Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego

Transkrypt

1 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego Ekspertyza Ocena ex ante ryzyka dla gwarancji w ramach finansowania ze środków UE na lata przedsięwzięć w zakresie realizacji celów tematycznych: wzrost konkurencyjności sektora MŚP oraz wzmacnianie badań naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji w przedsiębiorstwach. Policy & Action Group Uniconsult Sp. z o.o Warszawa, ul. Kierbedzia biuro@pag-uniconsult.pl Autorzy: Jan Szczucki, Maciej Gajewski, Julian Zawistowski Warszawa, sierpień 2014 r.

2 2 Spis treści 1. Streszczenie Cele badania Działalność poręczycielska w Polsce i w Europie Działalność poręczycielska w Polsce Działalność poręczycielska w Europie Regulacje prawne Unii Europejskiej w zakresie ryzyka gwarancji Ryzyko związane z działalnością poręczycielską doświadczenia polskie Działalność poręczeniowa i gwarancyjna prowadzona z poziomu krajowego Oferta KFPK BGK i FPU Gwarancje de minimis Działalność lokalnych i regionalnych funduszy poręczeniowych w Polsce wypłaty poręczeń Działalność poręczycielska w kontekście efektywności finansowania ze środków publicznych Działalność lokalnych i regionalnych funduszy poręczeniowych w Polsce kształtowanie rezerw i oszacowania dotyczące ryzyka poręczeniowego na podstawie badania Działalność poręczeniowa i gwarancyjna prowadzona z poziomu europejskiego Finansowanie przedsiębiorstw innowacyjnych Ryzyko w działalności kredytowej sektora bankowego Ryzyko w sektorze bankowym Ryzyko w sektorze bankowym zróżnicowanie regionalne Ryzyko w sektorze bankowym wyniki badania Zjawisko luki kapitałowej w Polsce Definicja i miary luki finansowej Luka finansowa szacunki ogółem i luka w aspekcie innowacyjności Luka finansowa w działalności innowacyjnej Luka finansowa w ujęciu regionalnym Znaczenie działalności poręczeniowej w redukcji luki finansowania Instrumenty finansowe, w tym poręczeniowe w ramach Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój oraz regionalnych programów operacyjnych Instrumenty finansowe, w tym poręczeniowe w ramach Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój Instrumenty finansowe w ramach regionalnych programów operacyjnych Aktualizacja oceny ryzyka Podsumowanie... 67

3 3 SŁOWNICZEK SKRÓTÓW AECM BGK CATI CT EDB EFI FPK FPU IF JEREMIE KFPK KSFP MIR MŚP PARP PI PO IG PO IR PO RPW RPO Europejskie Stowarzyszenie Gwarancji Wzajemnych Bank Gospodarstwa Krajowego wspomagany komputerowo wywiad telefoniczny cel tematyczny ekwiwalent dotacji brutto Europejski Fundusz Inwestycyjny fundusz poręczeń kredytowych Fundusz Poręczeń Unijnych instrumenty finansowe Joint European Resources for Micro-to-Medium Enterprises - wspólne europejskie zasoby dla mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw Krajowy Fundusz Poręczeń Kredytowych Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju małe i średnie przedsiębiorstwa Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości priorytet inwestycyjny Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka Program Operacyjny Inteligentny Rozwój Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej Regionalny Program Operacyjny

4 4 1. Streszczenie Celem głównym niniejszej ekspertyzy było wykonanie uzupełniającej, ostrożnej oceny ex-ante, odnoszącej się do instrumentów finansowych oferujących gwarancje, które poprzez udostępniane zabezpieczenie (a więc gwarantowanie zobowiązań, powstających w związku z pozyskaniem środków w ramach innego instrumentu finansowania np. zaciągniętej pożyczki / kredytu) wspierać będą realizację przedsięwzięć w ramach dwóch celów tematycznych ESFI tj.: (i) celu tematycznego 1. Wzmocnienie badań naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji w przedsiębiorstwach oraz (ii) celu tematycznego 3. Wzrost konkurencyjności sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP). Działalność poręczeniowa w Polsce była dotąd prowadzona głównie przez Bank Gospodarstwa Krajowego (ostatnio realizujący cieszący się dużym powodzeniem program gwarancji de minimis) oraz lokalne i regionalne fundusze poręczeniowe. Od dłuższego jednak już czasu dostrzegany jest brak skoordynowanej wizji działania centralnej i regionalnej oferty poręczeniowej, co uwidacznia się na przykład w braku stale obecnego mechanizmu reporęczeniowego. Aktywność poręczeniowa w Polsce do czasu uruchomienia rządowego programu gwarancji de minimis była, w porównaniu do innych krajów europejskich, na dość niskim poziomie. Wyniki badań wśród przedsiębiorców wskazują jednocześnie na to, że istnieje określona grupa przedsiębiorstw, dla których poręczenia stanowić mogą istotną pomoc w pozyskaniu finansowania zewnętrznego. Oczywiście grupę tę tworzy tylko mniejsza część firm. Wysokość środków UE jakie mogą zostać zaangażowane w działalność poręczeniową/gwarancyjną w okresie , zgodnie z odpowiednimi regulacjami europejskimi, jest określana na podstawie analiz ryzyka wypłaty poręczeń, takich jak niniejsza ekspertyza. Oznacza to, że instytucja udzielająca poręczeń lub gwarancji otrzyma tylko kwotę równą określonej wartości portfela poręczeniowego, pomnożonego przez szacowane ryzyko wypłaty poręczeń. Takie rozwiązanie może być jednak trudne do wdrożenia przez te fundusze, które udzielają poręczeń indywidualnych, a nie portfelowych; potencjał do uruchamiania poręczeń portfelowych na poziomie regionalnym jest zaś dość ograniczony. W przypadku dalszego utrzymania tej właśnie formy udzielania poręczeń będą one zobowiązane do przejęcia pozostałego ryzyka, powyżej określonego poziomu wypłat (czyli tzw. cap), w oparciu o kapitał własny. Zaznaczyć jednak należy, iż dotychczasowe kapitały własne funduszy są zbyt niskie, by możliwe było samodzielne wygenerowanie znacznie wyższego współczynnika mnożnikowego, niż ten osiągany obecnie, bez uruchomienia krajowego programu reporęczeniowego. Innym rozwiązaniem bardziej zasadnym z punktu widzenia możliwości wygenerowania wyższego współczynnika mnożnikowego, może być uruchomienie na poziomie regionu programów reporęczeniowych, z definicji mających charakter portfelowy. Poziom szkodowości dla poręczeń i wybranych instrumentów finansowania dłużnego był dotąd w Polsce dość zróżnicowany, w przypadku wielu programów finansowanych ze środków publicznych jest jeszcze zbyt wcześnie, aby dokonywać ostatecznej oceny, gdyż wiele udzielonych/poręczonych kredytów jest jeszcze ciągle spłacanych. Przykładowo, udział wypłacanych poręczeń dla obu dużych funduszy zarządzanych niegdyś przez Bank Gospodarstwa Krajowego, czyli KFPK i FPU BGK wynosi 4,34%, a przy założeniu, że wypłata poręczeń będzie dotyczyć wszystkich zagrożonych kredytów może maksymalnie wzrosnąć do 6,2%. Z kolei dla lokalnych i regionalnych funduszy

5 5 poręczeniowych wartość wypłaconych i odzyskiwanych poręczeń wynosi 8,1% wartości portfela poręczeniowego, powiększonego o odzyskiwane poręczenia. Zawiązane przez fundusze poręczeniowe rezerwy celowe i ogólne wynoszą zaś ok. 6,5% portfela poręczeń. Ryzyko wypłat poręczeń dla zróżnicowanych kredytów jest przez fundusze szacowane na poziomie 10-13%. Z kolei szkodowość poręczeń portfelowych i reporęczeń udzielanych w ramach Inicjatywy JEREMIE i Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej jest bardzo niska i wynosi 1,2%, są to jednak jeszcze (w przeciwieństwie do KFPK i FPU) nadal czynne programy. Z kolei udział wypowiedzianych i przeterminowanych pożyczek i kredytów udzielanych w ramach JEREMIE i PO RPW jest znacznie wyższy i wynosi 7,2%. W sektorze bankowym udział kredytów ze stwierdzoną utratą wartości wynosi dla kredytów dla sektora MSP 11,3%. Brak jest niestety wiarygodnych danych o zróżnicowaniach regionalnych, nie wydają się one jednak być bardzo znaczące. O ile w przypadku projektu PO IR jest dość jasno określone, jakie są planowane w jego ramach produkty poręczeniowo-gwarancyjne (będą to gwarancje indywidualne PO IR, jednak o pewnych cechach gwarancji portfelowych oraz Portfelowa Linia Gwarancyjna PO IR), to we wszystkich RPO (z wyjątkiem województwa mazowieckiego) instrumenty finansowe, w tym poręczenia, planowane są w ramach priorytetu inwestycyjnego 3.3. W większości priorytetów inwestycyjnych nie jest jasno określone, czy będą w nich stosowane poręczenia, czy też inne instrumenty finansowe. Wydaje się, że pewne pole do ich stosowania mogłoby istnieć także w przypadku priorytetu inwestycyjnego 4.1, 4.2 i zapewne także 8.7. Badani przedstawiciele banków wskazywali, że dotychczas realizowany w ramach Działania 4.3 PO IG instrument kredytu technologicznego został trafnie zaprojektowany i prowadził do udzielania kredytów firmom, które miałyby bardzo niewielkie szanse na pozyskanie finansowania komercyjnego. Przedstawiciele banków pozytywnie wypowiadali się o planowanym instrumencie gwarancji w ramach PO IR. Aktualizacja oceny ryzyka powinna być przeprowadzona za ok. 3-4 lata, chyba, że wcześniej nastąpią znaczące zmiany w tempie rozwoju gospodarczego, bądź też zasadniczej zmianie ulegnie kształt proponowanych instrumentów poręczeniowych i gwarancyjnych w ramach RPO i PO IR. W wyniku badania zaleca się przyjęcie następujących poziomów ryzyka dla poszczególnych rodzajów poręczeń: Dla gwarancji mających być udzielanych w ramach PO IR proponujemy 3 warianty, spośród których najbardziej uzasadnione jest przyjęcie ryzyka na poziomie 30%. Dla poręczeń, mających być udzielanych w ramach RPO zalecamy przyjęcie ryzyka na poziomie 25%, a w przypadku firm rozpoczynających działalność gospodarczą 35%. Dla produktów reporęczeniowych, oferowanych w drodze portfelowej zalecamy, aby wartość cap początkowo wynosiła także 25%, jednak w razie udanego wdrażania i utrzymania akceptowalnej szkodowości mogłaby zostać stopniowo obniżona do 20%. Przy wyżej szacowanych poziomach ryzyka, mnożnik na poziomie instrumentu poręczeniowego będzie wynosić 4 dla instrumentów poręczeniowych w ramach RPO, 2,86 dla instrumentów poręczeniowych dla start-upów, 3,33 dla instrumentów w ramach PO IR. Określenie mnożnika w rozumieniu wygenerowanego finansowania jest dość trudne, ze względu na brak znajomości ostatecznych parametrów produktów poręczeniowych i gwarancyjnych. Przy założeniu jednak, że efektywna stopa gwarancji/poręczenia wynosiłaby 65% (udział poręczenia/gwarancji

