Suplement dla Nauczyciela

Transkrypt

1 Suplement dla Nauczyciela Materiały dodatkowe do wybranych tematów z obu części podręcznika Dziś i jutro Dziś i jutro. Część 1 Naród s. 2 Mniejszości narodowe s. 4 Państwo s. 6 Ustroje polityczne s. 8 Demokracja s. 10 Społeczeństwo obywatelskie s. 12 Organizacje pozarządowe s. 14 Patologie w państwie demokratycznym s. 16 Budżet państwa i podatki s. 18 System bankowy s. 20 Ożywienie gospodarcze i kryzys s. 22 Dziś i jutro. Część 2 Sejm i senat s. 24 Prezydent i rząd s. 26 Partie polityczne s. 28 Mass media i opinia publiczna s. 30 Samorząd terytorialny s. 32 Polska polityka zagraniczna s. 34 Integracja europejska s. 36 Problemy współczesnego świata s. 38 Rynek pracy s. 40 Pracownik i jego prawa s. 42 Jak założyć własną firmę? s. 44 Autor tekstów: mgr Justyna Kięczkowska. Redakcja merytoryczna: Grzegorz Aleksandrowicz. Redakcja językowa: Aneta Leśniewska, Katarzyna Ambroziak, Tomasz Hoga. Realizacja projektu graficznego: Katarzyna Leszczyńska.

2 2 Suplement dla Nauczyciela 1 Naród Wa nymi podmiotami współczesnych stosunków mi dzynarodowych sà nie tylko paƒstwa, lecz tak e narody, grupy etniczne i wspólnoty religijne. Ta ró norodnoêç sprawia, e trudno jest wskazaç jedno, powszechnie uznane rozumienie poj cia naród. Istnieje wiele odmiennych wyjaênieƒ, a badacze wcià próbujà stworzyç jednà obowiàzujàcà definicj. Termin naród ma swoje êródło w łaciƒskim rzeczowniku natio oznaczajàcym urodzenie, plemi, lud. Czym jest naród? TrudnoÊci w wyjaênieniu terminu naród wynikajà z faktu, e wszystkie narody stanowià mieszank specyficznych osobliwoêci kulturowych, politycznych, historycznych, j zykowych, a nawet psychologicznych. Ponadto słowa tego u ywa si wymiennie z wyrazami: paƒstwo, kraj, grupa etniczna, rasa, czego przykładem mo e byç nazwa Organizacja Narodów Zjednoczonych. Mo e ona powodowaç nieporozumienia, poniewa w rzeczywistoêci ONZ jednoczy paƒstwa, a nie narody. Warto w takiej sytuacji przyjàç jednà definicj tego terminu. Opis, który mo na stosowaç w nauczaniu na poziomie gimnazjum, brzmi nast pujàco: Naród to wielka, na ogół skoncentrowana przestrzennie, wspólnota społeczna połàczona wi zià etnicznà oraz kulturowo-cywilizacyjnà, charakteryzujàca si poczuciem własnej to samoêci i zdolno- Êcià przekazania jej kolejnym pokoleniom. Grupa tego typu powstaje jako efekt wielowiekowego procesu okreêlanego mianem rewolucji narodowej. W ten sposób dochodzi do ukształtowania zró nicowanej wewn trznie wspólnoty politycznej złàczonej zbiorowym interesem utrzymaniem własnego paƒstwa oraz jego obronà przed zagro eniem zewn trznym. Traktowanie narodu jako wspólnoty wià e si z jego zdolnoêcià do tworzenia i utrzymania instytucji politycznych oraz umacniania ÊwiadomoÊci zbiorowej. Nie wyklucza to mo liwoêci wystàpienia tendencji dezintegracyjnych wynikajàcych z ró nic kulturowych i społecznych. Naród uj cia Naród w uj ciu kulturowym to grupa ludzi zwiàzanych wspólnym j zykiem, religià, historià i tradycjà, z zaznaczeniem, e nie istnieje jeden w pełni obiektywny schemat takiej wspólnoty, poniewa ka dy naród charakteryzuje si pewnym stopniem niejednorodnoêci. W naukach politycznych naród to grupa ludzi uwa ajàcych si za członków naturalnej zbiorowo- Êci, dà àcych do utrzymania lub ustanowienia własnego paƒstwa. Istotnà cechà tych jednostek jest ÊwiadomoÊç obywatelska przejawiajàca si ch cià bycia cz Êcià okreêlonego narodu. W definicji psychologicznej naród to grupa wyró niajàca si pewnym zbiorem cech, takich jak patriotyzm. Nie przyjmuje si jednak adnego ustalonego zespołu wyznaczników, b dàcych warunkiem koniecznym do uznania danej osoby za członka narodu. Przykładowo brak poczucia narodowej dumy nie musi powodowaç braku poczucia wi zi ze wspólnotà. Naród modele Z historycznego punktu widzenia wyró niç mo na dwa modele narodów: narody polityczne (np.: Brytyjczycy, Amerykanie, mieszkaƒcy Południowej Afryki), których członkowie sà powiàzani obywatelstwem, ale wyst pujà mi dzy nimi wyraêne podziały kulturowe i etniczne; Czynniki kształtujàce naród Do zaistnienia narodu konieczne jest oddziaływanie okreêlonego zespołu czynników prowadzàcych do pogł biania wi zi i integracji mi dzy członkami wspólnoty oraz wzmacniajàcych poczucie przynale noêci do grupy. Główne czynniki narodotwórcze to: wspólne pochodzenie etniczne j zyk, obyczaje, tradycje; integracja gospodarcza wi zi ekonomiczne mi dzy przedstawicielami mniejszych grup; narody kulturowe (np.: Grecy, Niemcy, Rosjanie, Anglicy, Irlandczycy, Polacy), które posiadajà to samoêç narodowà zakorzenionà we wspólnym dziedzictwie kulturowym oraz j zyku, co mo e sprzyjaç powstaniu paƒstwowoêci i uzyskaniu niezale noêci. integracja społeczna przekonanie przedstawicieli małych grup o przynale eniu do jednej, wi kszej zbiorowoêci; wspólnota kulturowa poczucie jednorodnoêci dorobku cywilizacyjnego; wspólnota terytorium wi ê emocjonalna z danym terenem zajmowanym dawniej i obecnie; organizacja polityczna proces powstania narodu z danej zbiorowoêci.

3 Suplement dla Nauczyciela 3 To samoêç i ÊwiadomoÊç narodowa Osoby przynale àce do danego narodu posiadajà ukształtowane pod wpływem czynników narodotwórczych poczucie to samoêci narodowej rozumiane jako ÊwiadomoÊç odr bnoêci wobec innych nacji. Drugim wa nym czynnikiem jest wyst powanie poczucia przynale noêci do grupy i wi zi z pozostałymi jej członkami, czyli ÊwiadomoÊci narodowej b dàcej głównym warunkiem istnienia narodu jako faktu historycznego, a nie tylko postulatu ideologicznego wysuwanego przez nielicznà elit. Procesy kształtowania si ÊwiadomoÊci narodowej sà bardzo zró nicowane. W niektórych krajach nakłada si ona na wczeêniejszà ÊwiadomoÊç paƒstwowà, podczas gdy w innych jej podstawà jest raczej ÊwiadomoÊç wspólnoty j zyka, kultury, religii itd. We wszystkich przypadkach wa nym składnikiem ÊwiadomoÊci narodowej jest ÊwiadomoÊç historyczna, obejmujàca zespół wyobra eƒ o wspólnej historii i pochodzeniu członków grupy. Poczucie to samoêci i ÊwiadomoÊci narodowej szczególnie ujawnia si w sytuacjach kryzysowych lub tragicznych, kiedy potrzebne jest wspólne działanie na rzecz ogólnego dobra lub demonstrowanie miłoêci do ojczyzny. Przykładami takich zdarzeƒ sà reakcje społeczeƒstwa na powódê, Êmierç Jana Pawła II czy katastrof lotniczà pod Smoleƒskiem. Zdaniem wielu ekspertów nieuchronne procesy modernizacyjne zachodzàce we współczesnym Êwiecie osłabiajà znaczenie to samoêci narodowej. Wpływajà na to procesy globalizacji i liberalizacji ycia społecznego, przejawiajàce si m.in. w zmianie sposobu podejêcia do kwestii identyfikacji z jednym, konkretnym narodem. Przedstawiciele ró nych nacji samodzielnie wybierajà elementy kulturowe, z których budujà swojà indywidualnà to samoêç. Jednostki te przedkładajà swobod wyboru spoêród bogactwa ludzkiego dorobku cywilizacyjnego nad potrzeb zakorzenienia si w jednej, tradycyjnej wspólnocie narodowej. Stereotyp narodowy Z przynale noêcià do narodu zwiàzane jest zjawisko stereotypu narodowego. Stereotyp to funkcjonujàcy w ÊwiadomoÊci społecznej schematyczny, uproszczony i zabarwiony wartoêciujàco obraz danego zjawiska, np.: osoby, grupy, relacji społecznych, ukształtowany na podstawie niepełnej lub fałszywej wiedzy. Stereotypy sà przeêwiadczeniami utrwalonymi i uznanymi przez wi kszoêç danej wspólnoty. Potrzeba ich tworzenia wynika z tego, e ułatwiajà jednostce funkcjonowanie w zło onej, skomplikowanej rzeczywistoêci. Samo poj cie stereotypu wprowadził Walter Lippman ( ), amerykaƒski publicysta specjalizujàcy si w socjologii i politologii. Uwa ał go za uproszczony i niedokładny, a przy tym odporny na zmiany umysłowy obraz rzeczywistoêci, wytworzony przez danego człowieka raczej na podstawie przekazu społecznego ni własnego doêwiadczenia. Najcz Êciej wyst pujàcym przeêwiadczeniem jest stereotyp narodowy, rozumiany jako infantylny obraz zbioru typowych cech członków innego narodu czy grupy etnicznej lub jako ogólnikowe twierdzenie odnoszàce si do odmiennej kultury. Siła stereotypu polega na tym, e jest on utrwalany przez powtarzanie i przekazywany z pokolenia na pokolenie. W zwiàzku z tym zostaje na mocy tradycji uznany za prawd, nawet jeêli jest fałszywy lub krzywdzàcy. Stereotypy narodowe pełnià we wspólnocie kilka istotnych funkcji: stanowià gotowe, wspólne układy odniesienia, pozwalajàce zbiorowoêci okreêliç si wzgl dem Êwiata zewn trznego; wzmacniajà wi ê pomi dzy członkami grupy, podkreêlajà poczucie przynale noêci; wyra ajà wspólnot zasad, ułatwiajà odró nienie wartoêci naszych od obcych ; słu à do wykluczenia osób lub grup, które wspólnota z ró nych wzgl dów uzna za zagro enie dla swojej jednoêci. Stereotypy traktowane jako przekonania danej zbiorowoêci dotyczàce innych narodów zawsze zawierajà wyobra enie tej społecznoêci o samej sobie i wskazujà na jej pozycj wobec krajów, z którymi wchodzi ona we wzajemne relacje. Literatura: Leksykon politologii, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław Narody i stereotypy, red. T. Walas, Kraków A. Heywood, Klucz do politologii. Najwa niejsze ideologie, systemy, postaci, Warszawa A. Heywood, Politologia, Warszawa

