek Santorski. Schwartz S., (2001), Wartości. W; Hewstone, M., Monstead A., (red.), Encyklopedia Blackwella. Psychologia społeczna (s ), Warszawa: Wydawnictwo Jacek Santorski. Skarżyńska K., (2005). Czy jesteśmy prorozwojowi? Wartości i przekonania ludzi a dobrobyt i demokratyzacja kraju, W: Drogosz M., (red.), Jak Polacy przegrywają, jak Polacy wygrywają, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Stiglitz J., E., (2006). Szalone lata dziewięćdziesiąte, Warszawa: Szymborski K., Jarmark idei, Polityka. Niezbędnik inteligenta, nr 11(2495), Szymkiewicz B., (2006), Zranione stany świadomości. O bólu, złości i nieświadomym używaniu siły w relacjach, Warszawa: Wydawnictwo Psychologii i Kultury. Tokarz, M., (2006). Argumentacja, perswazja, manipulacja, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Ustawa o radiofonii i telewizji, Dziennik Ustaw 1993 nr 7. Wasilewski J., (2007). Czy demokracja deliberatywna naprawi współczesną demokrację. W: Reykowski, J., (red.), Konflikt i porozumienie, Warszawa: Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej Academica. Wasilewski, J., (2006), Retoryka dominacji, Warszawa: Wydawnictwo Trio. Young S., (2005), Etyczny kapitalizm. Jak na powrót połączyć prywatny interes z dobrem publicznym, Warszawa: Metamorfoza. Zajonc R.,B.,(1985). Uczucia a myślenie: nie trzeba się domyślać, by wiedzieć, co się woli. Przegląd Psychologiczny, 28. Zimbardo P., (2008), Efekt Lucyfera Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 11