6 6 w pożyczce/kredycie) powyżej wskazane mnożniki wzrosłyby odpowiednio do 6,15 (RPO), 4,4 (RPOstart-upy), 5,12 (PO IR). Jeżeli średni udział poręczeń w wartości kredytów będzie poniżej 65%, to odpowiednie mnożniki oczywiście wzrosną, dlatego prawdopodobnie można je oszacować na poziomie 7 (RPO), 4,5 (RPO, start-upy) i 5,5 (PO IR). 2. Cele badania Niniejsza ekspertyza Ocena ex ante ryzyka dla gwarancji w ramach finansowania ze środków UE na lata przedsięwzięć w zakresie realizacji celów tematycznych: wzrost konkurencyjności sektora MŚP oraz wzmacnianie badań naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji w przedsiębiorstwach, została opracowana przez firmę PAG Uniconsult na zlecenie Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju, zgodnie z umową z dnia 26 czerwca W nowej perspektywie programowania wsparcia z europejskich funduszy strukturalnych i inwestycyjnych (EFSI) 1, przypadającej na lata , planowane jest szersze niż dotychczas wykorzystanie instrumentów finansowych dłużnych, kapitałowych i quasi kapitałowych (np. mezzaninowych). Ich uwzględnienie jako form transferu środków wsparcia wymaga wykonania analiz ex-ante instrumentów finansowych, wykazujących (m.in.) na występowanie zjawisk zawodności rynku i nieoptymalnego poziomu inwestycji oraz określających typy i zakres niezbędnego wsparcia dla określonych instrumentów finansowych. Ma to prowadzić do optymalizacji dostępności źródeł finansowania. Odpowiednia dostępność źródeł finansowania i wykorzystanie instrumentów finansowych ma ostatecznie ułatwić realizację priorytetów publicznej polityki rozwoju społeczno-gospodarczego regionów, krajów i całej Unii Europejskiej, zgodnie z ustalonymi celami i priorytetami. Jednym z typów instrumentów finansowych, które mogą być wykorzystywane do realizacji celów programów operacyjnych są gwarancje 2 (instrumenty finansowe oferujące gwarancje). Z uwagi na fakt, iż instrumenty te mają charakter pośredni (służą aktywizowaniu procesów pozyskiwania finansowania z innych źródeł), a także w celu bardziej efektywnego wykorzystywania środków publicznych, zgodnie z regulacjami unijnymi wymagane jest przeprowadzenie dodatkowej (ostrożnej / roztropnej ang. prudent) oceny ex-ante, służącej oszacowaniu ryzyka działalności gwarancyjnej oraz uzyskiwanych dzięki niej efektów mnożnikowych. 1 EFSI obejmują: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejski Fundusz Społeczny (EFS), Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW), Europejski Fundusz Morski i Rybacki (EFMR) oraz Fundusz Spójności regulacja art. 1 Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1303/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiającego wspólne przepisy dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz ustanawiającego przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności i Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz uchylającego rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/2006, Dz. Urz. UE L 347/320 z dnia r. (tzw. Rozporządzenie Ogólne). 2 W Polsce przeważnie stosowanym instrumentem zabezpieczającym są poręczenia, udzielane na zasadach kodeksu cywilnego, choć niekiedy znacznie rzadziej - stosowane są też gwarancje. Dlatego też pisząc o ofercie gwarancyjnej i o gwarancjach będziemy wymiennie używać pojęcia oferty poręczeniowej i poręczeń; natomiast dla regionalnych i lokalnych instytucji oferujących zabezpieczenie kredytów i pożyczek będziemy stosować powszechnie przyjętą nazwę funduszy poręczeniowych.

7 7 Analizy ex-ante instrumentów finansowych są obecnie prowadzone w ramach programów operacyjnych (tworzonych zarówno na szczeblu regionalnym, jak i krajowym) przez właściwe Instytucje Zarządzające 3. Natomiast celem głównym niniejszej ekspertyzy jest wykonanie uzupełniającej, ostrożnej oceny ex-ante ryzyka, odnoszącej się do instrumentów finansowych oferujących gwarancje, które poprzez udostępniane zabezpieczenie (a więc gwarantowanie zobowiązań, powstających w związku z pozyskaniem środków w ramach innego instrumentu finansowania np. zaciągniętej pożyczki / kredytu) wspierać mogą realizację przedsięwzięć w ramach dwóch celów tematycznych ESFI tj.: (i) celu tematycznego 1. Wzmocnienie badań naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji w przedsiębiorstwach oraz (ii) celu tematycznego 3. Wzrost konkurencyjności sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) 4. Uzupełniająca, ostrożna ocena ex-ante, odnosząca się do ryzyka i efektów mnożnikowych związanych ze stosowaniem instrumentów gwarancyjnych jest głównym celem niniejszej ekspertyzy, przy czym cel ten uzupełniają trzy następujące cele szczegółowe, dookreślające zakres ekspertyzy 5. Cele szczegółowe stanowią: Oszacowanie, w oparciu o ostrożne podejście, poziomu ryzyka dla proponowanych w ramach Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój (PO IR) oraz Regionalnych Programów Operacyjnych (RPO) instrumentów finansowych, oferujących gwarancje (w przypadku RPO dla tych programów, w których przewiduje się ich wspieranie), z uwzględnieniem specyfiki warunków rynkowych w planowanych obszarach interwencji oraz przewidywanej polityki inwestycyjnej, zgodnej z celami programu operacyjnego, zasadami ekonomiki i efektywności, Na podstawie ww. oceny poziomu ryzyka, oszacowanie współczynników mnożnikowych, które powinny być osiągane przez wspierane instrumenty, oferujące gwarancje w ramach PO IR i RPO, Ustalenie, czy rozwój gospodarczy oraz potencjał poszczególnych województw, albo też inne czynniki gospodarcze, uzasadniają zastosowanie różnych poziomów ryzyka dla instrumentów gwarancyjnych, oferowanych w ramach poszczególnych RPO, a jeśli tak, to oszacowanie ich zindywidualizowanych poziomów dla województw lub ich grup. 3 Oceny ex-ante wykonane zostały dla: RPO województwa warmińsko-mazurskiego i województwa małopolskiego; są też realizowane w przypadku: województwa zachodniopomorskiego, pomorskiego, kujawsko-pomorskiego, opolskiego, łódzkiego i podkarpackiego; na poziomie krajowym dla: Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój i (w realizacji) dla Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój. 4 Cele tematyczne ESFI zob. art. 9 rozporządzenia ogólnego. 5 Cele te formułujemy w oparciu o wskazania SOZ, str. 4.

8 8 3. Działalność poręczycielska w Polsce i w Europie 3.1. Działalność poręczycielska w Polsce Aktualny stan i wnioski wynikające z mocnych i słabych stron oferty poręczeniowej i gwarancyjnej w Polsce były wielokrotnie opisywane w szeregu opracowań 6, stąd też w niniejszej ekspertyzie pozwolimy sobie tylko na przypomnienie najważniejszych wynikających z nich wniosków i rekomendacji. Zasadniczym problemem, wspieranej ze środków publicznych działalności poręczycielskiej w Polsce, jest niemal całkowity brak docelowej wizji systemu poręczeniowego, jego celów działania, sposobu organizacji i zasad współpracy z sektorem bankowym. O ile w pierwszej dekadzie XXI wieku (szczególnie w jej pierwszej części) można mówić o położeniu znacznego nacisku na rozwój działalności poręczycielskiej, dzięki czemu sektor instytucji poręczeniowych otrzymał znaczne wsparcie kapitałowe, tak z publicznych środków krajowych (dotacje z budżetu państwa i wejścia kapitałowe BGK), to już od około 2008 roku działania wobec rozwoju sektora poręczeniowego mają charakter mało skoordynowany, niekiedy wręcz chaotyczny i realizowany w sposób nie pozwalający na maksymalnie efektywne wykorzystania środków publicznych i wysoką dostępność poręczeń dla przedsiębiorców. Dowodem może być likwidacja KFPK i FPU BGK, nieudane próby stworzenia niesłychanie potrzebnej oferty reporęczeniowej (projekt stworzenia Krajowej Agencji Poręczeniowej), następnie zaś uruchomienie korzystnego z punktu widzenia przedsiębiorców, ale będącego realną konkurencją dla lokalnych i regionalnych funduszy poręczeń kredytowych programu gwarancji de minimis, dodatkowo mającego ograniczony czasowo charakter i brak uzgodnionej wizji systemu po roku Znaczącym, wielokrotnie opisywanym problemem jest też brak jasności jaki organ administracji publicznej odpowiada za rozwój systemu poręczeniowego taką rolę w różnych okresach i z różnym nasileniem pełniły Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Finansów, Bank Gospodarstwa Krajowego, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości oraz samorządy regionalne. W rezultacie poziom wykorzystania kapitałów przez lokalne i regionalne fundusze poręczeniowe jest bardzo niski i wynosi zaledwie 104% 7. Zasadniczym powodem takiej sytuacji jest słaba dostępność programów reporęczeniowych i brak mechanizmów skłaniających fundusze poręczeniowe do ekspansywnej akcji poręczycielskiej. To jak wiele mogą zmienić reporęczenia, znakomicie wykazują wyniki funduszy z nich korzystających, w przypadku 5 polskich funduszy, w przypadku których poziom wykorzystania kapitału przekracza 200%, tylko jeden nieduży fundusz nie korzysta z reporęczeń w ramach Inicjatywy JEREMIE. Z punktu widzenia instytucji bankowych najbardziej atrakcyjne są programy o zasięgu ogólnopolskim, takie jak program gwarancji de minimis. W takiej sytuacji dominujące w skali kraju banki sieciowe są w takiej sytuacji w stanie oferować jednolity produkt kredytowy (kredyt z poręczeniem lub gwarancją) na terenie całego kraju, o takich samych parametrach. Z kolei 6 Zob. w szczególności Analiza stanu rynku funduszy poręczeń kredytowych w Polsce. Ocena i perspektywy rozwoju, PAG Uniconsult na zlecenie Związku Banków Polskich, Warszawa 2014 oraz Ocena realizacji instrumentów inżynierii finansowej w ramach NSRO , Jan Szczucki, Maciej Gajewski, Piotr Tamowicz Michał Przybyłowski, Robert Kubajek i Paweł Penszko, badanie na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa Dane na koniec 2013 roku, Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych, częściowo na podstawie danych Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości.