4 4 Suplement dla Nauczyciela 2 MniejszoÊci narodowe Do powszechnie obowiàzujàcych praw mniejszoêci narodowych nale y zaliczyç: prawo do zachowania i ochrony własnej to samoêci, prawo do rozwoju własnej działalnoêci społecznej, politycznej i kulturalnej, prawo do własnego j zyka, prawo do edukacji i wykształcenia oraz prawo do zrzeszania si. Ka de paƒstwo demokratyczne jest zobowiàzane do przestrzegania zasady równoêci obywateli wywodzàcych si z mniejszoêci narodowych we wszystkich dziedzinach ycia, a tak e do zwalczania przejawów dyskryminacji na tle etnicznym. Kwestia ochrony mniejszoêci narodowych to jedno z najtrudniejszych zagadnieƒ dotyczàcych praw człowieka, mo e si bowiem wiàzaç z poczuciem zagro enia integralnoêci paƒstwa. Historia prawa dotyczàcego mniejszoêci narodowych Funkcjonowanie i prawa mniejszoêci narodowych to jedno z najbardziej rozbudowanych zagadnieƒ stosunków mi dzynarodowych, co wynika m.in. z faktu podwójnej regulacji przepisy dotyczàce tych kwestii zawiera zarówno prawo mi dzynarodowe, jak i wewnàtrzpaƒstwowe. Ustawodawstwo mi dzynarodowe zwiàzane z mniejszoêciami narodowymi rozwin ło si po I wojnie Êwiatowej. Do traktatów pokojowych z W grami, Austrià, Bułgarià i Turcjà dołàczono tzw. klauzule mniejszoêciowe, a zgoda na ochron praw mniejszoêci stała si warunkiem przystàpienia do Ligi Narodów. Mały Traktat Wersalski regulujàcy te kwestie został podpisany przez Polsk, Czechosłowacj, Rumuni, Armeni i Grecj. Prawodawstwo mi dzywojenne zakładało przede wszystkim zasad równouprawnienia i przeciwdziałanie dyskryminacji. Dawało równie prawo do dobrowolnego organizowania si osób nale àcych do mniejszoêci narodowych, a tak e umo liwiało składanie petycji do Ligi Narodów i do Trybunału SprawiedliwoÊci Mi dzynarodowej. Traktowanie mniejszoêci narodowych zmieniło si po II wojnie Êwiatowej. Zamiast postrzegaç grupy mniejszoêciowe jako całoêci, zacz to akcentowaç podmiotowoêç ka dego ich przedstawiciela i niezbywalnoêç jego indywidualnych praw. Instytucjà, która jako pierwsza stan ła na stra y praw mniejszoêci, była Organizacja Narodów Zjednoczonych. Utworzona w 1946 r. Komisja Praw Człowieka miała za zadanie opracowywanie projektów i raportów dotyczàcych ochrony praw człowieka, w tym obywateli wywodzàcych si z mniejszoêci narodowych. Kolejnym organem ONZ powstałym w tym celu była Podkomisja ds. Zapobiegania Dyskryminacji i Ochrony MniejszoÊci zało ona w 1947 r. Miała ona popularyzowaç standardy ochrony praw człowieka, opracowywaç zagadnienia dotyczàce ochrony mniejszoêci narodowych oraz promowaç działania zwiàzane z zachowaniem odr bnoêci grup etnicznych. Dokumenty wydane przez ONZ dotyczàce ochrony praw człowieka i mniejszoêci narodowych to: Powszechna deklaracja praw człowieka z 1948 r. nie zawiera postanowieƒ dotyczàcych bezpoêrednio mniejszoêci narodowych i ich praw; Deklaracja praw osób nale àcych do mniejszoêci narodowych lub etnicznych, j zykowych i religijnych z 1992 r. akcentuje rol paƒstwa jako czynnika integrujàcego przedstawicieli mniejszo- Êci, gwarantujàcego im faktycznà równoêç we wszystkich dziedzinach ycia przy jednoczesnym zachowaniu kulturowej odr bnoêci. Prawodawstwo polskie dotyczàce mniejszoêci W prawodawstwie polskim prawa mniejszoêci narodowych zawarto w artykule 35 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Przepisy tam zawarte zapewniajà mo liwoêç piel gnowania kultury i religii oraz sprzyjajà zakładaniu instytucji podtrzymujàcych to samoêç narodowà. Dokumentem dotyczàcym szczegółowych uprawnieƒ mniejszoêci narodowych jest tak e Ustawa o mniejszoêciach narodowych i etnicznych oraz o j zyku regionalnym, która we - szła w ycie z dniem 1 maja 2005 r. Nowe przepisy dotyczà przede wszystkim: kryteriów, jakie powinna spełniaç grupa, aby uznaç jà za mniejszoêç narodowà (art. 2); u ycia j zyka ojczystego (art. 8 i 9); wprowadzenia j zyka regionalnego, w tym uznania j zyka kaszubskiego za j zyk regionalny (art. 19). MniejszoÊci narodowe sà przedmiotem szczególnej uwagi polskiego paƒstwa. Rozwój współpracy władz centralnych i samorzàdowych w tym zakresie ma na celu umacnianie idei tzw. małych ojczyzn, a tak e anga owanie członków mniejszoêci w prac na rzecz rozwoju danego regionu. Ten model kooperacji przyczynia si zarówno do podtrzymywania odr bnoêci kulturowej mniejszoêci, jak i do wzrostu atrakcyjnoêci danego regionu. Członkowie mniejszoêci narodowych formułujà postulaty dotyczàce m.in. szkolnictwa, rozwoju kultury, umacniania ducha dialogu, a tak e wi kszego dost pu do publicznych Êrodków finansowych, reprezentacji w urz dach oraz Êrodków masowego przekazu. Przeszkodà dla wprowadzenia w ycie proponowanych zmian sà nie tyle ograniczenia bàdê braki prawne, ile nastawienie cz Êci społeczeƒstwa, narastajàce postawy ksenofobiczne i nieuzasadnione l ki przed kontaktami oraz współpracà z przedstawicielami mniejszoêci narodowych.

5 Suplement dla Nauczyciela 5 Prawo Unii Europejskiej wobec mniejszoêci narodowych Unia Europejska ochron praw mniejszoêci narodowych realizuje poprzez przestrzeganie całego zbioru praw człowieka oraz zakaz dyskryminacji. W 2000 r. przyj to dyrektyw wprowadzajàcà w ycie zasad równego traktowania osób bez wzgl du na pochodzenie rasowe lub etniczne. Uznawanie przez UE wielokulturowego charakteru Europy jest akcentowane w rezolucjach Parlamentu Europejskiego oraz w Karcie Praw Podstawowych. Artykuł 21. Niedyskryminacja 1. Zakazana jest wszelka dyskryminacja [...] ze wzgl du na płeç, ras, kolor skóry, pochodzenie Przykłady działalnoêci wybranych mniejszoêci w Polsce MniejszoÊç białoruska etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, j zyk, religi lub przekonania, poglàdy polityczne lub wszelkie inne poglàdy, przynale noêç do mniejszo- Êci narodowej, majàtek, urodzenie, niepełnosprawnoêç, wiek lub orientacj seksualnà. 2. W zakresie zastosowania Traktatów i bez uszczerb ku dla ich postanowieƒ szczególnych zakazana jest wszelka dyskryminacja ze wzgl du na przynale noêç paƒstwowà. Artykuł 22. Ró norodnoêç kulturowa, religijna i j zykowa Unia szanuje ró norodnoêç kulturowà, religijnà i j zykowà. Główne organizacje Tytuły prasowe Imprezy kulturalne Białoruskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Zwiàzek Białoruski w Rzeczypospolitej Polskiej Towarzystwo Kultury Białoruskiej MniejszoÊç niemiecka Niwa tygodnik Czasopis miesi cznik Bielski Hostineç kwartalnik Białoruskie Zeszyty Historyczne półrocznik Festiwal Piosenka Białoruska w Białymstoku Festiwal Poezji Âpiewanej i Piosenki Autorskiej Jesieƒ Bardów Główne organizacje Tytuły prasowe Imprezy kulturalne Zwiàzek Niemieckich Stowarzyszeƒ Społeczno- -Kulturalnych w Polsce Niemiecka Wspólnota Pojednanie i PrzyszłoÊç Stowarzyszenie Mazurskie Zwiàzek Polsko-Niemiecki w Olsztynie MniejszoÊç ydowska Schlesisches Wochenblatt tygodnik Mitteilungsblatt miesi cznik Masurische Storchenpost miesi cznik Festiwal Kultury MniejszoÊci Niemieckiej w Polsce Dni Kultury Niemieckiej na Âlàsku Opolskim Konkurs Recytatorski w j zyku niemieckim Młodzie recytuje poezj Główne organizacje Tytuły prasowe Imprezy kulturalne Towarzystwo Społeczno- -Kulturalne ydów w Polsce Stowarzyszenie ydowski Instytut Historyczny Stowarzyszenie ydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Âwiatowej Fundacja Shalom Fundacja Ochrony Dziedzictwa ydowskiego Słowo ydowskie Dos Jidisze Wort dwutygodnik Midrasz miesi cznik Festiwal Kultury ydowskiej Warszawa Singera Dni Ksià ki ydowskiej w Warszawie Obchody Rocznicy Powstania w Getcie Warszawskim Festiwal Kultury ydowskiej SIMCHA we Wrocławiu Koncerty Hawdalowe we Wrocławiu Literatura: B. Mikołajczyk, MniejszoÊci w prawie mi dzynarodowym, Katowice R. Kisiel, K. Satkiewicz, Aktualna polityka paƒstwa polskiego wobec mniejszoêci narodowych, Olsztyn