9 9 w przypadku współpracy z funduszami lokalnymi i regionalnymi warunki współpracy są każdorazowo nieco inne, podobnie jak ewentualne warunki wypłaty poręczenia, co dla dużych korporacji bankowych jest rozwiązaniem nader niekorzystnym i utrudniającym współpracę ze znaczną liczbą funduszy. Banki kładą też bardzo duży nacisk na prostotę schematów poręczeniowo-gwarancyjnych i minimalizację obciążeń biurokratycznych. Z drugiej jednak strony lokalne i regionalne fundusze poręczeniowe dysponują znaczącym i nie do końca wykorzystywanym potencjałem, polegającym na przeważnie dobrych kontaktach z lokalnymi oddziałami banków oraz przedsiębiorcami, a także w wielu przypadkach kompetentnym i doświadczonym personelem, dobrze znającym specyfikę prowadzenia działalności gospodarczej w regionie. Sensowne wykorzystanie tego potencjału jest bardzo poważnym wyzwaniem dla polityki publicznej. Jak wskazujemy w rozdziale 9.5, dla znaczącej grupy przedsiębiorców nadal brak zabezpieczeń jest jedną z poważnych barier w dostępie do finansowania dłużnego, choć poszczególne badania wskazują na zróżnicowany poziom znaczenia takiej bariery. Można co prawda przypuszczać, że w miarę upływu czasu znaczenie tego problemu będzie stopniowo spadać, dzięki doskonaleniu systemów oceny przez banki, z całą jednak pewnością problem ten będzie w mniejszej lub większej skali zawsze występować. Niestety, jak dotąd w przypadku polskich programów poręczeniowych praktycznie nie mieliśmy do czynienia z inicjatywami, w ramach których możliwość zabezpieczenia części kredytu ze środków publicznych miała prowadzić do wyraźnej poprawy warunków kredytowania 8. Naturalnie, nie można wykluczyć, że tego typu sytuacje miały miejsce wybranych przypadkach, jednak bywały one raczej rzadkością. Stąd też wzorem dla polskich programów poręczeniowych (jednak zapewne raczej tych wdrażanych w skali ogólnokrajowej) powinny być rozwiązania stosowane przez Europejski Fundusz Inwestycyjny, w przypadku którego warunkiem otrzymania gwarancji portfelowej przez bank jest wykazanie, że uzyskanie tej gwarancji będzie miało wartość dodaną z punktu widzenia korzystających z gwarantowanych kredytów przedsiębiorców. Najczęściej wartość dodana polega na zwiększeniu skali kredytowania przez dany bank przedsiębiorców z określonej grupy (np. firm mikro lub start-upów), stworzeniu nowej oferty dla przedsiębiorców, którzy dotąd w ogóle nie mogli korzystać z oferty kredytowej danego banku (najczęściej dotyczy to również start-upów), bądź też oferowaniu klientom korzystniejszych warunków niż typowa oferta kredytowa (np. obniżenie marży, mniej restrykcyjne zasady oceny wniosków kredytowych). Najbardziej znanymi przykładami banków, które wyraźnie zmieniły swoją politykę kredytową i uruchomiły nowe produkty są Bank Pekao SA oraz od niedawna Alior Bank, oba oferujące kredyty dla start-upów z wykorzystaniem gwarancji EFI. Takie przykłady niestety trudno znaleźć w przypadku gwarancji lub poręczeń oferowanych na poziomie krajowym, jedyne znane nam sytuacje dotyczą zmiany oferty niektórych banków spółdzielczych, które korzystały z oferty poręczeń portfelowych w ramach Inicjatywy JEREMIE. Nadal niestety nie wiadomo w jaki sposób będzie zorganizowana oferta poręczeniowo-gwarancyjna z wykorzystaniem środków europejskich okresu Bank Gospodarstwa Krajowego 8 Warunek przeniesienia korzyści na poziom odbiorcy ostatecznego został wprawdzie postawiony bankom, korzystającym z gwarancji de minimis, brak jest jednak powszechnie dostępnych danych, dotyczących faktycznej różnicy pomiędzy standardową ofertą kredytową banków, a ofertą w ramach gwarancji de minimis. Wydaje się raczej, że ten warunek jest spełniony (banki żądają od klientów odpowiednio mniejszych zabezpieczeń), natomiast nie wydaje się, aby zmianom ulegały inne warunki kredytowania.

10 10 przygotował, w oparciu o środki RPO z okresu programowania , swoją propozycję stworzenia ogólnokrajowego programu poręczeniowego 9, którego głównymi składnikami mają być: Działające w skali poszczególnych regionów lokalne i regionalne fundusze poręczeniowe, dokapitalizowane ze środków perspektywy , na co teoretycznie pozwala przyjęta niedawno tzw. ustawa wdrożeniowa. Nie wiadomo jednak do końca, w jakim trybie miałoby być realizowane dokapitalizowanie, a także na ile poszczególne zarządy województw będą wyrażały taką chęć. Tzw. agent konsorcjum, który będzie pośredniczyć w kontaktach pomiędzy bankami i funduszami poręczeniowymi w ramach danego województwa. Taką rolę miałaby zapewne pełnić Krajowa Grupa Poręczeniowa. Bank Gospodarstwa Krajowego, zapewniający reporęczenia udzielanych poręczeń, a także udzielający poręczeń o większej wartości. Przedstawiona koncepcja zawiera wiele trafnych spostrzeżeń, jak na przykład położenie dużego nacisku na rolę reporęczeń (jak wskazywaliśmy, co zresztą wydaje się być poza wszelką dyskusją, stworzenie efektywnie funkcjonującego ogólnokrajowego programu reporęczeniowego jest kluczowym warunkiem znacznego wzrostu aktywności poręczycielskiej), czy położenie nacisku na rolę standaryzacji warunków współpracy funduszy poręczeniowych z bankami. Wydaje się być ona jednak trudna do wprowadzenia, ze względu na niski poziom zaufania pomiędzy kluczowymi partnerami (BGK, samorządy regionalne i fundusze poręczeniowe), a także dość wysoki poziom komplikacji od strony formalnej przekazanie środków z różnych RPO do jednego funduszu, oczywiście podzielonego na koperty regionalne. Pewne wątpliwości budzi też brak uszczegółowienia i wyjaśnienia wybranych założeń finansowych w ramach symulacji kosztów i przychodów przykładowego funduszu poręczeniowego, a także wykonalność uruchamiania poręczeń portfelowych na poziomie regionalnym (niskie kapitały i brak doświadczeń w prowadzeniu takiej działalności przez fundusze lokalne i regionalne). Poważnym problemem jest też to, że poszczególne samorządy regionalne mogą mieć różne preferencje, jeżeli chodzi o uczestnictwo w tego typu programie. Z punktu widzenia efektywności wykorzysta środków publicznych idealne byłoby, gdyby tę inicjatywę przekształcić w czysty schemat reporęczeniowy, bez potencjalnie konfliktogennych elementów standaryzacyjnych (choć niewątpliwie pożądanych, głównie przez banki) i wprowadzania dodatkowej instytucji agenta konsorcjum. Reporęczenia bardzo dobrze sprawdziły się w ramach Inicjatywy JEREMIE i kontynuacja oferty reporęczeniowej jest ze wszech miar pożądana. Tego typu program można by zresztą znacznie łatwiej (co nie znaczy, że łatwo) uruchomić, niż złożoną propozycję BGK. Tego typu schemat (przy założeniu tworzenia instrumentów reporęczeniowych ze środków perspektywy ) oznaczałby jednak brak możliwości łączenia takich reporęczeń z poręczeniami udzielanymi ze środków tej samej perspektywy. Ta kwestia wymaga odważnych decyzji politycznych, trudnych jednak do wprowadzenia, także ze względu na dużą autonomię samorządów regionalnych. Jeżeli jednak nie uda się doprowadzić do sytuacji, w której słabsze 9 Koncepcja nowego modelu poręczeniowo gwarancyjnego w ramach RPO , Bank Gospodarstwa Krajowego, Warszawa, maj 2014 r. Nie wiadomo jednak na ile ta propozycja jest jeszcze aktualna w obecnej chwili.

11 11 kapitałowo fundusze działające w rozwiniętych gospodarczo regionach będą miały szanse na zwiększenie swojej kapitalizacji, a jednocześnie uda się wreszcie uruchomić ogólnokrajowy, potencjalnie dostępny dla wszystkich zainteresowanych program reporęczeniowy, to poziom wykorzystania kapitałów funduszy pozostanie nadal na obecnym relatywnie bardzo niskim poziomie. Naturalnie, zgadzamy się z tezą, że docelowo lokalne i regionalne fundusze poręczeniowe powinny dysponować bardziej zestandaryzowaną ofertą, niż ma to miejsce obecnie i że wzmacnianie elementów standaryzacyjnych jest zapewne jedyną możliwością utrzymania, czy raczej zasadniczego wzmocnienia sensownego poziomu ich aktywności. Warto przy tym pamiętać, że szereg elementów ich działalności ma już obecnie charakter silnie zestandaryzowany, dzięki wymogom stawianym przez BGK i PARP (olbrzymia większość funduszy współpracuje z PARP i przestrzega wymaganych przez nią standardów działalności poręczycielskiej). Z punktu widzenia sektora bankowego i przedsiębiorcy ubiegającego się o poręczenie, bardzo ważne jest natomiast, aby dany bank oferował we współpracy z lokalnymi i regionalnymi funduszami - poręczenia na zbliżonych warunkach w całej Polsce; z taką sytuacją obecnie niestety nie mamy do czynienia i jest to poważną słabością obecnej sieci funduszy. Kluczowe do osiągnięcia takiego stanu rzeczy są jednolite umowy zawierane przez fundusze z danym bankiem (kształt umów pomiędzy poszczególnymi bankami może się istotnie różnić, nie wydaje się to być istotnymi problemem). Niestety, problem ten jest bardzo trudny do rozwiązania, choć rzeczywiście bez zasadniczych zmian w tej sferze trudno będzie osiągnąć wyższą efektywność działalności poręczycielskiej. Rolę porządkującą mógłby odegrać krajowy fundusz reporęczeniowy, który (w formie proponowanej przez BGK lub dowolnie innej) mógłby stopniowo zacząć wymagać określonych formatów umów (czy raczej - zawarcia w nich kluczowych, niezbędnych postanowień). Proces ujednolicania umów powinien być jednak rozłożony w czasie, także biorąc pod uwagę to, że banki też mają swoje określone preferencje (dowodem na to jest zresztą to, że wdrożenie rekomendacji Związku Banków Polskich w sprawie zasad współpracy pomiędzy funduszami poręczeniowymi i bankami napotykało opory zarówno po stronie niektórych banków, jak i części funduszy poręczeniowych: dlatego też zasięg jej stosowania jest dość ograniczony). W naszej opinii proces standaryzacji zasad współpracy powinien być stymulowany i monitorowany przez administrację centralną 10, które powinna koordynować i godzić niekiedy rozbieżne interesy sektora bankowego, samorządów regionalnych, BGK i lokalnych i regionalnych funduszy poręczeniowych, starając się początkowo uzgadniać docelowe rozwiązania, w razie zaś braku porozumienia stopniowo wymuszać, za pomocą określonych instrumentów, dostosowywanie się do wymogów systemu. Proces ten powinien jednak mieć, przynajmniej w pierwej swej fazie charakter partnerski, w którym brałyby udział wszystkie zainteresowane instytucje, a także co jest kluczowe przedstawiciele organizacji przedsiębiorców. Dopiero w sytuacji braku porozumienia administracja publiczna powinna stopniowo wymuszać preferowane rozwiązania, mając 10 Nadal nierozwiązany pozostaje w tym kontekście kluczowy problem, jaki konkretnie organ administracji centralnej odpowiada za rozwój i monitorowanie efektów działalności sektora poręczeniowo-gwarancyjnego. Administracja centralna powinna odgrywać rolę arbitra, starając się pogodzić niekiedy odmienne interesy BGK, lokalnych i regionalnych FPK oraz samorządów regionalnych, mając przy tym świadomość, że jest to bardzo trudne zadanie.