6 6 Suplement dla Nauczyciela 3 Paƒstwo W politologicznym rozumieniu paƒstwo to typ wspólnoty politycznej, czyli zbiorowoêci społecznej zajmujàcej okreêlony obszar terytorialny oraz posługujàcej si zespołem norm politycznych. Grupa ta podporzàdkowana jest jednemu oêrodkowi suwerennej władzy politycznej. Przynale noêç do paƒstwa jest sformalizowana i powstaje przez nabycie obywatelstwa. Przeglàd definicji paƒstwa Klasycznym i najszerszym uj ciem jest definicja Georga Jellinka, który za istot paƒstwa uznawał współistnienie trzech elementów: wyodr bnionego terytorium, zamieszkujàcej je ludnoêci oraz władzy paƒstwowej, czyli rzàdu sprawujàcego władz zwierzchnià. Według prawa mi dzynarodowego paƒstwo to zbiorowoêç ludzka, zamieszkała na okreêlonym terenie, posiadajàca osobowoêç prawnà i zorganizowana w celu osiàgni cia zdolnoêci rzàdzenia samà sobà. W definicji katolickiej nauki społecznej paƒstwo to odr bna wspólnota polityczna, obejmujàca danà liczb osób, zamieszkujàcych wyodr bnione terytorium i dà àcych do osiàgni cia ogólnego dobra (celu) pod kierunkiem najwy szej władzy. Oprócz wymienionych definicji paƒstwa, istniejà tak e koncepcje niezawierajàce społecznego aspektu tego poj cia. Wyró niamy nast pujàce teorie: deistycznà akcentujàcà boskie pochodzenie paƒstwa (Êw. Augustyn); teori Êw. Tomasza z Akwinu definiujàcà paƒstwo jako wytwór naturalnego, społecznego instynktu człowieka; umowy społecznej w której paƒstwo wywodzi si z porozumienia zawartego pomi dzy wolnymi ludêmi w celu ochrony interesu zbiorowego i przekazania praw do rzàdzenia suwerenowi, czyli wybranej jednostce (T. Hobbes, J. Lock, J. Rousseau); patriarchalnà według której paƒstwo jest produktem ewolucji władzy naczelnika plemienia (R. Filmer); organicznà porównujàcà paƒstwo do organizmu biologicznego (H. Spencer, A. Comte, O. Gierke); przemocy wyjaêniajàcà pochodzenie paƒstwa podbojem jednych plemion przez drugie (L. Gumplowicz); psychologicznà traktujàcà paƒstwo jako prze ycie psychiczne (L. Petra ycki); normatywnà ujmujàcà paƒstwo jako zespół norm prawnych (H. Kelsen). Cechy paƒstwa Definicja politologiczna, która najpeł niej ujmuje istot paƒstwa, zawiera pi ç podstawo wych cech tej instytucji. Po pierwsze paƒstwo jest suwerenne dysponuje władzà, stoi ponad innymi zwiàzkami i grupami w społeczeƒstwie, jest tak e niezale nym podmiotem stosunków zewn trznych. Po drugie instytucje paƒstwowe majà charakter publiczny, co oznacza, e organy paƒstwa sà odpowiedzialne za podejmowanie i wprowadzanie w ycie wspólnych decyzji dotyczàcych obywateli. Trzecià cechà jest posiadanie przez paƒstwo tzw. instrumentów dominacji, czyli Êrodków przymusu słu àcych do egzekwowania przestrzegania prawa oraz karania tych, którzy je łamià. Ponadto, paƒstwo jest organizacjà terytorialnà, stanowiàcà swojà władz w ramach okreêlonych geograficznie granic, a zatem na arenie mi dzynarodowej jest traktowane jako autonomiczna, suwerenna całoêç. Piàtà cechà jest proces legitymizowania władzy decyzje na szczeblu paƒstwowym sà z reguły akceptowane przez społeczeƒstwo zgodnie z prze- Êwiadczeniem, e postanowienia władz odzwierciedlajà interesy obywateli. Formy paƒstwa Rola paƒstwa jako instytucji koniecznej dla prawidłowej egzystencji społeczeƒstwa jest równie wa na, jak forma, którà ono przybiera. Paƒstwo minimalne powinno byç jedynie ciałem zabezpieczajàcym. Jego główna funkcja to zapewnienie spokoju i porzàdku społecznego, dzi ki czemu obywatele mogà indywidualnie decydowaç o swoim yciu. W tej najbli szej liberalizmowi formie paƒstwa istnieje ono jako nocny stró, z którego usług korzysta si tylko wtedy, kiedy zagro ony jest porzàdek społeczny. Paƒstwo rozwojowe historycznymi przykładami sà Wielka Brytania i USA, a obecnie Japonia. Sà to kraje, które za pomocà dobrowolnej, partnerskiej współpracy instytucji paƒstwowych z potentatami gospodarczymi ingerujà w ycie gospodarcze w celu podnoszenia poziomu rozwoju przemysłowego oraz promowania rodzimej produkcji. Paƒstwo socjaldemokratyczne np. Austria; aktywnie wpływa na rzeczywistoêç społecznà, przywracajàc równowag oraz zmniejszajàc nierównoêci wywołane skutkami gospodarki rynkowej.

7 Suplement dla Nauczyciela 7 Jego działania skupiajà si na próbach walki z biedà i niwelowaniu ró nic społecznych. Paƒstwo skolektywizowane przykładem jest byłe ZSRR, gdzie całoêç działalnoêci gospodarczej była kontrolowana przez paƒstwo, które starało si całkowicie zlikwidowaç sektor prywatny i wprowadziç gospodark centralnie planowanà. Paƒstwo totalitarne paƒstwo wszechobecne, wywierajàce wpływ na ka dy aspekt ycia społecznego oraz sprawujàce bezpoêrednià kontrol nad kulturà, gospodarkà, yciem rodzinnym i szkolnictwem. Głównymi cechami tego modelu sà: zjawisko wszechobecnej inwigilacji oraz terrorystyczny nadzór prowadzony przez organy Êcigania. Bezpieczeƒstwo paƒstwa Ka de paƒstwo Êwiata, bez wzgl du na wielkoêç czy znaczenie na arenie mi dzynarodowej, uwa a zagadnienia obronnoêci za wa ny element własnej polityki zagranicznej. Wbrew potocznej opinii bezpieczeƒstwo paƒstwa nie jest synonimem braku zagro eƒ. Termin ten oznacza dà enie do utrzymania pokoju poprzez likwidacj lub minimalizacj niebezpieczeƒstw, które mogà negatywnie wpływaç na swobod rozwoju kraju. We współczesnym Êwiecie zachowanie globalnej równowagi sił jest mo liwe jedynie w ramach współpracy mi dzynarodowej. Zagro enia dla współczesnego paƒstwa Nowoczesne paƒstwa muszà si obecnie mierzyç z licznymi procesami, prowadzàcymi do ograniczenia ich funkcji jako głównego decydenta lub do ewolucji tej roli. Do głównych zjawisk powodujàcych te zmiany nale à: proces globalizacji w formie rozbudowanych, wzajemnych zale noêci gospodarczych, militarnych, społecznych i kulturalnych; powstawanie ciał ponadpaƒstwowych, powodujàcych ograniczenie kompetencji paƒstwa na rzecz instytucji mi dzynarodowych; proces tzw. wydrà ania paƒstwa, polegajàcy na przekazywaniu jego funkcji instytucjom prywatnym; proces decentralizacji, czyli przenoszenia obowiàzków instytucji paƒstwowych na organy regionalne i lokalne (samorzàdy). Uczestnictwo w organizacjach mi dzynarodowych Wzrastajàce znaczenie organizacji ponadnarodowych oraz prawa mi dzynarodowego stwarza sytuacj, w której polityka wewn trzna paƒstwa musi byç dostosowywana do aktualnych wymogów poli tyki Êwiatowej. Stawia to przed paƒstwami narodowymi wiele nowych wyzwaƒ zwiàzanych z ochronà suwerennoêci. Nale y przez to rozumieç obawy przed zagro eniami wynikajàcymi z faktu bycia uczestnikiem stowarzyszeƒ i organizacji o globalnym zasi gu, co mo e skutkowaç przymusem bycia stronà konfliktów w odległych regionach globu. Z drugiej strony działalnoêç paƒstwa w tego typu instytucjach umo liwia zaakcentowanie pozycji na arenie mi dzynarodowej, daje szans wpływania na losy Êwiata oraz brania udziału w rozwiàzywaniu ponadnarodowych problemów. Zagro enia zwiàzane z przynale noêcià do organizacji mi dzynarodowych Zagro enia militarne Zagro enia gospodarczo- -ekonomiczne Zagro enia terrorystyczne Zagro enia społeczne udział w działaniach wojennych niezwiàza - nych bezpoêrednio z sytuacjà w kraju blokady militarne prowokacje zbrojne demonstracje siły blokady gospodarcze utrata rynków zbytu wyzysk i nadu ycia ze strony Êwiatowych koncernów dysproporcje w rozwoju ekonomicznym paƒstw ataki terrorystyczne nielegalny handel bronià masowe migracje handel narkotykami fundamentalizm religijny Literatura: Politologia. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa M. PietraÊ, Bezpieczeƒstwo ekologiczne w Europie, Lublin T. Szubrycht, Współczesne aspekty bezpieczeƒstwa paƒstwa, [w:] Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej 2006, nr 4 (167).

8 8 Suplement dla Nauczyciela 4 Ustroje polityczne W prawnej definicji ustrój polityczny okreêlany jest jako struktura organizacyjna, w której organy paƒstwa majà zdefiniowane ustawami kompetencje i sà powiàzane zale noêciami. Termin ten wywodzi si z myêli politycznej Arystotelesa, który twierdził, e ustrój polityczny to uj cie w pewien porzàdek władz w ogóle, a przede wszystkim naczelnej z nich, to jest rzàdu. Dobre zarzàdzanie paƒstwem zale y od sprawnie funkcjonujàcego ustroju politycznego. Poj cie ustroju politycznego W uj ciu politologicznym cz Êciej stosuje si termin system bàdê re im polityczny ni ustrój. Natomiast doktryna prawa konstytucyjnego traktuje ustrój polityczny jako kategori oznaczajàcà podstawowe zasady kształtujàce struktur władz paƒstwowych oraz główne instytucje polityczne i prawne. Klasyfikacji ustroju politycznego mo na dokonaç na podstawie zestawu pytaƒ. Kto sprawuje rzàdy elita czy całe społeczeƒstwo? Jakie Êrodki sà stosowane w celu podporzàdkowania społeczeƒstwa? Czy rzàd jest scentralizowany, czy podzielony? Autorytaryzm i totalitaryzm Najbardziej popularnà obecnie formà ustroju politycznego jest demokracja. Gwarantuje ona obywatelom wolnoêç, a tak e opiera si na dobrej współpracy mi dzy rzàdem a społeczeƒstwem. Ponadto cechuje si wysokà kulturà politycznà oraz sprzyja rozwojowi oddolnych inicjatyw politycznych, społecznych i kulturalnych, czyli kształtowaniu si społeczeƒstwa obywatelskiego. Na Êwiecie nadal jednak funkcjonujà ustroje totalitarne i autorytarne. Terminu totalitaryzm po raz pierwszy u ył Giovanni Gentile w 1934 r. w odniesieniu do paƒstwa, któremu przysługuje pełna władza nad społeczeƒstwem. Oznacza to, e wszystkie sfery ycia obywateli podlegajà kontroli rzàdu. Nic nie mo e odbywaç si bez zgody i wiedzy władz. Główne zało enia ustroju totalitarnego: paƒstwo jest pierwotne i nadrz dne wobec społeczeƒstwa; siła paƒstwa opiera si na zjednoczonej aktywno- Êci społeczeƒstwa; zanika niepaƒstwowe ycie polityczne oraz społeczne; władza paƒstwowa podejmuje arbitralne decyzje i nie jest ograniczona przez prawo. Cechy paƒstwa totalitarnego: dublowanie stanowisk; bezkształtnoêç systemu; terror jako codzienna metoda sprawowania władzy; funkcjonowanie tajnej policji pełniàcej funkcj specyficznego wymiaru sprawiedliwoêci; ideologia majàca na celu przekształcenie obywatela w jednostk całkowicie poddanà władzy; istnienie dwóch rzàdów pozornego i rzeczywis - tego. W jaki sposób zdobywana jest władza? Jakie sà wzajemne relacje mi dzy rzàdem a społeczeƒstwem w zakresie praw oraz obowiàzków? Jak zamo ne jest społeczeƒstwo? W jaki sposób kształtuje si i na jakich zasadach funkcjonuje ycie gospodarcze w paƒstwie? Jakim poziomem stabilnoêci charakteryzuje si ustrój i czy radzi sobie z nowymi tendencjami politycznymi i społecznymi? Odpowiedzi na te pytania pozwalajà na szczegółowà analiz ustrojów politycznych, które we współczesnej rzeczywistoêci podlegajà ciàgłym przemianom. Autorytaryzm jest doktrynà, którà charakteryzuje brak rozbudowanej myêli politycznej. Dlatego te nie nale y uznawaç go za ideologi lecz za form re imu politycznego. Rozwój ustrojów autorytarnych nastàpił po I i II wojnie Êwiatowej. Przyczyniły si do tego brak stabilizacji politycznej w poszczególnych paƒstwach oraz niski poziom rozwoju gospodarczego. Funkcjonujàce w tamtym okresie systemy demokratyczne nie umo liwiały rozwiàzywania konfliktów partyjnych, a przede wszystkim nie realizowały oczekiwaƒ ekonomiczno-gospodarczych społeczeƒstwa. Twórcy teorii autorytaryzmu Antonio de Olivier Salazar i Carl Schmidt nawiàzywali do ideologii konserwatyzmu. Akcentowali idee ładu naturalnego w społeczeƒstwie, hierarchii, egalitaryzmu oraz katolickiej nauki społecznej. Ponadto dà yli do stworzenia paƒstwa-autorytetu, w którym obowiàzywałby skuteczny przymus bezpoêredni, poparty aktywnà siłà politycznà. Do cech systemu autorytarnego nale à: krytyka liberalizmu, demokracji oraz parlamentaryzmu; głoszenie potrzeby stworzenia silnej władzy wykonawczej, odwołujàcej si do autorytetu osoby sprawujàcej rzàdy; odrzucanie wolnoêci, pluralizmu i tolerancji; niekwestionowana prawomocnoêç władzy oraz jej prawo do wymuszania poparcia oraz uległoêci społeczeƒstwa; autorytet rozumiany jako władza formalna; zapewnienie i utrzymanie porzàdku społecznego przez władz paƒstwowà; istnienie cenzury, a tak e aparatu represji.

9 Suplement dla Nauczyciela 9 Współczesne typy ustrojów politycznych Na Êwiecie wyró nia si obecnie pi ç typów ustrojów politycznych. Poliarchie zachodnie (paƒstwa Europy Zachodniej oraz Ameryki Północnej) sà odpowiednikiem ustrojów zaklasyfikowanych jako demokracje lub demokracje liberalne. Ustroje poliarchiczne charakteryzujà si : akceptacjà indywidualizmu liberalnego, który podkreêla unikalnoêç ka dego obywatela i sugeruje, e społeczeƒstwo powinno byç tak zorganizowane, aby jak najlepiej spełniaç potrzeby ka dej jednostki; du à tolerancjà wobec opozycji, co zapewnia istnienie systemu partyjnego i społeczeƒstwa obywatelskiego; wysokim stopniem uczestnictwa obywateli w yciu politycznym kraju; funkcjonowaniem gospodarki rynkowej. Nowe demokracje (paƒstwa Europy Ârodkowo- -Wschodniej) to ustroje charakterystyczne dla krajów postkomunistycznych, gdzie proces demokratyzacji jest niepełny i niezakoƒczony. Paƒstwa, w których funkcjonuje ten typ ustroju, zmierzajà w kierunku poliarchii zachodnich. Ciàgle borykajà si jednak ze skutkami działalnoêci władzy komunistycznej. Sytuacja ta cz sto przyczynia si równie do powstawania problemów natury politycznej Wyzwania ustrojowe w XXI w. WspółczeÊnie obserwujemy narodziny nowych, pot nych ustrojów mogàcych stanowiç konkurencj dla demokracji liberalnych (poliarchii zachodnich). Sà to niedemokratyczne mocarstwa Rosja i Chiny, które sà okreêlane przez współczesnych badaczy jako tzw. autorytarne paƒstwa kapitalistyczne. Charakteryzujà si one istnieniem elity (du e rozdrobnienie partyjne), ekonomicznej (bezrobocie) oraz społecznej (nierównoêç, konflikty społeczne). Ustroje Azji Wschodniej i Południowej (Japonia, Tajwan, Korea Południowa) charakteryzujà si przede wszystkim dostosowaniem wszystkich mo liwoêci i specyficznych cech danego kraju do potrzeb gospodarki rynkowej. W paƒstwach, w których funkcjonuje ten typ ustrojów, osiàgni cie dobrobytu jest celem nadrz dnym, a społeczeƒstwo wykazuje du y stopieƒ uległoêci wobec władzy. Ponadto wêród obywateli dominuje tzw. myêlenie grupowe. Ustroje islamskie (np. rzàdy talibów w Afganistanie w latach ) cechà tego ustroju jest podporzàdkowanie danego paƒstwa, jego społeczeƒstwa oraz gospodarki zasadom islamu. Przejawia si to m.in. narzuceniem surowej władzy teokratycznej, zakazem edukacji kobiet oraz wykluczeniem ich z ycia publicznego. Ustroje wojskowe (re imy militarne w Ameryce Łaciƒskiej, Afryce i na Bliskim Wschodzie) w tego rodzaju ustrojach władza w paƒstwie przypada juncie, czyli zbiorowemu rzàdowi wojskowemu skupionemu wokół rady oficerów lub dyktatora. Ponadto główne stanowiska w rzàdzie sà przyznawane na podstawie pozycji, jakà dana osoba zajmuje w hierarchii wojskowej. polityczno-gospodarczo-wojskowej, łàczàcej nacjonalistyczne poglàdy z aktywnym uczestnictwem w kreowaniu ogólnoêwiatowej gospodarki. Zjawisko to, wraz z funkcjonowaniem gospodarki opartej na najnowszych osiàgni ciach techniki, powoduje cz - Êciowà demokratyzacj kraju. Literatura: Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław Encyklopedia politologii, red. W. Skrzydło, M. Chmaj, Zakamycze Leksykon politologii, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław T. yro, Wst p do politologii, Warszawa 2006.

10 10 Suplement dla Nauczyciela 5 Demokracja Termin demokracja u ywany jest cz sto jako synonim praw i wolnoêci politycznych, których podstawà jest równoêç obywateli wobec prawa. System demokratyczny zapewnia najwi kszy w porównaniu z innymi ustrojami paƒstwowymi zakres praw przysługujàcych ka demu człowiekowi. Najwa niejsze z nich, prawo do ycia oraz do wolnoêci i własnoêci, okreêla si jako prawa człowieka. Jednym z nieodłàcznych elementów demokracji jest równie kultura polityczna, b dàca koniecznym składnikiem całokształtu dorobku kulturowego społeczeƒstwa. Prawa człowieka i kultura polityczna to nieodłàczny element ustroju demokratycznego. Prawa człowieka Prawami człowieka nazywamy zespół podstawowych, niezbywalnych i uniwersalnych praw przysługujàcych ka dej istocie ludzkiej bez wzgl du na ras, kolor skóry, płeç, j zyk, religi, poglàdy, pochodzenie narodowe lub społeczne, majàtek, urodzenie, stan zdrowia itp. Najstarszymi dokumentami zawierajàcymi spisane prawa człowieka gwarantowane wszystkim obywatelom sà: amerykaƒska Deklaracja niepodległoêci, podpisana w 1776 r., oraz pochodzàca z 1789 r. francuska Deklaracja praw człowieka i obywatela. Okrucieƒstwa wobec ludzkoêci z czasów II wojny Êwiatowej oraz nieprzestrzeganie mi dzynarodowych umów skłoniły polityków do uporzàdkowania i spisania podstawowych uprawnieƒ ka dego człowieka. Skutkiem tej inicjatywy było stworzenie Karty Narodów Zjednoczonych. Zawierała ona ustalenia, które miały byç podstawà pokoju na Êwiecie, a tak e uzgodnienia dotyczàce przestrzegania oraz rozszerzania zakresu praw i wolnoêci człowieka. W 1945 r. dokument ten podpisali przedstawiciele kilkudziesi ciu krajów, co dało poczàtek Organizacji Narodów Zjednoczonych (w skrócie: ONZ). Karta Narodów Zjednoczonych ma charakter nadrz dny w stosunku do pozostałych aktów prawnych zawartych mi dzy paƒstwami członkowskimi ONZ. Oznacza to, e wszelkie ustalenia znajdujàce si w innych dokumentach mi dzynarodowych muszà byç zgodne z jej postanowieniami. W 1948 r. kraje nale àce do Organizacji Narodów Zjednoczonych podj ły decyzj o uêciêleniu zapisów w Karcie Narodów Zjednoczonych. W ten sposób powstała Powszechna deklaracja praw człowieka, szczegółowo okreêlajàca prawa i wolnoêci wszystkich ludzi. Poniewa jest ona najcz Êciej tłumaczonym dokumentem na Êwiecie, została wpisana do Ksi gi rekordów Guinnessa. Deklaracj mo na obecnie przeczytaç a w trzystu j zykach. GENERACJE PRAW Prawa I generacji Prawa II generacji Prawa III generacji prawo do ycia prawo do wolnoêci i bezpieczeƒstwa prawo do własnoêci prawo do sprawiedliwego procesu prawo do prywatnoêci prawo do swobodnego przemieszczania si prawo do zrzeszania si prawo do udziału w yciu publicznym wolnoêç wyznania wolnoêç od tortur prawo do nauki prawo do pracy i wynagrodzenia za nià prawo przynale noêci do zwiàzków zawodowych prawo do ycia na godnym poziomie prawo do opieki medycznej prawo do swobodnego uczestniczenia w yciu kulturalnym prawo do ochrony i opieki nad rodzinà prawo do urlopu prawo do ycia w pokoju prawo do rozwoju prawo do czystego Êrodowiska naturalnego prawo do pomocy humanitarnej prawo dost pu do informacji