12 12 na względzie przede wszystkim korzyści dla przedsiębiorców i efektywność wykorzystywania środków publicznych Działalność poręczycielska w Europie Działalność poręczycielską w Polsce bardzo trudno jest porównywać do działalności gwarancyjnej w innych krajach Unii Europejskiej. Jest to związane przede wszystkim z następującymi kwestiami: Zróżnicowanie rozwiązań organizacyjnych i prawnych, jeżeli chodzi o działalność gwarancyjną w poszczególnych krajach UE jest bardzo znaczne. W większości krajów mamy do czynienia z całkowitym poddaniem działalności gwarancyjnej nadzorowi finansowemu (skrajnym przykładem są Niemcy, w których działalność tego typu jest prowadzona przez wyspecjalizowane banki gwarancyjne) lub też nadzór i szczególne wymogi są uzależnione od wielkości danej instytucji gwarancyjnej i skali prowadzonej działalności poręczycielskiej (takie rozwiązanie istnieje na przykład w Włoszech). W tym kontekście, system polski jest też dość złożony, gdyż współistnieje w nim nie podlegająca żadnym specyficznym regulacjom działalność lokalnych i regionalnych funduszy poręczeniowych z podlegającą licznym regulacjom (prawo bankowe, ustawa o BGK, ustawa o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa i inne osoby prawne) działalnością Banku Gospodarstwa Krajowego. Zupełnie odmienne są też rozwiązania w krajach Europy Południowej (np. Włochy i Hiszpania) w których dominują fundusze poręczeń wzajemnych, tworzone z dużym udziałem środków prywatnych, inne są zaś rozwiązania np. w Europie Środkowej, w której kluczową rolę odgrywają środki publiczne. Skala i kształt działalności poręczeniowej i gwarancyjnej w Polsce podlega częstym i dość radykalnym zmianom, inaczej wyglądała ona w okresie istnienie KFPK i FPU BGK, inaczej po ich likwidacji, gdy skala działalności poręczeniowej BGK uległa znacznemu ograniczeniu, zupełnie inaczej po uruchomieniu programu gwarancji de minimis. W przypadku wielu krajów nieporównywalna jest też skala działalności poręczycielskiej, co obrazuje poniższa tabela. Tabela 1 - Udział portfela aktywnych poręczeń (gwarancji) w produkcie krajowym brutto w wybranych krajach; dane za 2012 rok 11. Kraj Udział portfela aktywnych poręczeń w PKB Kraj Udział portfela aktywnych poręczeń w PKB Włochy 2,28% Słowenia 0,52% Portugalia 1,78% Hiszpania 0,52% Węgry 1,40% Holandia 0,40% Rumunia 1,35% Grecja 0,30% Francja 0,76% Niemcy 0,22% Estonia 0,66% Belgia 0,20% Turcja 0,57% Polska 0,17% 11 Pełne dane za 2013 rok nie są jeszcze dostępne, można natomiast przyjąć, że dzięki uruchomieniu gwarancji de minimis miejsce Polski byłoby znacznie wyższe. Szacunki wskazują, że udział aktywnych poręczeń w PKB wzrósłby do 0,44%.

13 13 Czechy 0,56% Bułgaria 0,14% Litwa 0,53% Austria 0,13% Źródło: Europejskie Stowarzyszenie Gwarancji Wzajemnych (AECM), 2012, dla Polski obliczenia szacunkowe na podstawie danych PARP, KSFP i BGK. W większości krajów Unii Europejskiej znacznie wyższe jest też wykorzystanie kapitałów funduszy poręczeniowych, co jest związane przede wszystkim z powszechnym zastosowaniem mechanizmów reporęczeniowych, co obrazujemy w poniższej tabeli. Warto jednak pamiętać, że w niektórych krajach są prowadzone zmiany formuły organizacyjnej funduszy gwarancyjnych, wskutek czego dane zawarte w poniższej tabeli dają tylko przybliżony obraz faktycznej aktywności (przykładem mogą tu być Francja i Portugalia). Tabela 2 Kapitały i aktualna wartość mnożnika kapitałowego dla wybranych funduszy gwarancyjnych w Europie; dane za 2013 rok. Fundusz/bank Kapitał poręczeniowy (mln. euro) Mnożnik kapitałowy SGF Ismea (Włochy) ,1 Invega (Litwa) 10,0 11,2 SPGM (Portugalia) 239,9 10,37 Assoconfidi (Włochy) ,71 SGR/CESGAR (Hiszpania) 620 7,5 Teskomb (Turcja) 454 7,28 Kredex (Estonia) 28,2 3,64 NCGF SME (Rumunia) 248,4 3,35 Českomoravská záruční a rozvojová banka (Czechy) 257,1 2,57 MVA (Węgry) 28,1 1,64 Bpifrance (Francja) ,39 Lokalne i regionalne FPK (Polska) 291,9 1,04 MCAC (Luksemburg) 1,75 0,89 NGF (Bułgaria) 40,9 0,73 RRA-GIZ (Słowenia)* 10,6 0,72 Etean (Grecja)* 949 0,62 Źródło: Europejskie Stowarzyszenie Gwarancji Wzajemnych (AECM), 2012, dla Polski obliczenia własne na podstawie danych KSFP i PARP. * - dane za 2012 rok

14 14 4. Regulacje prawne Unii Europejskiej w zakresie ryzyka gwarancji W okresie programowania duży nacisk znacznie większy, niż w ramach poprzednich okresów zostanie położony na instrumenty finansowe, w tym na instrumenty gwarancyjne (w warunkach polskich zwane przeważnie instrumentami poręczeniowymi), także ze względu na możliwy duży efekt mnożnikowy tego typu instrumentów, a także wpływ takich instrumentów na mobilizowanie środków prywatnych. Instrumenty finansowe (w poprzednim okresie programowania zwane instrumentami inżynierii finansowej) są zdefiniowane w Rozporządzeniu, dotyczącym zasad finansowych 12. Zgodnie z art. 2 lit. p tego rozporządzenia Instrumenty finansowe oznaczają unijne środki wsparcia finansowego przekazywane z budżetu na zasadzie komplementarności w celu osiągnięcia określonego celu lub określonych celów polityki Unii. Instrumenty takie mogą przybierać formę inwestycji kapitałowych lub quasi-kapitałowych, pożyczek lub gwarancji lub innych instrumentów opartych na podziale ryzyka, a w stosownych przypadkach mogą być łączone z dotacjami. Z kolei art. 140 ust. 2 tego rozporządzenia kładzie nacisk na stosowanie instrumentów finansowych w sytuacjach niedostatecznego poziomu inwestycji lub luki finansowej. Przepis zwraca uwagę na konieczność dodatkowości finansowania europejskiego w stosunku do środków krajowych, niezakłócanie przez nie wolnej konkurencji, a także na konieczność generowania efektu mnożnikowego (można tu podkreślić, że to ten ostatni wymiar jest absolutnie właściwy z punktu widzenia szacowania efektywności instrumentów poręczeniowych, które powinny właśnie być oceniane przede wszystkim pod tym kątem). Kolejnym istotnym dokumentem jest tzw. akt delegowany, dotyczący między innymi wdrażania instrumentów finansowych 13. Kluczowe postanowienia tego aktu prawnego, mające istotny wpływ na zasady wdrażania instrumentów finansowych, w tym związane z udzielaniem poręczeń, dotyczą między innymi kwestii oszacowania wielkości wsparcia na rzecz ostatecznych odbiorców jakie może zostać osiągnięte poprzez wdrażanie instrumentów gwarancyjnych (poręczeniowych). Obecnie dla tego rodzaju instrumentów wymagane jest oszacowanie, w drodze oddzielnej oceny ex ante, uzupełniającej ocenę ex ante instrumentów finansowych, realizowaną na podstawie z art. 37 ust. 2 rozporządzenia ogólnego, spodziewanego i niespodziewanego poziomu ryzyka, czyli wysokości środków finansowych wystarczających do zagwarantowania określonej wartości kredytów/pożyczek i pokrycia związanych z nimi wypłat. Na podstawie oceny ex ante ryzyka ustanawiany jest odpowiedni współczynnik mnożnikowy, który rozumiany jest jako wielokrotność kwoty wkładu z programu, przeznaczonej na pokrycie spodziewanych i niespodziewanych strat z nowych pożyczek lub innych instrumentów podziału ryzyka, które mają być pokryte z gwarancji w stosunku do wartości odpowiednich wypłaconych nowych pożyczek lub innych instrumentów podziału ryzyka 12 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE), Nr 966/2012 z dnia 25 października 2012 r. w sprawie zasad finansowych mających zastosowanie do budżetu ogólnego Unii oraz uchylające rozporządzenie Rady (WE, Euratom) Nr 1605/ Rozporządzenie Delegowane Komisji (UE) nr 480/2014 z dnia 3 marca 2014 r. uzupełniające rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1303/2013 ustanawiające wspólne przepisy dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności i Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego.

15 15 (art. 8). Realizacja niniejszej ekspertyzy jest wypełnieniem postanowień tego właśnie przepisu. Przepis ten ma daleko idące konsekwencje dla zasad wsparcia funduszy poręczeniowych ze środków strukturalnych. O ile nie zostanie to inaczej zinterpretowane, oznacza on bowiem, że wkład środków strukturalnych jest w zasadzie przeznaczony tylko na pokrycie wypłat poręczeń. W związku z tym fundusz poręczeniowy powinien ustalić maksymalny poziom wypłat (czyli tzw. cap) na poziomie odpowiadającym proporcjonalnie wielkości wkładu programu operacyjnego. Proponowane przepisy mają niestety jedno poważne ograniczenie, są one mianowicie dostosowane przede wszystkim do tzw. poręczeń portfelowych, w ramach których instytucja poręczeniowa/ gwarancyjna nie dokonuje indywidualnej oceny wniosku o poręczenie, ale poszczególne transakcje są kwalifikowane do objęcia poręczeniem przez instytucję udzielającą finansowania (najczęściej jest to bank). W przypadku poręczeń indywidualnych nie można bowiem ograniczyć limitu wypłat, gdyż nie istnieje wielkość ( portfel ), do której można by zastosować pojęcie limitu wypłat. Jednocześnie nie wydaje się, aby w większości regionalne i lokalne fundusze poręczeniowe i w szczególności współpracujące z nimi banki były przygotowane do udzielania poręczeń portfelowych (choć oczywiście być może model taki byłby dostępny dla największych i najbardziej doświadczonych funduszy). Dlatego też w takiej sytuacji możliwe wydają się 2, poniżej opisane, rozwiązania. Pierwszy wariant polega na przerzuceniu na fundusz poręczeniowy lub inną instytucję udzielającą poręczeń lub gwarancji całego ryzyka przekroczenia maksymalnego szacowanego udziału wypłat. Jeżeli, przykładowo fundusz otrzymuje 10 milionów złotych i w ramach projektu ma udzielić co najmniej 50 milionów złotych poręczeń (szacowane ryzyko wynosiłoby zatem 20% 14 ), to w sytuacji, gdyby wypłacone poręczenia przekroczyły kwotę 10 milionów, nadwyżkę musiałby pokrywać fundusz z własnych środków. Takie rozwiązanie wydaje się być możliwe, choć dość ryzykowne, jest też znacznie bardziej bezpieczne dla dużych wartościowo projektów, zakładających udzielanie znacznej liczby poręczeń, dzięki dywersyfikacji ryzyka poręczeniowego. W przypadku tego typu rozwiązania bardzo poważnym ograniczeniem może natomiast być ograniczona skłonność banków do akceptacji wysokich mnożników kapitałowych. Można przyjąć, że banki do swoich analiz przyjmą wyłącznie wielkość kapitału w dyspozycji funduszu, czyli iloczyn założonej wielkości poręczeń oraz środków finansowych w dyspozycji funduszu i od tej kwoty wyliczać będą maksymalne dopuszczalne zaangażowanie funduszu. Sytuację może niestety pogarszać przekazywanie środków finansowych w transzach. W tej sytuacji szczególnie mniejsze fundusze poręczeniowe mogą po prostu fizycznie nie być stanie udzielać poręczeń indywidualnych przy założonym mnożniku na przykład na poziomie 4-5, gdyż banki lub inne instytucje udzielające finansowania dłużnego nie będą skłonne do akceptowania udzielanych przez nie poręczeń. Ta sytuacja jest bardzo poważnym wyzwaniem, głównie w przypadku instrumentów poręczeniowych projektowanych w ramach regionalnych programów operacyjnych. Z tego punktu widzenia znacznie bardziej uzasadniony wydaje się opisany poniżej wariant postępowania, polegający na zaprojektowanie programów reporęczeniowych, mających z definicji charakter portfelowy. 14 W podanym przykładzie: wielkość wsparcia w wysokości 10 mln zł, pozyskanego na pokrycie ryzyka związanego z portfelem poręczeń o wartości 50 mln zł (10/50=0,20).