11 Suplement dla Nauczyciela 11 Kultura polityczna Kultura polityczna to cz Êç kultury społeczeƒstwa, która odnosi si do sfery polityki, a wi c do zachowaƒ politycznych rzàdzàcych i rzàdzonych, stylu przywództwa politycznego, stosunku jednostki do paƒstwa, a tak e do zakresu ingerencji paƒstwa w ycie prywatne obywateli. W skład kultury politycznej wchodzà: wiedza o polityce, znajomoêç faktów, zainteresowanie nimi; ocena zjawisk politycznych, sàdy wartoêciujàce dotyczàce tego, jak powinna byç sprawowana władza; emocjonalna strona postaw politycznych, np. miłoêç do ojczyzny; uznane w danym społeczeƒstwie wzory zachowaƒ politycznych, które okreêlajà, jak mo na i nale y post powaç w yciu politycznym. TYPY KULTURY POLITYCZNEJ ZaÊciankowa Podporzàdkowania Uczestnictwa Charakterystyczna dla społecznoêci bardzo słabo rozwini tych, np. dla afrykaƒskich społecznoêci plemiennych. Kultura polityczna tego typu cechuje si całkowitym brakiem zainteresowania systemem politycznym wêród obywateli. Cechuje jà wyrazistoêç postaw entuzjastycznych lub krytycznych wobec władzy, jak równie brak mo liwoêci inicjatywy ze strony poszczególnych członków społeczeƒstwa. Obywatele sà zainteresowani nie tylko tym, co system polityczny im daje, lecz tak e sposobem wpływania na jego funkcjonowanie. Z przenikania si elementów charakterystycznych dla typów podstawowych powstajà dalsze, mieszane kultury polityczne. Kultura obywatelska, właêciwa systemom demokratycznym, równie jest zaliczana do typów mieszanych. W kulturze obywatelskiej elementy kultury zaêciankowej i podporzàdkowania nie zostały całkowicie usuni te, lecz włàczone w kultur uczestnictwa, która ma status dominujàcy. Czy kultura polityczna jest potrzebna polskiej demokracji? Do najistotniejszych składników kultury politycznej demokracji nale à nast pujàce zagadnienia: powiàzania biznesu z politykà, etyka parlamentarna, atmosfera debat politycznych, ochrona dóbr osobistych polityków, edukacja polityczna obywateli. JakoÊç kultury politycznej jest czynnikiem, który w du ym stopniu wpływa na efektywnoêç paƒstwa, równie w sferze ekonomicznej. Od szybkoêci i sposobu przyjmowania rozwiàzaƒ majàcych wpływ na gospodark zale y tempo jej rozwoju. Z tego wzgl du wysoka kultura polityczna mo e byç czynnikiem wzrostu Produktu Krajowego Brutto, a co za tym idzie przyczyniç si do polepszenia warunków ycia obywateli. Natomiast demokracja pozbawiona wysokiej jakoêci kultury politycznej nara ona jest na powa ne wstrzàsy. Zatem dla unikni cia destabilizacji sytuacji w paƒstwie politycy powinni wykazywaç szczególnà dbałoêç o poziom debaty publicznej. Tymczasem w ocenie bezpoêrednich uczestników dyskusji na forum parlamentu tylko około 30% wystàpieƒ bazuje na rzeczowych, obiektywnych przesłankach. W wystàpieniach parlamentarzystów przewa ajà argumenty negatywne, majàce na celu obalenie propozycji przeciwników politycznych. Brakuje argumentacji pozytywnej, wprowadzajàcej ton konstruktywnej dyskusji nad rozwiàzaniem najlepszym dla kraju. Politycy przyznajà wprawdzie, e wypowiedzi oparte na wiedzy merytorycznej sà najbardziej skuteczne, ale w swojej działalnoêci w małym stopniu wykorzystujà t wiedz, co dowodzi słabego warsztatu pracy cz Êci polityków i rzadkiego korzystania z doradztwa ekspertów. Literatura: Politologia. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa

12 12 Suplement dla Nauczyciela 6 Społeczeƒstwo obywatelskie Według podstawowej definicji społeczeƒstwo obywatelskie to zbiorowoêç, w której zespół instytucji oraz ró nego typu dobrowolnych organizacji, zwiàzków i stowarzyszeƒ jest podstawà samodzielnego rozwoju obywateli, wolnego od ingerencji paƒstwa. Wspólnota tego typu ma za zadanie umo liwiaç jednostce zaspokojenie własnych potrzeb oraz daç jej przestrzeƒ na podejmowanie indywidualnych inicjatyw. Poj cie społeczeƒstwa obywatelskiego jest wyjaêniane na wiele sposobów, co odzwierciedla zło onoêç tego terminu. Modelowe uj cie społeczeƒstwa obywatelskiego Przeglàd istniejàcych teorii ukazuje ewolucj społeczeƒstwa obywatelskiego w zmieniajàcych si realiach rzeczywistoêci politycznej, gospodarczej i kulturowej. Model klasyczny (Arystoteles) nie rozgranicza wyraênie poj ç społeczeƒstwa obywatelskiego, społeczeƒstwa politycznego i paƒstwa. W tej teorii społeczeƒstwo obywatelskie i polityczne to najwy sze etapy moralnego rozwoju paƒstwa, przeciwstawione okresowi przed paƒstwo wemu, traktowanemu jako czas barbarzyƒski i niecywilizowany. Według Arystotelesa cały rozwój społeczny zmierza do stworzenia paƒstwa, bez którego jednostka nie mo e prawidłowo funkcjonowaç oraz realizowaç swojej społecznej natury. Model liberalny (A. Smith, D. Ferguson, J. Locke) zakładał, e podstawà kształtowania si społeczeƒstwa obywatelskiego był podział pracy, który doprowadził do utworzenia si sfery gospodarczej, autonomicznej wzgl dem polityki. W tym uj ciu społeczeƒstwo obywatelskie pojmowane jest jako wspólnota rynkowa zło ona z indywidualnych właêcicieli, których partykularne interesy krzy ujà si, nadajàc tym samym całemu układowi społeczno-ekonomiczny charakter. Polityka jest tu rozumiana jako narz dzie do realizacji interesów prywatnych. Model Heglowski (G. Hegel) według tej teorii społeczeƒstwo jest wytworem kapitalizmu, jednak obywatele nie kierujà si wyłàcznie swoim interesem, lecz dà à równie do realizacji celów ogólnych dla dobra wspólnoty. Zdaniem Hegla osobiste zamierzenia jednostki mogà byç realizowane jedynie poprzez społecznà kooperacj, przyczyniajàc si tym samym do zaspokojenia potrzeb współobywateli. Autor tego modelu twierdził, e społeczeƒstwo obywatelskie jest formà organizacji wyst pujàcà pomi dzy rodzinà a paƒstwem, włàczył jednak do niego sàdy i policj, których zadaniem w tym układzie miała byç ochrona interesów obywatelskich oraz legitymizacja podejmowanych działaƒ. Model socjologiczny (A. de Tocqueville) w tym uj ciu społeczeƒstwo obywatelskie rozumiane jest jako obszar wzajemnych relacji mi dzy jednostkami. Tocqueville podkreêlał, e rozwój dobrowolnych organizacji i stowarzyszeƒ powołanych do ycia z inicjatywy samych obywateli jest wyrazem rozwoju demokracji, objawiajàcego si potrzebà wymiany poglàdów oraz wprowadzania w ycie nowych inicjatyw. Społeczeƒstwo obywatelskie w praktyce Społeczeƒstwo obywatelskie to typ wspólnoty, w której obywatele zdajà sobie spraw ze swojej podmiotowoêci politycznej i społecznej, co przejawia si czynnym udziałem w yciu ogółu. Jest formà organizacji charakterystycznà dla paƒstw demokratycznych, gdy dla swojego prawidłowego funkcjonowania potrzebuje odpowiednich warunków, które mogà byç stworzone tylko w tym ustroju. Działania podejmowane w ramach społeczeƒstwa obywatelskiego sà wyrazem dojrzałoêci społecznej oraz politycznej obywateli i w ten sposób powinny byç interpretowane przez władze. W miar umacniania zasad demokratycznego paƒstwa prawa organizacje realizujàce idee społeczeƒstwa obywatelskiego stajà si dla rzàdzàcych partnerami. Ich opinie stanowià wa ny element korygujàcy post powanie, ustawodawstwo czy decyzje rzàdów poszczególnych paƒstw. Na podstawie dotychczasowych rozwa aƒ mo na stwierdziç, e społeczeƒstwo obywatelskie: to wyodr bniony, ró ny od paƒstwa, gospodarki i ycia prywatnego obszar, w którym obywatele dobrowolnie i autonomicznie tworzà stowarzyszenia, fundacje lub ruchy; jest tworzone w celu wyra ania, obrony, bàdê realizacji potrzeb i aspiracji jednostek; funkcjonuje poprzez dialog społeczny i kompromis; zobowiàzuje uczestników do podejmowania działaƒ zgodnych z zasadami obowiàzujàcego prawa.

13 Suplement dla Nauczyciela 13 Czynniki warunkujàce istnienie społeczeƒstwa obywatelskiego demokratyczne formy rzàdów przestrzeganie zasad paƒstwa prawa funkcjonowanie katalogu praw chroniàcych podstawowe wolnoêci i prawa obywatelskie pluralizm polityczny brak inwigilacji i cenzury ÊwiadomoÊç kultury politycznej i społecznej wêród obywateli Funkcje społeczeƒstwa obywatelskiego integracyjna skupianie obywateli wokół wspólnego celu i anga owanie ich w działania zmierzajàce do jego osiàgni cia edukacyjno-informacyjna przekazywanie wiadomoêci utwierdzajàcych jednostki w postawie demokratycznej i obywatelskiej, a tak e informowanie o kwestiach przemilczanych przez władze artykulacyjna wyra anie potrzeb, wartoêci oraz celów społeczeƒstwa w celu zwrócenia uwagi władz i dà enia do rozwiàzania danej kwestii Społeczeƒstwo otwarte W społeczeƒstwie otwartym, podobnie jak w obywatelskim, panuje wolnoêç myêli i przekonaƒ, a jednostka ma prawo do osobistych decyzji. Umo liwia ono równie dokonywanie wyborów i przyjmowanie za nie odpowiedzialnoêci. Koncepcja społeczeƒstwa otwartego opiera si na zasadzie tolerancji, uznania ró norodnoêci (pluralizmu) i akceptacji odr bnoêci (rasowej, religijnej, Êwiatopoglàdowej, narodowo- Êciowej). Podstawà polityki dla społeczeƒstwa obywatelskiego oraz otwartego sà zatem prawa i wolnoêci jednostki. Zasadnicza ró nica polega natomiast na tym, e jednym z głównych dà eƒ społeczeƒstwa otwartego sà narodziny globalnego organizmu społecznego, przyjaznego wobec innoêci i odmiennoêci. Charakterystyczna dla społeczeƒstw otwartych jest nieobecnoêç narzuconych sposobów post powania, które obowiàzywałyby wszystkich, oraz brak dominacji wybranego Êwiatopoglàdu. Przeciwieƒstwem otwartego typu społeczeƒstwa jest społeczeƒstwo zamkni te, tj. takie, w którym przepisy ÊciÊle regulujà wszystkie aspekty ycia społecznego i ograniczajà niektóre wolnoêci obywateli. Rodzaje aktywnoêci publicznej Sprawne funkcjonowanie społeczeƒstwa obywatelskiego wyzwala aktywnoêç w zakresie przedstawiania własnych przekonaƒ politycznych przez obywateli. Słu à temu ró ne formy uczestnictwa w yciu społeczno-politycznym kraju. Do podstawowych zaliczamy działalnoêç stowarzyszeƒ, partii oraz stosowanie ró nego rodzaju formy protestu: strajków, demonstracji czy bojkotu. Jednak aktywnoêcià obywatelskà jest te m.in. zjawisko lobbingu, procesu sàdowego czy przemocy politycznej. Lobbing proces efektywnego wpływania na osoby podejmujàce decyzje polityczne. Zazwyczaj opiera si na dostarczaniu politykom wszelkich informacji dotyczàcych danej kwestii, np. przygotowywanej ustawy. Najbardziej skutecznym sposobem wywierania nacisku w przypadku lobbingu jest odwołanie si do mo liwoêci wpłyni cia na pozycj lub publiczny wizerunek danego polityka. Podstawà tego procesu jest dost p do struktur władzy oraz zdolnoêç do przeprowadzenia tam rozmów i przedstawiania swoich racji w jednej lub kilku kluczowych sprawach. Proces sàdowy jeden ze sposobów działalnoêci grup nacisku, szczególnie tych, które nie mogà liczyç na sukces w strukturach władzy. Proces sàdowy ułatwia bowiem przyciàgni cie uwagi opinii publicznej, a przez to mo e byç jednà z najskuteczniejszych taktyk stosowanych dla osiàgni cia celów politycznych i społecznych. Przemoc polityczna działanie skierowane przeciwko obowiàzujàcemu systemowi politycznemu, całkowicie go negujàce i oparte na braku wiary w funkcjonowanie mechanizmów polityki. Tego typu aktywnoêç obywatelska przejawia si we wskazywaniu represyjnych cech funkcjonujàcego systemu politycznego, co ma doprowadziç do całkowitego zdezawuowania instytucji politycznych oraz ich obecnych przywódców. Literatura: Encyklopedia politologii, t. 4, opr. E. Olszewski, Kraków Społeczeƒstwo Obywatelskie, red. E. Balawajder, Lublin T. yro, Wst p do politologii, Warszawa A. Heywood, Klucz do politologii, najwa niejsze ideologie, systemy, postaci, Warszawa J. Ki czkowska, Ruchy alterglobalistyczne jako forma obywatelskiego nieposłuszeƒstwa, Lublin 2005.