16 16 Ten drugi, poniżej opisany wariant, pozostaje jednak stosunkowo niekorzystny dla dysponujących ograniczonymi kapitałami niektórych funduszy, głównie działających w regionach w których była realizowana Inicjatywa JEREMIE, oferująca reporęczenia, w przeciwieństwie do regionów w których wsparcie odbywało się bez wykorzystania mechanizmu funduszu powierniczego i środki finansowe trafiały bezpośrednio do poszczególnych funduszy poręczeniowych. W obecnej chwili bowiem kapitalizacja funduszy poręczeniowych jest słabo powiązana z popytem na poręczenia i poziomem rozwoju gospodarczego danego regionu. Najlepszym przykładem jest bardzo aktywne gospodarczo i cechujące się dużym popytem na poręczenia województwo wielkopolskie, w którym łączna wartość kapitału poręczeniowego jest dopiero na 7 miejscu w Polsce, w porównaniu do innych regionów, zaś wyższy poziom kapitalizacji mają fundusze działające w nieporównywalnie słabszych gospodarczo regionach, takich jak podlaskie, czy lubelskie. Drugi możliwy wariant to zaprojektowanie programów reporęczeniowych (na wzór rozwiązań stosowanych w ramach Inicjatywy JEREMIE), oferujących reporęczenia z określonym limitem wypłat (tzw. capem, równym wielkości szacowanego ryzyka). Tego typu rozwiązanie również wydaje się całkowicie dopuszczalne, choć z powyżej opisanymi ograniczeniami. Jego zaletą jest nawiązanie do sprawdzonych wzorców, wadą natomiast ograniczenia w użyteczności tego instrumentu w regionach o ograniczonej kapitalizacji sektora poręczeniowego. Pojawia się tu także pytanie o możliwość (sposób) powiązania takiego rozwiązania z wykorzystaniem środków finansowych z perspektywy Naturalnie teoretycznie można też rozważyć rozpoczęcie oferowania przez lokalne i regionalne fundusz poręczeniowe poręczeń portfelowych, szczególnie, że w przeszłości były już podejmowane tego typu próby. Tego typu rozwiązanie uznajemy jednak za stosunkowo mało realistyczne, z poniższych następujących powodów: Oferowanie poręczeń portfelowych jest dostępne tylko dla funduszy poręczeniowych, dysponujących znacznym kapitałem. Nawet bowiem mniejsze banki spółdzielcze nie będą naszym zdaniem skłonne do podejmowania negocjacji o uruchamianiu poręczeń portfelowych, jeżeli docelowa wartość portfela nie wyniesie co najmniej milionów złotych. Jednocześnie wątpliwe, aby fundusze decydowały się realizować całą swoją akcję poręczeniową w ramach takiego, bardziej dla nich ryzykownego, instrumentu. Dlatego fundusze poręczeniowe co najmniej 2-3 razy większe środki chciałyby przeznaczać na udzielanie poręczeń w dotychczasowym trybie indywidualnym. Tymczasem w Polsce istnieje tylko 6 funduszy o kapitale powyżej 50 milionów złotych, w przypadku których byłoby realnie możliwe dokonanie tego typu podziału. Udzielanie poręczeń w trybie portfelowym może być znacznie bardziej ryzykowne z punktu widzenia funduszu poręczeniowego, po podpisaniu umowy z bankiem praktycznie traci on kontrolę nad tym jacy klienci otrzymują poręczenia portfelowe. Wprawdzie interesy funduszu chroni wspomniany limit wypłat cap, jednak realnie rzecz biorąc osiągniecie poziomu wypłat równego cap byłoby bardzo poważnym zagrożeniem dla zarządu funduszu, prawdopodobnie (mimo, że z formalnego punktu widzenia tego typu sytuacja jest całkowicie dopuszczalna) w takiej sytuacji nacisk udziałowców spowodowałby, że zarząd musiałby pożegnać się ze swoja posadą.

17 17 Ważną zmianą w stosunku do poprzedniego okresu programowania, o której również trzeba wspomnieć, jest zmiana wielkości opłat za zarządzanie w związku z realizacją przez fundusze poręczeniowe projektów finansowanych ze środków europejskich. O ile w okresie fundusze poręczeniowe mogły korzystać z opłaty za zarządzanie w wysokości 2% rocznie kwoty przekazanych środków, to obecnie, na mocy stosownego aktu prawnego 15, wielkość ta wynosi zaledwie 0,5% corocznie od kwoty faktycznie przekazanego wkładu z programu operacyjnego oraz dodatkowo corocznie 1,5% wartości udzielanych poręczeń 16, przy czym łączna kwota opłat za zarządzanie nie powinna przekroczyć 10% wkładu z programu operacyjnego. Tego typu rozwiązanie jest znacznie mniej korzystne, niż poprzednio i silnie premiuje bardzo aktywne fundusze o wysokiej otwartości na ryzyko. W związku z tym warto mieć świadomość tego, że połączenie rozwiązań polegających wyłącznie na przekazywaniu środków finansowych w wysokości oczekiwanego i nieoczekiwanego ryzyka (a w przypadku oferowania poręczeń indywidualnych połączonego dodatkowo z ponoszeniem ponadprzeciętnego ryzyka) ze znacznie mniej korzystnymi rozwiązaniami, dotyczącymi wyliczania kosztów zarządzania, może prowadzić do braku zainteresowania jednostek prowadzących działalność poręczycielską oferowanym wsparciem. 15 Rozporządzenie Delegowane Komisji (UE) nr 480/2014 z dnia 3 marca 2014 r.. 16 Od strony operacyjnej zasady wyliczania tej części wynagrodzenia powinny jeszcze zostać doprecyzowane przez Komisję Europejską; nie są one niestety do końca jasne.

18 18 5. Ryzyko związane z działalnością poręczycielską doświadczenia polskie 5.1. Działalność poręczeniowa i gwarancyjna prowadzona z poziomu krajowego Oferta KFPK BGK i FPU Działalność poręczeniowa prowadzona z poziomu krajowego jest oferowana od 1996 roku, kiedy to działalność poręczeniową rozpoczął Krajowy Fundusz Poręczeń Kredytowych Banku Gospodarstwa Krajowego (KFPK BGK), zaś od 2004 roku także zarządzany przez BGK Fundusz Poręczeń Unijnych (FPU). Oba fundusze zostały zlikwidowane z dniem 31 maja 2009 roku, zaś ich środki zasiliły fundusz statutowy BGK. W okresie działalności KFPK BGK (jego oferta ulegała okresowym zmianom) maksymalna wartość poręczenia wynosiła równowartość w złotych 5 milionów euro, a w tzw. trybie portfelowym (szybsza procedura, bez indywidualnej oceny wniosku) 100 tysięcy euro. Maksymalny udział wielkości poręczenia w poręczanym kredycie nie mógł przekraczać 80%, a beneficjentami mogły być wszelkie przedsiębiorstwa. Poręczenia mogły być udzielane wyłącznie na kredyty mające na celu finansowanie inwestycji, tworzenie nowych miejsc pracy, realizowanie kontraktów eksportowych, wdrażanie nowych rozwiązań technicznych lub technologicznych będących wynikiem badań naukowych lub prac rozwojowych, finansowanie działalności gospodarczej mikroprzedsiębiorców, małych i średnich przedsiębiorców 17. Z kolei w ramach Funduszu Poręczeń Unijnych można było pozyskać poręczenia na kredyty, związane z realizacją przedsięwzięć finansowanych ze środków europejskich. Zasady ich udzielania były częściowo zbliżone do obowiązujących w ramach KFPK BGK, przy czym poręczenia mogły uzyskać osoby fizyczne, osoby prawne lub jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej. W ramach obu funduszy można było pozyskać poręczenie w tzw. trybie portfelowym (BGK nie oceniał indywidualnie poszczególnych wniosków o poręczenie) lub trybie indywidualnym (była dokonywana ocena wniosku o poręczenie). Tryb indywidualny był stosowany dla poręczeń większej wartości i był on oczywiście znacznie bardziej czasochłonny. Do końca 2009 roku BGK udzielił w ramach KFPK co najmniej poręczeń o wartości ok. 2,0 mld zł, zaś w ramach FPU 423 poręczeń o wartości 419 mln zł 18. Ponadto, po zakończeniu tych programów, przed rozpoczęciem programu gwarancji de minimis, w latach BGK udzielił 368 poręczeń na kwotę 153 mln zł (relatywnie niewielka wartość poręczeń udzielonych w tym okresie jest związana przede wszystkim z faktem, że prowizje za udzielane poręczania miały charakter rynkowy i stąd były niezbyt atrakcyjne finansowo dla potencjalnych poręczeniobiorców). Według danych na koniec 2013 r. zobowiązania z tytułu udzielonych poręczeń ze środków dawnego KFPK wynoszą 161,9 mln zł, zaś dawnego FPU - 21,4 mln zł Cele te były opisywane w ustawie z dnia 8 maja 1997 r. o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa oraz niektóre osoby prawne (tekst pierwotny: Dz. U r. Nr 79 poz. 484, tekst jednolity: Dz. U r. Nr 174 poz z późn. zm.), która jednak podlegała częstym zmianom, także w tej sferze. Opisywany zakres poręczeń obowiązywał w okresie przed likwidacją KFPK i FPU (lata ). 18 Dane szacunkowe, na podstawie raportów rocznych i sprawozdań z działalności BGK (szczegółowe wyniki działalności KFPK nie były dostępne w każdym raporcie). 19 Wszystkie te i poniżej cytowane wartość opierają się na danych udostępnionych przez BGK.

19 19 Portfele poręczeń udzielonych ze środków obu funduszy mają charakter wygasający, jednak ich rozmiar jest jednak nadal znaczący. Analiza wielkości poręczeń wypłaconych ze środków obu funduszy ma jednak następujące ograniczenia: Fundusz Poręczeń Unijnych był dość specyficznym instrumentem, ułatwiającym dostęp do kredytów na współ/prefinansowanie projektów finansowanych ze środków europejskich. Ponieważ został on utworzony ze środków krajowych (środki pochodzące z oprocentowania rezerwy obowiązkowej, utrzymywanej przez banki w Narodowym Banku Polskim) nie dotyczyły go ograniczenia związane z tzw. podwójnym finansowaniem. Ponieważ tego typu instrument z definicji nie może zostać utworzony ze środków europejskich, zaś nie są nam znane plany tworzenia go ze środków krajowych, doświadczenia FPU mają dość ograniczoną wartość z punktu widzenia niniejszej ekspertyzy. Znacznie bardziej użyteczne mogą być doświadczenia KFPK BGK, którego oferta miała szeroki charakter, znacznie bardziej zbliżony do założeń programów poręczeniowych i gwarancyjnych na okres programowania Pewnym ograniczeniem (ale i zaletą) pozostaje natomiast fakt, że KFPK prowadził działalność przez wiele lat ( ), w tym w dwóch okresach spowolnienia gospodarczego (lata 2002 i 2009). Zakres udzielanych poręczeń przez KFPK BGK był też co do zasady szerszy, niż tych, które będą mogły być udzielane ze środków europejskich. Początkowo poręczane były wyłącznie kredyty inwestycyjne oraz kredyty przeznaczone na zakup materiałów lub surowców do produkcji, następnie od 2001 roku zakres ten rozszerzono między innymi o zakup towarów dokonywany przez małych i średnich przedsiębiorców oraz tworzenie nowych miejsc pracy, zaś od początku 2003 roku dokonano kolejnych rozszerzeń, umożliwiając między innymi poręczanie finansowania działalności gospodarczej małych i średnich przedsiębiorców. Tymczasem ze środków europejskich tak jak dotąd będzie możliwe wyłącznie finansowanie kredytów przeznaczonych na cele rozwojowe (niezależnie od bardzo poważnych problemów z operacjonalizacją tego pojęcia). Rozporządzenie dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego 20 jasno kładzie nacisk na finansowanie inwestycji produkcyjnych, przyczyniających się do tworzenia i ochrony trwałych miejsc pracy poprzez bezpośrednie wspieranie inwestycji w MŚP (art. 3 pkt. 1 lit. a), zaś w ramach priorytetu inwestycyjnego 3.3 (w którego zakresie będzie zapewne finansowana większość programów poręczeniowych) wspieranie tworzenia i poszerzania zaawansowanych zdolności w zakresie rozwoju produktów i usług (art.5 pkt. 3 lit. c). Także Rozporządzenie Ogólne wskazuje, że wsparcie dla MŚP powinno być ukierunkowane na tworzenie nowych przedsiębiorstw, dostarczanie kapitału początkowego, tj. kapitału zalążkowego i kapitału na rozruch, kapitału na rozszerzenie działalności, kapitału na wzmocnienie podstawowej działalności przedsiębiorstwa lub realizację nowych projektów, przechodzenie przez przedsiębiorstwa na nowe rynki, lub na nowe rozwiązania/ /. 20 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1301/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i przepisów szczególnych dotyczących celu Inwestycje na rzecz wzrostu i zatrudnienia oraz w sprawie uchylenia rozporządzenia (WE) nr 1080/2006.