14 14 Suplement dla Nauczyciela 7 Organizacje pozarzàdowe Od roku 1989 organizacje pozarzàdowe prze ywajà swój renesans dzi ki przywróconej swobodzie zrzeszania si i stowarzyszania. Powstaje wiele nowych fundacji i stowarzyszeƒ wychodzàcych naprzeciw problemom i potrzebom nowoczesnego społeczeƒstwa. Organizacje pozarzàdowe to niezb dny element w sprawnym funkcjonowaniu paƒstwa. Czym jest stowarzyszenie i fundacja? Ró nic mi dzy stowarzyszeniem a fundacjà mo na ujàç w stwierdzeniu: JeÊli masz przyjaciół załó stowarzyszenie. JeÊli masz pieniàdze załó fundacj. Stowarzyszenie to grupa osób przyjaciół, znajomych lub członków rodziny które majà takie same pasje, np. interesujà si mi dzywojennym przemysłem polskim, albo jednakowe cele do osiàgni cia, np. chcà uchroniç przed zniszczeniem przedwojennà fabryk poprzez wpisanie jej do rejestru zabytków. Ârodkiem realizacji zamierzeƒ jest w tym wypadku wspólne działanie. Fundacj tak e tworzà ludzie o podobnych zainteresowaniach, jednak o powołaniu tego typu organizacji i o tym, czym b dzie si ona zajmowaç, decyduje fundator. Osoba taka planuje osiàgnàç wa ny społecznie cel, np. podnieêç poziom wykształcenia młodych osób w danej miejscowoêci, i przekazuje fundusze konkretnie na jego realizacj. W sensie prawnym fundacja to właênie majàtek, czyli pieniàdze, papiery wartoêciowe, ruchomoêci i nieruchomoêci. Organizacja tego typu mo e równie dà yç do osiàgni cia celu wa nego gospodarczo, np. do rozwijania okreê - lonego obszaru pod wzgl dem ekonomicznym. Procedury zakładania i rejestracji organizacji Procedura zało enia i rejestracji organizacji w formie fundacji lub stowarzyszenia nie jest skomplikowana. Istotne jest, e czynnoêci prawne zwiàzane z zakładaniem stowarzyszenia, m.in. rejestracja w Krajowym Rejestrze Sàdowym, sà wolne od opłat. Zapis ten w 2006 r. zniesiono jednak w stosunku do fundacji. Do zarejestrowania organizacji niezb dny jest statut, czyli dokument regulujàcy jej zadania, struktur organizacyjnà i sposób działania. Statuty stowarzyszenia i fundacji sà podobne. Muszà zawieraç nazw organizacji, adres siedziby, cele i sposoby ich realizacji, struktur i kompetencje władz, zasady dokonywania zmian statutu oraz sposób rozwiàzania organizacji. Ró nica polega na tym, e działalnoêç w stowarzyszeniu, w przeciwieƒstwie do fundacji, polega na członkostwie, zatem nale y okreêliç, w jaki sposób b dzie ono nabywane i odbierane, a tak e ustaliç wysokoêç uiszczanej składki. Organizacje pozarzàdowe na rynku pracy Publiczne słu by zatrudnienia, obarczone wieloma zadaniami administracyjnymi, cier pià na niedobór kadry i Êrodków finansowych, a to znacznie utrudnia profesjonalne usługi zatrudnieniowe. Ârodki na infrastruktur i kadr urz dów pracy zobowiàzane sà zapewniç samorzàdy, zatem działania takie, jak szkolenia lub kursy zawodowe stanowià na ogół wypadkowà Êrodków, jakimi dys ponuje samorzàd, nie zaê lokalnych potrzeb. W tej sytuacji trudno powiedzieç, e publiczne słu by zatrudnienia odpowiadajà na rzeczywiste potrzeby lokalnych rynków pracy. Organizacje pozarzàdowe mogà byç na rynku pracy cennym wsparciem dla urz dów pracy ze wzgl du na: ró norodnoêç form działania; mo liwoêç pozyskiwania Êrodków z ró nych êródeł, m.in. dotacje ze Êrodków publicznych, prywatne donacje pieni ne i rzeczowe, Êrodki unijne, fundusze z własnej działalnoêci gospodarczej; kompetencje i doêwiadczenie w pracy ze specyficznymi grupami beneficjentów; zdolnoêç tworzenia miejsc pracy w ra mach własnej działalnoêci statutowej i go spodar czej, które przygotujà beneficjenta do pracy zarówno na otwartym rynku pracy, jak i w Centrach Integracji Zawodowej, Zakładach Aktywizacji Zawodowej i innych podmiotach; mo liwoêç obj cia osób z grup defaworyzowanych kompleksowà, długofalowà opiekà, na którà składajà si : doradztwo i kształcenie zawodowe, a tak e poêrednictwo i pomoc w po szukiwaniu pracy; niezale noêç, dzi ki której mogà one realizowaç projekty nowatorskie, łàczàce w sobie wiele ró nych typów interwencji; osadzenie w społecznoêci lokalnej, czyli znajomoêç problemow regionu, wiedza o warunkach ycia beneficjenta i jego rodziny oraz o stopniu otwarcia i akceptacji otoczenia na osoby wykluczone.

15 Suplement dla Nauczyciela 15 CELE I ZADANIA ORGANIZACJI POZARZÑDOWYCH W WYBRANYCH OBSZARACH DZIAŁANIA KULTURA podtrzymywanie tradycji, np. skautingu zachowanie i promocja polskich dóbr kultury, np. zabytków, dzieł sztuki ochrona dziedzictwa narodowego np. poprzez odnawianie zabytków sponsorowanie i przyznawanie nagród osobom wybitnie uzdolnionym w ró nych dziedzinach kultury, np. w muzyce propagowanie twórczoêci wybitnych jednostek przykładowe organizacje: ZHP, ZHR, Fundacja Kultury, Fundacja im. Fryderyka Chopina SPORT I REKREACJA rozwój turystyki upowszechnianie kultury fizycznej i sportu tworzenie placówek wypoczynkowych i rekreacyjnych dla młodzie y umo liwianie rozwoju jednostkom wybitnym w danej dziedzinie sportu przykładowe organizacje: Towarzystwo Rozwijania AktywnoÊci Dzieci Szansa, Towarzystwo Pływackie Olimpijczyk EDUKACJA wspomaganie paƒstwowej oêwiaty, np. poprzez tworzenie szkół niepublicznych zakładanie funduszy stypendialnych oraz programów pomocy dla uczniów uzdolnionych i niezamo nych tworzenie mo liwoêci kształcenia za granicà formowanie placówek, towarzystw i kół zainteresowaƒ przykładowe organizacje: Fundacja Nauki Polskiej, Fundacja Stefana Batorego, Polska Fundacja Upowszechniania Nauki, Niezale ne Zrzeszenie Studentów EKOLOGIA inicjowanie i wspieranie działaƒ na rzecz ochrony Êrodowiska naturalnego promowanie rozwa nego gospodarowania bogactwami naturalnymi upowszechnianie wiedzy na temat Êrodowiska przykładowe organizacje: Fundacja Nasza Ziemia, Społeczny Instytut Ekologiczny, Obywatelski Ruch Ekologiczny, Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych POMOC SPOŁECZNA przeciwdziałanie skutkom patologii społecznych, np.: alkoholizmowi, narkomanii, bezdomnoêci, bezrobociu, przest pczoêci nieletnich tworzenie punktów konsultacyjnych udzielanie pomocy finansowej osobom potrzebujàcym prowadzenie akcji edukacyjnych tworzenie oêrodków pomocy, schronisk, punktów wsparcia przykładowe organizacje: Stowarzyszenie MONAR, Stowarzyszenie na Rzecz Integracji Podaj R k, Fundacja Mam Marzenie OCHRONA ZDROWIA promocja zdrowego trybu ycia, przeprowadzanie akcji edukacyjnych z zakresu ochrony zdrowia sponsorowanie operacji, rehabilitacji udzielanie osobom niepełnosprawnym, upoêledzonym, a tak e ich rodzinom pomocy terapeutycznej i finansowej oraz wsparcia w postaci sprz tu medycznego i rehabilitacyjnego organizowanie i wspieranie działalnoêci placówek terapeutycznych przykładowe organizacje: Fundacja im. Brata Alberta, Fundacja Porozumienie Bez Barier OCHRONA PRAW CZŁOWIEKA monitorowanie przestrzegania praw człowieka i obywatela podejmowanie działaƒ na rzecz ochrony tych praw upowszechnianie wiedzy na temat praw człowieka promowanie postaw humanitarnych i tolerancyjnych przykładowe organizacje: Helsiƒska Fundacja Praw Człowieka, polski oddział Amnesty International DZIAŁALNOÂå CHARYTATYWNA niesienie pomocy finansowej i materialnej wszystkim potrzebujàcym, np.: ofiarom wojny, kataklizmów, uchodêcom oraz ludziom dotkni tym ubóstwem prowadzenie działaƒ edukacyjnych przykładowe organizacje: Polski Czerwony Krzy, Caritas Polska, Polska Akcja Humanitarna, Fundacja Pomoc Społeczna SOS, Fundacja Wielkiej Orkiestry Âwiàtecznej Pomocy Literatura:

16 16 Suplement dla Nauczyciela 8 Patologie w paƒstwie demokratycznym Nast pstwem istnienia społeczeƒstwa kierujàcego si zasadami demokratycznymi sà ró nego rodzaju napi cia, kryzysy i konflikty. Sytuacje te wynikajà z naturalnych interakcji zachodzàcych w yciu społecznym. Ich nat enie, rodzaj i zakres zale à w du ym stopniu od kultury politycznej oraz kształtu demokracji w danym paƒstwie, ale przede wszystkim od kultury ycia społecznego i politycznego obywateli. Korupcja, populizm czy biurokratyzacja to tylko niektóre z realnych zagro eƒ dla sprawnego funkcjonowania paƒstwa. Co zagra a demokracji? Podstawowe zagro enia współczesnego paƒstwa demokratycznego to nie tylko demagogia, populizm, korupcja i centralizacja, lecz tak e nast pujàce zjawiska: dyktatura wi kszoêci, alienacja klas politycznych, nepotyzm i kumoterstwo, biernoêç społeczeƒstwa, nietolerancja, anarchia, nieprzestrzeganie zasad demokracji, problemy ekonomiczne i społeczne obywateli. Dyktatura wi kszoêci Ta forma patologii zwiàzana jest bezpoêrednio z samà istotà demokracji jako formy rzàdów, gdzie decydujàcy głos przypada wi kszoêci i to jej wola ma znaczenie. Najwi kszym problemem jest merytoryczne okreêlenie, w jakim stopniu bycie w wi kszo- Êci wià e si ze słusznoêcià poglàdów, a tak e ustalenie, w jakich sprawach nie nale y si odwoływaç do argumentu przewagi liczebnej zwolenników danego rozwiàzania. Współczesne systemy demokratyczne radzà sobie z tà kwestià za pomocà odpowiednio skonstruowanych aktów prawnych i instytucji sprawujàcych nadzór nad ich wykonywaniem. Alienacja klas politycznych Ze zjawiskiem alienacji klasy politycznej mamy do czynienia wtedy, kiedy Êwiat polityki ulega odizolowaniu od paƒstwa oraz uniezale nieniu od mechanizmów społecznej kontroli. Skutkiem tego procesu jest zerwanie wi zi mi dzy obywatelami a politykami, co z kolei grozi brakiem identyfikacji społeczeƒstwa z systemem władzy, któremu podlegajà. Alienacja klas politycznych wywołuje w społeczeƒstwie przekonanie o braku mo liwoêci wpływu na ycie polityczne, a tak e stwarza poczucie, e wszelkie procesy decyzyjne w sferze polityki zachodzà niezale nie od woli obywateli. Ostatecznà konsekwencjà tego zjawiska jest powszechne przekonanie, e ludzie polityki to osoby skorumpowane, niedotrzymujàce obietnic i reprezentujàce obce interesy. Elita polityczna postrzegana jest jako niezdolna do realizacji oczekiwaƒ społecznych. W takiej sytuacji dochodzi do wzrostu nieufnoêci i krytycyzmu obywateli wobec władzy. Nepotyzm i kumoterstwo Kolejnymi zagro eniami dla paƒstwa kierujàcego si zasadami demokracji sà zjawiska nepotyzmu oraz kumoterstwa. Nepotyzm jest poj ciem wàskim dotyczy nadu ywania przez polityków lub urz dników pełnionych funkcji w celu faworyzowania krewnych bàdê znajomych przy obsadzaniu stanowisk. Kumoterstwo natomiast jest terminem o szerszym znaczeniu i dotyczy wzajemnego popierania si ludzi zwiàzanych pokrewieƒstwem, za yłoêcià lub przynale noêcià do okreêlonej grupy, majàcego zwykle prowadziç do osiàgni cia korzystnej pozycji politycznej lub materialnej. Aby zapobiec tego typu zjawiskom, organizuje si akcje promujàce tzw. rady - kalnà przezroczystoêç w yciu publicznym. BiernoÊç społeczeƒstwa Bierna postawa społeczeƒstwa wynika ze znu enia obywateli sprawami polityki. OdpowiedzialnoÊç za taki stan rzeczy cz sto ponoszà organy paƒstwowe oraz zmanipulowane przez nie media. Społeczna apatia ułatwia bowiem władzy ukrywanie własnej opieszałoêci i braku umiej tnoêci sprawnego rzàdzenia. Niechlubnym przykładem biernoêci obywateli jest widoczna podczas wyborów parlamentarnych lub prezydenckich frekwencja wyborcza nieprzekraczajàca 50%.

17 Suplement dla Nauczyciela 17 Nietolerancja Problem nietolerancji zwiàzany był pierwotnie głównie z prawami mniejszoêci narodowych. Paƒstwa demokratyczne w swoich konstytucjach, a tak e w ratyfikowanych umowach mi dzynarodowych regulujà t kwesti przepisami gwarantujàcymi ochron praw ka dego człowieka niezale nie od pochodzenia, wyznawanej religii czy koloru skóry. Problemem dla demokracji jest jednak zagro enie zwiàzane z pojawiajàcymi si w społeczeƒstwach licznymi postawami nietolerancji. Takie zachowania prowadzà do dyskryminacji ró nego rodzaju mniejszoêci, a cz sto te do łamania zasad prawa. Dominacja nietolerancyjnych postaw mo e prowadziç do izolowania mniejszoêci z ycia społecznego, a w dalszej konsekwencji do mo liwoêci stosowania przez nie w celu obrony swojej to samoêci sposobów sprzecznych z zasadami demokracji i praworzàdno- Êci, np. zamachów terrorystycznych. Anarchia Anarchia jest bardzo powa nym zagro eniem dla paƒstwa demokratycznego. Poprzez to okreêlenie rozumiemy stan chaosu polegajàcy na bezsilnoêci i nieefektywnoêci działaƒ rzàdu. Przejawem, a zarazem skutkiem anarchii jest osłabienie paƒstwa oraz jego oêrodków decyzyjnych w obliczu gwałtownych strajków i demonstracji b dàcych wyrazem niezadowolenia społecznego. Trwałe utrzymywanie si tego stanu mo e doprowadziç do złamania zasad demokracji, a tak e do dezorganizacji ycia społecznego. Nieprzestrzeganie zasad demokracji Łamanie zasad demokratycznych zawartych w konstytucji jest jednym z najwi kszych zagro eƒ dla prawidłowego funkcjonowania paƒstwa prawa. Zasada suwerennoêci narodu polegajàca na sprawowaniu władzy przez niego lub przez jego przedstawicieli wybranych w demokratycznych wyborach cz sto nie jest respektowana. Przykładem tego typu działaƒ sà kłamstwa i manipulacje wyborcze oraz w skrajnych przypadkach fałszowanie wyborów. Demokratyczne ycie polityczne jest oparte przede wszystkim na zasadzie pluralizmu politycznego. Wszelkie działania majàce na celu eliminowanie lub delegalizacj partii opozycyjnych sà powa nym naruszeniem zasad demokracji i zafałszowujà sytuacj politycznà w kraju. Przykładowo, naruszeniem demokratycznej zasady trójpodziału władzy jest sprawowanie dwóch stanowisk, których wedle przepisów prawa nie wolno łàczyç. Bardzo powa nym naruszeniem reguł rzàdzenia jest te ograniczenie przez administracj paƒstwowà wolnoêci słowa czy działalnoêci mediów. Problemy ekonomiczne i społeczne obywateli Nastroje społeczne kształtowane sà głównie przez czynniki ekonomiczne i społeczne. Pogarszajàca si sytuacja obywateli bezrobocie, niskie zarobki, brak odpowiednich zabezpieczeƒ socjalnych czy niewydolna słu ba zdrowia mogà powodowaç radykalizacj nastrojów i wzrost niech ci do władz paƒstwowych. Sytuacje takie najcz Êciej prowadzà do wybuchów społecznej dezaprobaty: demonstracji, strajków i wszczególnych przypadkach zamachów stanu. Problemem ekonomicznym o szczególnej wadze dla społeczeƒstwa i paƒstwa demokratycznego jest, w całym katalogu zagro eƒ, bezrobocie. Wià e si ono m.in. z ponoszonymi przez paƒstwo i całe społeczeƒstwo kosztami Êwiadczeƒ socjalnych, podwy szonymi podatkami, niewykorzystanym potencjałem ludzkiej pracy, poczuciem zagro enia bezrobociem ludzi zatrudnionych oraz nasileniem si patologii społecznych. Dla społeczeƒstwa bezrobocie oznacza pojawienie si bàdê zaostrzenie negatywnych społecznie zjawisk, takich jak: apatia społeczna, pogorszenie stanu zdrowia fizycznego i psychicznego wielu obywateli, wzrost liczby samobójstw oraz przest pstw kryminalnych. Stan wysokiego bezrobocia jest wi c dla ka dego kraju czynnikiem hamujàcym jego rozwój gospodarczy i społeczny. Literatura: Leksykon politologii, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław A. Laska, J. Nocoƒ, Teoria polityki. Wprowadzenie, Warszawa V. Van Dyke, Wprowadzenie do polityki, Poznaƒ