20 20 Łączna wartość poręczeń wypłaconych do końca maja 2014 w ramach KFPK i FPU wyniosła 4,34% kwoty poręczeń udzielonych. Wartość ta wymaga jednak dwóch komentarzy: Przede wszystkim wartość ta nie ma charakteru ostatecznego, gdyż w ramach obu funduszy portfel aktywnych poręczeń wynosi jeszcze ok. 160 mln złotych. Powyższe dane uwzględniają wyłącznie poręczenia wypłacone bankom kredytującym, nie zawierają zaś wniosków o wypłatę, które nie zostały przez BGK zaakceptowane z przyczyn formalnych (np. przekroczenie odpowiednich terminów lub inne uchybienia formalne) Tymczasem to właśnie wartość wniosków o wypłatę jest precyzyjnym wskaźnikiem ryzyka. Niestety, dane uwzględniające powyższe wartości nie są dostępne. Tabela 3 Jakość portfela poręczeniowego Krajowego Funduszu Poręczeń Kredytowych oraz Funduszu Poręczeń Unijnych na dzień 31 maja KFPK poręczenia udzielone w trybie normalnym i portfelowym FPU poręczenia udzielone w trybie normalnym i portfelowym Źródło: Bank Gospodarstwa Krajowego. Udział poręczeń ekspozycji poręczeniowych klasyfikowanych jako normalne Udział poręczeń ekspozycji poręczeniowych klasyfikowanych jako pod obserwacją Udział poręczeń ekspozycji poręczeniowych klasyfikowanych jako zagrożone 21 72,28% 7,64% 19,59% 77,03% 15,44% 7,53% Powyższa tabela wskazuje wyraźnie, że jakość obecnego portfela poręczeniowego jest daleka od ideału, warto jednak pamiętać o tym, że w portfelu pozostały tylko poręczenia kredytów długoterminowych, udzielonych zapewne w ostatnim okresie działalności obu funduszy, gdyż pozostałe zostały już dawno spłacone. Biorąc pod uwagę powyższe kwestie, gdyby okazało się, że w przypadku wszystkich poręczeń ocenianych jako zagrożone, dochodzi ostatecznie do wypłaty poręczeń, to udział wypłat z obu funduszy (KFPK i FPU) wyniósłby 6,2% kwoty poręczeń udzielonych. Warto też zauważyć, że wyraźnie gorsza jest jakość portfela poręczeń udzielanych w trybie portfelowym różnice (na niekorzyść poręczeń portfelowych) sięgają 10 punktów procentowych (KFPK) lub nawet ponad 50 punktów procentowych (FPU w tym przypadku może jednak na to wpływać bardzo niewielka wartość aktywnych poręczeń udzielonych w ramach FPU w trybie portfelowym). Z drugiej jednak strony, różnice w udziale wypłaconych poręczeń ze środków obu funduszy, pomiędzy poręczeniami udzielanymi w trybie portfelowym i indywidualnym, są pomijalne, gdyż wynoszą zaledwie 1 punkt bazowy (sic!) 21 Łącznie należności poniżej standardu, wątpliwe oraz stracone.

21 Gwarancje de minimis Od 2013 roku BGK realizuje atrakcyjny dla banków oraz kredytobiorców program gwarancji portfelowych (tzw. gwarancja de minimis), który początkowo obejmował tylko kredyty obrotowe, zaś od listopada 2013 r. został rozszerzony także na kredyty inwestycyjne. Poniżej prezentujemy podstawowe wyniki aktywności poręczeniowej, w ramach gwarancji de minimis. Tabela 4 Wyniki realizacji programu gwarancji de minimis na 30 czerwca 2014 r. Wartość udzielonych gwarancji kredytów obrotowych i inwestycyjnych (mld zł) Wartość objętych gwarancjami kredytów obrotowych i inwestycyjnych (mld zł) 11,86 21,01 Źródło: Bank Gospodarstwa Krajowego Ze względu na skalę programu i jego wyniki, poziomy wypłaconych poręczeń mogłyby teoretycznie być stosunkowo niezłym prognostykiem dla poziomu wypłat szczególnie w ramach RPO. Niestety tego typu wykorzystanie wyników programu jest nieadekwatne do proponowanych instrumentów poręczeniowych w ramach polityki spójności okresu z co najmniej 3 powodów: Gwarancje de minimis mogą obejmować wszelkie kredyty obrotowe, a nie tylko te udzielane na cele rozwojowe. Stąd też prawdopodobnie większość (a przynajmniej znaczna część) gwarantowanych kredytów obrotowych nie kwalifikowałaby się do wsparcia poręczeniowego ze środków europejskich. Udział wypłat odnotowanych dotąd w ramach programu jest, zgodnie z pozyskanymi z BGK informacjami, bardzo niski. Gwarancje kredytów inwestycyjnych (zbliżonych do produktów planowanych w ramach RPO i w mniejszym stopniu PO IR) są udzielane na tyle krótko (od końca 2013 roku), że na w miarę wiarygodny poziom wypłaconych poręczeń przyjdzie jeszcze poczekać co najmniej rok lub dwa. W momencie projektowania programu gwarancji de minimis dokonano oceny poziomu możliwych wypłat w ramach programu. Oczekiwane wypłaty oszacowano na 6,21% kwoty udzielonych poręczeń. Podkreślenia wymaga jednak to, że szacunki te dotyczyły wyłącznie gwarancji kredytów obrotowych, jakie mogły być gwarantowane w pierwszej fazie realizacji programu. W momencie uzupełnienia oferty gwarancji o kredyty inwestycyjne ponowna ocena ryzyka nie była już realizowana Działalność lokalnych i regionalnych funduszy poręczeniowych w Polsce wypłaty poręczeń Obok szczebla krajowego (i oferty BGK) poręczenia są oferowane także przez sieć lokalnych i regionalnych funduszy poręczeń kredytowych. Są to jednostki o różnym zasięgu działania i wyposażeniu kapitałowym. W roku 2013 w Polsce zaobserwowano zjawisko jednoczesnego wyhamowania wzrostu liczby i wartości poręczeń, udzielanych przez fundusze poręczeniowe. Zjawisku temu towarzyszył wzrost poziomu wypłat poręczeń. W 2013 r. wypłacono 356 poręczeń na łączną kwotę 33,7 mln zł.

22 22 Od początku działalności do końca 2013 r., lokalne i regionalne fundusze poręczeniowe łącznie wypłaciły poręczeń na kwotę 124 mln zł. Z kwoty tej odzyskano w wyniku prowadzonych postępowań windykacyjnych 17 mln zł. Do końca 2013 roku fundusze nie odzyskały około 107 mln zł. Tabela 5 - Wybrane dane dotyczące lokalnych i regionalnych funduszy poręczeniowych Wyszczególnienie Kapitał poręczeniowy (tys. zł) Wartość poręczeń udzielonych w danym roku (tys. zł) Wartość aktywnych poręczeń (tys. zł) Liczba wypłaconych poręczeń w danym roku Wartość wypłaconych poręczeń w danym roku (tys. zł) Średnia wartość wypłaconego poręczenia (tys. zł) * * * 95 * Dane niepełne, pochodzące od 42 spośród około 46 aktywnie działających funduszy. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych i Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości Powyższe dane wskazują na wyraźny rozwój sektora poręczeniowego w Polsce, gdyż na przestrzeni ostatnich kilku lat stałą tendencję wzrostową wykazuje kapitał poręczeniowy (na koniec 2013 r. wyniósł ok. 1,2 mld zł) oraz wartość poręczeń aktywnych (na koniec ubiegłego roku również ok. 1,2 mld zł). Aż do 2012 r. systematycznie rosła także roczna wartość zawieranych transakcji poręczeniowych, jednak w tym obszarze w minionym roku odnotowany został dość wyraźny spadek. Spadek ten w znacznym stopniu związany był z uruchomieniem przez Bank Gospodarstwa Krajowego programu gwarancji de minimis, wspomnianego wcześniej. Wzrostowi aktywności poręczeniowej towarzyszy zjawisko szybkiego wzrostu wartości wypłat poręczeń o ile jeszcze w 2008 r. wypłaty wynosiły zaledwie 5 mln zł, to w roku ubiegłym kwota ta wzrosła do blisko 34 mln zł. Choć należy mówić o wzroście bardzo silnym, to nadal wypłaty nie stanowią (na poziomie całego sektora, w przypadku poszczególnych funduszy sytuacja może wyglądać odmiennie) zagrożenia dla stabilności finansowej sektora poręczeniowego, gdyż stanowią one niespełna 4% wartości kapitału poręczeniowego (podobnie jak i wartości poręczeń aktywnych). Z kolei aktualna wartość wypłaconych i odzyskiwanych poręczeń wynosi 8,1% wartości portfela poręczeniowego, powiększonego o odzyskiwane poręczenia. Dynamikę tych wskaźników przedstawia poniższy wykres.

23 23 Wykres 1 - Wypłacone poręczenia - w relacji do kapitału poręczeniowego oraz aktywnych poręczeń Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych i Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości Największe dysproporcje w dynamice zmian wystąpiły pod względem wartości poręczeń udzielanych oraz wypłacanych (w skali roku). O ile te pierwsze do 2012 r. rosły bardzo powoli, a w 2013 r. wyraźnie się zmniejszyły, to kwoty wypłacone, w analizowanym okresie lat , wykazują stałą tendencję wzrostową do 2011 r. bardzo silną, zaś w latach wyraźnie wolniejszą. Wykres 2 - Zmiany roczne wartości poręczeń wypłacanych oraz udzielanych w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych i Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości W siedmiu regionach Polski wdrażana jest Inicjatywa JEREMIE, w ramach której z funduszami poręczeniowymi zawierane są umowy reporęczenia, zmniejszające ryzyko działalności poręczeniowej tych podmiotów. Największe (pod względem liczby i wartości umów) wsparcie zostało udzielone w województwach wielkopolskim i zachodniopomorskim, w którym umowy reporęczenia są zawierane od 2010 r. Tym samym porównanie danych na temat wypłacanych

24 24 poręczeń w funduszach z terenu tych 2 regionów z danymi z regionów pozostałych pozwala na ocenę, czy zawierane umowy reporęczenia miały wpływ na stratowość w działalności FPK. Tabela 6 - Liczba i wartość umów reporęczenia zawartych w ramach Inicjatywy JEREMIE Region Liczba umów reporęczenia Wartość umów reporęczenia (mln zł) Dolnośląskie 8 106,0 Kujawsko-pomorskie 3 38,0 Łódzkie 1 10,0 Mazowieckie 1 8,0 Pomorskie 9 129,0 Wielkopolskie ,0 Zachodniopomorskie ,0 Suma końcowa ,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie komunikatów menedżerów funduszy powierniczych JEREMIE Dwa regiony, w których fundusze poręczeniowe realizują największe wartościowo umowy reporęczenia (tj. województwa wielkopolskie i zachodniopomorskie), w 2013 r. bardzo wyraźnie zwiększyły wartość udzielanych poręczeń względem pozostałych 14 regionów Polski. Od 2012 r. wartość udzielonych w tych dwóch regionach poręczeń wzrosła z 302 mln zł do 404 mln zł, podczas gdy w pozostałych województwach w analogicznym okresie wystąpił spadek z 888 mln zł do 460 mln zł. Jednocześnie w wyróżnionych regionach nastąpił także, w latach , wzrost wartości wypłacanych poręczeń (w latach ma z kolei miejsce wyraźny spadek). Niestety analizy w tej sferze są bardzo utrudnione, wskutek tego, że dwa najbardziej aktywne fundusze w województwie wielkopolskim wypłaty udzielonych poręczeń dokonują (zgodnie z postanowieniami odpowiednich umów z bankami) nie w określonym czasie po wypowiedzeniu przez bank umowy kredytowej (jak większość innych funduszy), ale dopiero po zakończeniu przez bank działań egzekucyjnych. Stąd też w przypadku tych dwóch funduszy wypłaty reporęczonych poręczeń będą zapewne miały miejsce w ciągu wielu lat od momentu podpisania umowy reporęczenia, a dane o wartości wypłacanych poręczeń są trudne do porównania z danymi pozostałych funduszy. Niestety, brak jest powszechnie dostępnych danych, dotyczących szczegółowych charakterystyk wypłacanych poręczeń i korzystających z tych poręczeń firm-poręczeniobiorców. Dla całego sektora funduszy poręczeniowych (choć oczywiście informacje takie są dostępne dla poszczególnych funduszy) brak jest bowiem informacji o tym, w jakim stopniu poziom wypłacanych poręczeń jest odmienny dla poręczeń kredytów bankowych i pożyczek udzielanych przez fundusze pożyczkowe; można wprawdzie założyć, że dla funduszy będzie on znacząco wyższy, niestety, brak jest dostępnych danych potwierdzających taką tezę. Dane o udziale wypłacanych poręczeń są dostępne w podziale na poszczególne fundusze poręczeniowe, można by zatem teoretycznie próbować pokusić się o geograficzną analizę ryzyka poręczeniowego. Niestety, tego typu analiza, w oparciu o dostępne dane byłaby obarczona bardzo poważnymi, właściwie dyskwalifikującymi ją wadami:

25 25 Chociaż zasady działalności poręczycielskiej prowadzonej przez poszczególne fundusze są stosunkowo podobne, to jednak charakterystyki portfela poręczeniowego bywają silnie zróżnicowane. Bardzo zróżnicowana (i raczej niezależna od regionu, ale uzależniona od polityki zarządu i właścicieli funduszu) jest skłonność poszczególnych funduszy do podejmowania ryzyka i prowadzenia ekspansywnej akcji poręczeniowej. Nieznany jest udział w poszczególnych portfelach funduszy poręczeniowych poręczeń dla firm rozpoczynających działalność gospodarczą, w przypadku których można założyć, że udział wypłacanych poręczeń jest ponadprzeciętny. Warte prezentacji są także dane, dotyczące jakości portfela poręczeniowego i pożyczkowego w ramach Inicjatywy JEREMIE (w ramach którego BGK w 7 regionach pełni rolę menedżera funduszu powierniczego) oraz wdrażanego również przez BGK Działania I.2 Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej, w oparciu o schemat zbliżony do Inicjatywy JEREMIE. W przypadku instrumentów poręczeniowych (reporęczenia i poręczenia portfelowe) wielkość szkodowości mierzona za pomocą wniosków o wypłatę poręczenia portfelowego/reporęczenia 22 utrzymuje się dotąd na dość niskim poziomie, przy czym warto pamiętać, że szereg projektów jest jeszcze w trakcie realizacji, a ponadto re/poręczone kredyty i pożyczki będą spłacane jeszcze przez okres kilku lat. Tabela 7- Szkodowość poręczeń portfelowych i reporęczeń w ramach Inicjatywy JEREMIEi PO RPW Województwo Produkt Stosunek wartości wniosków o wypłatę poręczenia/reporęczenia do wartości zawartych umów Dolnośląskie Reporęczenie 1,08% Poręczenie portfelowe 4,55% Łódzkie Reporęczenie 0,00% Poręczenie portfelowe 0,87% Pomorskie Reporęczenie 2,27% Poręczenie portfelowe 8,07% Wielkopolskie Reporęczenie 23 0,00% Poręczenie portfelowe 5,02% Zachodniopomorskie Reporęczenie 0,91% Poręczenie portfelowe 3,54% Polska Wschodnia Reporęczenie 4,87% RAZEM: 1,20% Źródło: Bank Gospodarstwa Krajowego 22 Z punktu widzenia niniejszej ekspertyzy jest już mniej ważna jaka część wniosków została zaakceptowana i doszło do wypłaty, gdyż zapewne w większości decydowały o tym powody formalne. 23 Jest to zapewne związane z tym, że w przypadku 2 bardzo aktywnych wielkopolskich funduszy poręczeniowych wypłata poręczenia jest bardzo odsunięta w czasie i dokonuje się po zakończeniu windykacji prowadzonej przez bank,

26 26 Interesujące są też dane, dotyczące szkodowości w ramach realizowanych w ramach Inicjatywy JEREMIE umów pożyczek globalnych, ze środków których banki i fundusze pożyczkowe udzielały odpowiednio kredytów i pożyczek. Tabela 8 - Udział wartości wypowiedzianych i opóźnionych w spłacie kredytów i pożyczek finansowanych w ramach pożyczek globalnych w Inicjatywie JEREMIE i PO RPW. Województwo Udział kwoty pożyczek i kredytów wypowiedzianych i przeterminowanych Dolnośląskie 3,90% Łódzkie 5,43% Mazowieckie 2,11% Pomorskie 8,68% Wielkopolskie 9,47% Zachodniopomorskie 11,38% Polska Wschodnia 2,27% RAZEM: 7,17% Źródło: Bank Gospodarstwa Krajowego Patrząc na dane zawarte w powyższej tabeli trzeba pamiętać, że rozpoczęcie udzielania finansowania w niektórych regionach zaczęło się stosunkowo niedawno (województwo mazowieckie i Polska Wschodnia), stąd też w tych regionach poziom szkodowości jest najniższy. Ciekawe jest też zróżnicowanie poziomu szkodowości w zależności od czasu prowadzenia działalności gospodarczej, dla firm typu start-up wynosi ono aż 11,01%, dla pozostałych 6,07%. Jak można się było spodziewać, jakość portfela spada, wraz ze spadkiem wielkości finansowanych firm, co obrazuje poniższa tabela. Tabela 9 - Udział wypowiedzianych i opóźnionych w spłacie kredytów i pożyczek finansowanych w ramach pożyczek globalnych w Inicjatywie JEREMIE i PO RPW, w podziale na wielkość firmy. Wielkość firmy Udział kwoty pożyczek i kredytów wypowiedzianych i przeterminowanych Firmy mikro 8,35% Firmy małe 4,89% Firmy średnie 1,60% Źródło: Bank Gospodarstwa Krajowego Ze względu na to, że można zakładać, że w okresie preferowane będzie finansowanie firm mających bardziej utrudniony dostęp do finansowania, a więc firm małych i mikro, zatem i szkodowość może być nieco wyższa niż dotąd.

27 Działalność poręczycielska w kontekście efektywności finansowania ze środków publicznych Jednym z bardzo ważnych elementów służących do oceny efektów instrumentów poręczeniowych jest relacja pomiędzy środkami publicznymi przeznaczonymi na udzielanie poręczeń, a (w wersji bardziej ograniczonej) łącznym finansowaniem dłużnym udzielonym dzięki zabezpieczającym je poręczeniom. Ze względu na fakt, że instrumenty poręczeniowe mają charakter quasi ubezpieczeniowy ryzyko bardzo dużej części poręczeń praktycznie nie istnieje stosowanych jest szereg instrumentów mających służyć podziałowi ryzyka i jednocześnie ograniczeniu wartości środków publicznych mających służyć zabezpieczeniu udzielanych poręczeń przy zachowaniu określonego poziomu akcji poręczeniowej kredytowej. Zasadniczo maksymalizacji efektywności wykorzystania środków publicznych w kontekście działalności poręczeniowej służą 2 instrumenty: Ograniczenie limitu wypłat, czyli tzw. cap. Instrument ten znajduje zastosowanie w przypadku poręczeń portfelowych i reporęczeń, jest natomiast praktycznie niemożliwy do zastosowania w przypadku typowych poręczeń indywidualnych 24. Instrument ten jest korzystny z punktu widzenia donatora środków (z góry wiadomo, jaką maksymalną kwotę można stracić wskutek wypłaconych poręczeń), zaś niezbyt korzystny z punktu widzenia banków (w przypadku poręczeń) i funduszy poręczeniowych (w przypadku reporęczeń), które ponoszą pewne ryzyko, jeżeli wartość cap jest ustalona na dość niskim poziomie, dodatkowo pojawia się znaczący problem w okresach załamania lub spowolnienia gospodarczego. Poręczenia z określonym cap oznaczają też na ogół to, że- niezależnie od ewentualnego ich udzielania przez podmiot o wysokim poziomie zaufania jak na przykład bank państwowy banki kredytujące muszą od poręczonej części tworzyć rezerwy. W Polsce mechanizm cap był dotąd stosowany tylko w przypadku Inicjatywy JEREMIE oraz w przypadku realizowanego przez Europejski Fundusz Inwestycyjny programu ramowego na rzecz konkurencyjności i innowacji. W przypadku Inicjatywy JEREMIE mechanizm cap był wprowadzany stopniowo i obecnie w niektórych regionach jest już stosowany cap na poziomie 25%. Instrumenty dzielenia ryzyka w postacie programów reporęczeniowych, w ramach których określona część portfela poręczeniowego jest reporęczana przez inną instytucję, dzięki czemu instytucja poręczeniowa jest skłonna do podejmowania wyższego ryzyka i bardziej efektywnego wykorzystywania środków. Zaletą programów reporęczeniowych jest też mniejsze ryzyko po stronie instytucji udzielającej finansowania, gdyż przeważnie samo reporęczane poręczenie nie jest ograniczone cap em. Niestety, ze względu na brak stosowania cap i reporęczeń poza Inicjatywą JEREMIE oraz Działaniem I.2 Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej efektywność wykorzystania instrumentów poręczeniowych w ramach regionalnych programów operacyjnych jest jak dotąd dość ograniczona, do czego przyczyniły się niestety także słabo przygotowane i nieprzemyślane wytyczne dotyczące wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w ramach regionalnych programów operacyjnych. 24 Można go natomiast zastosować dla poręczeń portfelowych z zachowaniem indywidualnej oceny wniosków, tak jak planuje to BGK dla większych wartościowo poręczeń w ramach PO IR.