18 18 Suplement dla Nauczyciela 9 Bud et paƒstwa i podatki Bud et, czyli okresowy plan wydatków i przychodów paƒstwa, traktowany jest jako centralna jednostka systemu finansów paƒstwowych. Pod tym poj ciem nale y rozumieç zarówno zasady gromadzenia oraz rozdzielania pieni dzy przeznaczonych na cele publiczne, jak i instytucje realizujàce te zadania. Jednà z charakterystycznych cech ustawy bud etowej jest specjalny sposób jej uchwalania, ró niàcy si od procedury zatwierdzania zwykłych ustaw. Dobry bud et Bud et, aby zapewniç paƒstwu bezpieczeƒstwo finansowe i stabilnoêç ekonomicznà, musi spełniaç okreêlone funkcje i byç skonstruowany zgodnie z precyzyjnymi zasadami. Funkcje bud etu: polityczna bud et uchwalany jest jako ustawa, a za jego wykonanie rzàd odpowiada przed parlamentem, przez który jest cyklicznie kontrolowany; ekonomiczna prawidłowy rozwój oraz funkcjonowanie społeczeƒstwa i gospodarki gwarantowane sà przez odpowiednià dystrybucj dochodów uzyskanych przez paƒstwo. Zasady bud etu: równowaga dochód powinien pokrywaç wydatki (w praktyce zasada ta jest trudna do zrealizowania); rocznoêç obejmuje rok (niekoniecznie kalendarzowy); zupełnoêç dotyczy wszystkich dochodów i wydatków paƒstwa; jednoêç nale y go ujàç w jednym zestawieniu; jawnoêç powinien byç ogólnodost pny; uprzednioêç uchwalenie go musi nastàpiç przed rozpocz ciem nowego roku bud etowego. Procedura uchwalania bud etu w Polsce Zgodnie z przepisami Konstytucji RP z 1997 r. ustawa dotyczàca bud etu paƒstwa musi zostaç uchwalona najpóêniej w ciàgu trzech miesi cy od daty zło enia projektu, upływajàcej 30 wrzeênia w roku poprzedzajàcym rok bud etowy. Nad projektem najpierw obraduje sejm, nast pnie senat ma 20 dni na wprowadzenie poprawek (art. 223). Je eli w ciàgu 4 miesi cy od przedło enia sejmowi projektu ustawy bud etowej dokument nie zostanie przekazany prezydentowi do podpisu, głowa paƒstwa mo e w ciàgu 14 dni zarzàdziç skrócenie kadencji sejmu, co oznacza przeprowadzenie nowych wyborów parlamentarnych (art. 225). Prezydent podpisuje ustaw bud etowà w ciàgu 7 dni od daty jej otrzymania, ale mo e tak e w tym czasie wystàpiç do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodnoêci ustawy bud etowej z Konstytucjà. Trybunał ma wówczas 2 miesiàce na wydanie opinii. W wyjàtkowych przypadkach Konstytucja dopuszcza regulowanie dochodów i wydatków paƒstwa ustawà o tzw. prowizorium bud etowym. Jest to bud et tymczasowy, uchwalany w wypadku koniecznoêci dłu szych prac nad ustawà. Obowiàzuje on zwykle krócej ni rok do czasu uchwalenia bud etu rocznego. Inicjatywa ustawodawcza w tym zakresie przysługuje Radzie Ministrów, która uchwala projekt ustawy o prowizorium i przedstawia go wraz z uzasadnieniem sejmowi do 30 wrzeênia roku poprzedzajàcego rok bud etowy. Rada Ministrów jest równie zobowiàzana do przedstawienia projektu ustawy bud etowej nie póêniej ni na 3 miesiàce przed upływem obowiàzujàcego prowizorium. Ostatnia ustawa o prowizorium bud etowym obowiàzywała w Polsce od 1 stycznia do 31 marca 1992 r. Czym jest absolutorium? Najwy sza Izba Kontroli (NIK) kontroluje przestrzeganie przez rzàd ustaleƒ zawartych w bud ecie paƒstwa. Urz dnicy biorà pod uwag aspekt legalnoêci, celowoêci, rzetelnoêci i gospodarnoêci podejmowanych przez władz działaƒ. Organ ten analizuje sposób wydawania pieni dzy w paƒstwie, a jego opinia jest kluczowa przy udzielaniu Radzie Ministrów absolutorium, czyli wydawanego przez parlament aktu, w którym działalnoêç finansowa rzàdu zostaje uznana za prawidłowà. Pozytywna opinia jest wydawana po analizie rozliczenia finansowego oraz sprawozdania z prowadzonej działalno- Êci. Absolutorium stanowi tak e wyraz zaufania dla ocenianej w ten sposób władzy. Na mocy przepisów ustawy zasadniczej z 1997 r. sejm jest zobowiàzany do corocznej oceny sposobu realizacji rozporzàdzeƒ ustawy bud etowej. Podstaw opiniowania stanowià: sprawozdanie Rady Ministrów (przedło one w terminie 5 miesi cy od zakoƒczenia roku bud etowego) wraz z informacjà o stanie zadłu enia paƒstwa; analiza bud etu paƒstwa i zało eƒ polityki pieni nej opracowana przez NIK; opinia NIK decydujàca o uzyskaniu absolutorium. Sejm ma 90 dni, aby na drodze głosowania zadecydowaç o udzieleniu absolutorium rzàdowi, przy czym przepisy konstytucji nie zakładajà dymisji rzàdu z powodu nieuzyskania absolutorium.

19 Suplement dla Nauczyciela 19 Podatki Podatek to przymusowe, bezzwrotne Êwiadczenie pieni ne nało one przez paƒstwo lub organ samorzàdu terytorialnego na obywatela oraz na podmioty prowadzàce działalnoêç gospodarczà. Funkcje podatków: fiskalna gromadzenie przez paƒstwo Êrodków materialnych; Konstrukcja podatku Podmiot podatku: czynny organ administracji paƒstwowej lub innej ustalajàcy i pobierajàcy podatek; bierny podatnik i płatnik. Przedmiot podatku rzeczy, zjawiska lub zdarzenia podlegajàce opodatkowaniu. Podstawa opodatkowania wielkoêç wyra ona w pieniàdzu lub w jednostce miary, stanowiàca podstaw do obliczania wymiaru podatku. pozafiskalna zach canie przez władze do pod - j cia działalnoêci gospodarczej lub ograniczanie inicjatyw na tym polu; polityczna gwarantowanie bezpieczeƒstwa paƒstwa, realizowanie polityki socjalnej i społecznej, utrzymywanie administracji paƒstwowej. Stawki i skale podatkowe: zwolnienie wyłàczenie z podstawy opodatkowania dochodów lub podmiotów; ulga podatkowa forma obni enia podstawy opodatkowania; zwy ka podatkowa mo e mieç form dostosowania opodatkowania do zdolnoêci finansowej; wyłàczenie z opodatkowania wyłàczenie wynikajàce ze specyfiki dochodów (darowizny, spadki). Klasyfikacja podatków Kryterium Rodzaj podatku społeczne ekonomiczne przedmiotowe podmiotowe celu przeznaczenia obligatoryjnoêci rodzaju stawki lub skali prawne miejsca zaadresowania rodzaju obcià enia osobisty, rzeczowy od dochodu, od kapitału, od konsumpcji przychodowy, dochodowy, majàtkowy, konsumpcyjny od osób fizycznych, od osób prawnych ogólny, celowy obligatoryjny, fakultatywny proporcjonalny (liniowy), progresywny, degresywny bezpoêredni, poêredni centralny, lokalny obcià ajàcy koszty przedsi biorstwa, obcià ajàcy wynik finansowy (dochód lub przychód) Przykładowe rodzaje podatków w Polsce Podatek od Êrodków transportu Podmiotami tego podatku sà osoby fizyczne, prawne i nieposiadajàce osobowoêci prawnej, b dàce właêcicielami zarejestrowanych Êrodków transportu. Przedmiotem tego podatku sà mi dzy innymi: samochody ci arowe powy ej 3,5 tony, ciàgniki siodłowe, przyczepy i naczepy oraz autobusy. Podatek od nieruchomoêci Podmiotami, które muszà opłacaç podatek od nie - ruchomoêci, sà osoby fizyczne, prawne oraz nieposiadajàce osobowoêci prawnej, b dàce właêcicielami, u ytkownikami wieczystymi lub samoistnymi posiadaczami nieruchomoêci. Przedmiotem sà tu grunty, budynki, budowle i urzàdzenia budowlane. Literatura: Leksykon politologii, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław M. Zubik, Bud et paƒstwa w polskim prawie konstytucyjnym, Warszawa et_paƒstwa

20 20 Suplement dla Nauczyciela 10 System bankowy Najstarszà form operacji finansowych stanowi lichwa, czyli po yczanie pieni dzy lub towarów osobom potrzebujàcym w zamian za wysokie odsetki. Nast pnym etapem tworzenia si instytucji finansowych była działalnoêç Êredniowiecznych złotników i handlarzy pieni dzmi, którzy przyjmowali na przechowanie złoto oraz wymieniali monety miejscowe na zagraniczne albo na kruszce szlachetne w stanie surowym. Rozwój bankowoêci jest w ostatnich latach jednym z wyznaczników wzrostu gospodarczego ka dego kraju. Powstanie banków Powstanie banków handlowych było kolejnym wa nym stadium rozwoju bankowoêci. Banki handlowe, zwane te cz sto komercyjnymi, zacz ły łàczyç dwie funkcje, które wczeêniej traktowano oddzielnie, tj. udzielanie po yczek i przyjmowanie depozytów. Pierwsze instytucje tego typu zacz ły powstawaç pod koniec XVI w. w miastach północnych Włoch: Genui, Wenecji, Mediolanie ówczesnych centrach handlu Êwiatowego. Istotnym usprawnieniem funkcjonowania systemu bankowego stało si wprowadzenie w XVII w. w Anglii biletów bankowych, czyli banknotów. Stanowiły one zaêwiadczenie depozytowe zawierajàce zobowiàzanie banku do wypłaty na àdanie okreêlonej iloêci złota lub złotych monet, zło onych wczeêniej w depozyt. Z czasem w ró nych krajach zacz ła si utrwalaç tendencja do monopolizacji emisji banknotów przez banki znajdujàce si pod kontrolà paƒstwa. Miało to na celu zwi kszenie bezpieczeƒstwa obrotów finansowych. Poczàtkowo emitowano banknoty pod zastaw złota i srebra. Odchodzenie od wymienialnoêci banknotów na złoto spowodowało stopniowe przekształcenie banknotów w pieniàdz papierowy. Kredyt Termin wywodzi si od łaciƒskiego słowa credo, co oznacza wierz, ufam. W sensie ekonomicznym kredyt polega na odstàpieniu przez jednà ze stron (wierzyciela) drugiej stronie (dłu nikowi) okreêlonej wartoêci w pieniàdzu lub w towarze w zamian za obietnic zwrotu w ustalonym terminie równowartoêci łàcznie z wynagrodzeniem za jej udzielenie, czyli odsetkami. W zale noêci od przedmiotu po yczki mo na wyodr bniç dwa rodzaje kredytu: towarowy i pieni ny. RODZAJE KREDYTÓW towarowy (kupiecki, handlowy) pieni ny Wyst puje wówczas, gdy tradycyjna operacja kupna-sprzeda y prze - kształca si w stosunek kredytowy ze wzgl du na odroczenie terminu zapłaty. Polega na udzieleniu przez wierzy - ciela po yczki pieni nej w zamian za okreêlone odsetki. DziałalnoÊç kredytowa wià e si z pewnym ryzykiem. Bank udzielajàcy kredytu dokonuje oceny wiarygodnoêci kredytowej dłu nika, bioràc pod uwag jego aktualnà sytuacj finansowà, przeznaczenie kredytu i opłacalnoêç planowanego przedsi wzi cia. Ocena ta słu y okreêleniu, czy dłu nik ma zdolnoêç kredytowà, tzn. czy b dzie zdolny do zwrócenia po yczonej sumy wraz z nale nymi odsetkami w uzgodnionych terminach. Im ni sza wiarygodnoêç kredytowa dłu nika, tym wi ksze ryzyko ponosi bank i tym wy ej b dzie oprocentowana po yczka. Przy du ym ryzyku bank nie udzieli kredytu nawet wówczas, gdy po yczkobiorca jest skłonny do zapłacenia wysokich odsetek.