28 28 Tabela 10 Wielkości poręczonych kredytów i pożyczek w ramach regionalnych programów operacyjnych poza Inicjatywą JEREMIE 25 Wartość środków przekazanych do funduszy poręczeniowych (mln zł) Wartość poręczonych kredytów i pożyczek (mln zł) Wartość poręczonych kredytów i pożyczek do wartości przekazanych środków Kujawsko-pomorskie 77,6 325,7 420% Lubelskie 52,0 152,9 294% Lubuskie 12,0 32,9 274% Małopolskie 63,3 56,2 89% Mazowieckie 36,5 31,1 85% Opolskie 10,0 25,7 257% Podkarpackie 30,0 38,9 130% Podlaskie 80,7 137,9 171% Pomorskie 3,75 13,0 348% Śląskie 19,9 48,1 240% Świętokrzyskie 25,2 59,5 236% Warmińskomazurskie 46,4 70,8 153% RAZEM 457,35 992,7 217% Źródło: Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, dane na 31 marca Jak widać średnio jednostka kapitału przeznaczonego na poręczenia generowała 2,17 jednostki udzielonych kredytów lub pożyczek Działalność lokalnych i regionalnych funduszy poręczeniowych w Polsce kształtowanie rezerw i oszacowania dotyczące ryzyka poręczeniowego na podstawie badania Dla celów niniejszej ekspertyzy przeprowadzone zostało badanie ilościowe, obrazujące wybrane zagadnienia związane z kształtowaniem się ryzyka działalności poręczeniowej oraz tworzenia rezerw przez fundusze poręczeniowe. Badanie wykonane zostało w sierpniu bieżącego roku przy zastosowaniu techniki komputerowego wywiadu internetowego CAWI 26, wspomaganego telefonicznie 27. Respondentami w badaniu byli przedstawiciele kadry zarządzającej polskich lokalnych i regionalnych funduszy poręczeniowych. 25 W przypadku Inicjatywy JEREMIE trudno jest przedstawić tego typu wyliczenia, ze względu na to, że środki funduszu powierniczego były używane do uruchamiania zróżnicowanego zestawu instrumentów. 26 Ang. Computer-Assisted Web Interview. 27 W toku badania, osobom wypełniającym ankietę badawczą zapewniono możliwość kontaktu telefonicznego z ekspertami (autorami badania) w celu wyjaśnienia ewentualnych wątpliwości oraz interpretacji pytań

29 29 W toku badania CAWI, internetowy kwestionariusz badawczy skierowany został do wszystkich funduszy (46 jednostek), standardowo uwzględnianych w dorocznych raportach Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych o stanie rynku poręczeniowego w Polsce. Zatem, co do zasady, badaniem objęte zostały wszystkie istotne jednostki realizujące profesjonalną działalność poręczeniową w Polsce (zabezpieczające poręczeniami transakcje kredytowe banków i funduszy pożyczkowych przeznaczone na finansowanie celów związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej). Na dzień 22 sierpnia br. udało się uzyskać wypełnione ankiety od większości jednostek, do których skierowano prośbę o wypełnienie ankiety, tj. od 29 funduszy (ok. 63%). Na fundusze te przypadało ok. 65% wartości portfela aktywnych poręczeń wszystkich lokalnych i regionalnych funduszy poręczeniowych (według danych na koniec 2013 r. 28 ). Ankiety wypełniły zarówno fundusze działające w skali regionalnej (w tym ponadregionalnej) (10 jednostek), jak i fundusze lokalne (19). Jeśli chodzi o fundusze regionalne (i działające szerzej), to w badanej grupie reprezentowane były największe i najbardziej aktywne jednostki. Taki rozkład źródeł odpowiedzi pozwala traktować badanie za wysoce miarodajne. Wyniki komentowanego tu badania stanowią istotne i interesujące uzupełnienie przedstawionych wcześniej analiz, dotyczących wielkości wypłacanych poręczeń w sektorze lokalnych i regionalnych funduszy poręczeniowych, opartych na źródłach zastanych w szczególności zaś, w zakresie szacowanego przez menadżerów funduszy ryzyka towarzyszącego przyszłej działalności poręczycielskiej. Ponadto, przedmiot badania obejmował również zagadnienia, dotyczące tworzenia przez fundusze rezerw na ryzyko poręczeniowe. Jest to dodatkowy element badania, dotąd szerzej nie uwzględniany w analizach polskiego sektora lokalnych i regionalnych funduszy poręczeniowych. Wśród badanej populacji funduszy większość jednostek tworzy rezerwy od udzielanych poręczeń. Są to zarówno rezerwy ogólne (na ogólne ryzyko poręczeniowe tworzone dla każdej transakcji poręczeniowej), jak i celowe (związane z oceną jakości określonego zobowiązana poręczeniowego). Sytuacja taka występuje u 62% spośród badanych, a więc w 18 funduszach. Występują również rzadsze przypadki, gdy polityka tworzenia rezerw ogranicza się do kształtowania wyłącznie rezerw ogólnych (10%) albo tylko rezerw celowych (14%). Zasady tworzenia rezerw kształtowane są w regulaminach wewnętrznych oraz na podstawie wewnętrznych aktów zarządczych funduszy i są one różne w poszczególnych z nich (zróżnicowanie to wynika z braku bardziej jednolitych wskazań / polityk tworzenia rezerw, uwzględniających specyfikę działalności poręczeniowej). Jak wynika z badania, w przypadku 4 funduszy poręczeniowych brak jest sformalizowanej polityki tworzenia rezerw w konsekwencji nie są one tworzone. badawczych, jeśli po stronie respondenta występowały jakiekolwiek wątpliwości utrudniające wypełnienie ankiety. 28 Por. dane z tabeli 3 w poprzednim podrozdziale oraz informacje o wartości portfela aktywnych poręczeń uwzględnione w niniejszym badaniu (przypis 16).

30 30 Wykres 3 - Tworzenie rezerw w działalności funduszy poręczeniowych Źródło: CAWI (N=29). Kształtowanie się wartości utworzonych rezerw na ryzyko ogólne i celowe w funduszach (tworzących rezerwy) na koniec badanych okresów prezentuje kolejny wykres. Jak wynika z informacji płynących od funduszy, na przestrzeni badanego okresu widoczny jest przyrost wartości rezerw (+30% w połowie 2014 r. w stosunku do stanu na koniec 2010 r.). Zmiana ta spowodowana jest głównie szybszym przyrostem rezerw celowych (+37%) w stosunku do zmiany wartości rezerw ogólnych (+17%). Sytuacja ta znamionuje rosnące ryzyko działalności poręczeniowej. Zmiany wielkości tworzonych rezerw trzeba jednak rozpatrywać w kontekście kształtowania się wielkości portfela poręczeniowego funduszy. W związku z tym, badane fundusze poproszone zostały o podanie wartości portfeli aktywnych poręczeń dla analogicznych punktów czasowych Wielkości te wyglądają następująco (dla wszystkich badanych funduszy, N=29): na dzień r. 630,9 mln zł., r. 680,5 mln zł, r. 765,5 mln zł, ,2 mln zł, r. 789,2 zł.

31 31 Wykres 4 - Kształtowanie się wartości rezerw tworzonych przez fundusze poręczeniowe (w mln zł.) Rezerwy ogólne Rezerwy celowe Rezerwy ogółem Źródło: CAWI (N=25). Pozwoliło to na ustalenie wskaźników relacji wartości rezerw do portfela aktywnych poręczeń. Wyniki obliczeń tych wskaźników prezentuje poniższy wykres. Wykres 5 - Wartość rezerw w relacji do wartości portfela aktywnych poręczeń Źródło: CAWI (N=22 w mianowniku wskaźnika: aktywny portfel poręczeniowy funduszy tworzących rezerwy ogólne, N=21 w mianowniku: aktywny portfel poręczeniowy funduszy tworzących rezerwy celowe, N=18 w mianowniku: aktywny portfel poręczeń funduszy tworzących rezerwy ogólne i celowe jednocześnie). Wyliczenia ww. wskaźników uwidaczniają rosnące ryzyko prowadzenia działalności poręczeniowej, odzwierciedlone kształtowaniem się poziomów tworzonych przez fundusze rezerw w relacji do wielkości portfela aktywnych poręczeń. Szczególne znaczenie ma tutaj obserwowany wzrost udziału wartości rezerw celowych, tworzonych w związku z sytuacją poszczególnych poręczeń (sytuacją kredytobiorcy / zabezpieczonego przez fundusz kredytu) lub (zapewne) co najmniej ogólną obserwacją zmian zachodzących w portfelu poręczeń (poręczeniobiorców i konkretnych

32 32 transakcji) 30. W analizowanym okresie, przyrost tego wskaźnika obserwowany jest od końca 2011 r.; na koniec kolejnego roku (2012) był on niewielki, ale w kolejnym roku (2013) odnotował znaczący wzrost trend ten utrzymuje się także w roku bieżącym 31. Relacje wartości rezerw do wielkości portfela poręczeń aktywnych w podziale na regionalne i lokalne fundusze poręczeniowe pokazują większy udział rezerw w przypadku funduszy regionalnych. Dotyczy to zarówno rezerw ogólnych, jak i celowych. Wykres 6 - Wartość rezerw w relacji do wartości portfela aktywnych poręczeń Źródło: CAWI (N=10 F-REG w mianowniku wskaźnika: aktywny portfel poręczeniowy funduszy tworzących rezerwy ogólne, N=9 F-REG w mianowniku: aktywny portfel poręczeniowy funduszy tworzących rezerwy celowe, N=11 F-LOK w mianowniku: aktywny portfel poręczeń funduszy tworzących rezerwy ogólne, N=13 w mianowniku: aktywny portfel poręczeń funduszy tworzących rezerwy celowe). Opierając się na zmianach wielkości i udziału rezerw celowych w funduszach regionalnych, stwierdzić można, że działalności poręczeniowej tych funduszy towarzyszy generalnie wyższe ryzyko (czego jedną z przesłanek może być większy obszar terytorialny działania). Jednocześnie jednak widoczny jest szybszy wzrost relacji wielkości rezerw celowych do portfela poręczeń aktywnych w grupie funduszy lokalnych (bardzo wyraźny w ostatnim z analizowanych okresów). 30 Wniosek ten wynika z pozyskanych odpowiedzi na inne pytanie badawcze, a mianowicie dotyczące zasad tworzenia rezerw celowych. Mianowicie, funduszom zadano pytanie Czy wielkość tworzonych rezerw celowych jest uzależniona od szczegółowych charakterystyk przedsiębiorcy korzystającego z poręczenia i poręczanego zobowiązania?. Odpowiedzi na to pytanie prowadzą do ustalenia, że charakterystyki takie brane są pod uwagę tylko w przypadku zdecydowanej mniejszości funduszy tj. około jednej czwartej (5 jednostek) (na pytanie to odpowiedziało 22 respondentów, w tym 3 z nich udzieliło odpowiedzi nie wiem / trudno powiedzieć ). Należy w tym miejscu dodać, że wartość poznawcza wskaźników odwołujących się do wielkości rezerw ogólnych jest niewielka. Decydują o tym zróżnicowane zasady tworzenia tych rezerw przez fundusze. Nieco inaczej jest w przypadku rezerw celowych, choć jak widać w wielu funduszach rezerwy te tworzone są nie w oparciu o szczegółowe charakterystyki sytuacji poręczeniobiorcy / poręczanego zobowiązania. W tej jednak sytuacji wiadomo, że rezerwy te tworzone są w związku ze zmianą standingu poręczeniobiorcy / poręczanego zobowiązania (zatem, wzrost tego rodzaju rezerw odzwierciedla pogarszanie się jakości portfela poręczeniowego). 31 W nawiązaniu do wcześniejszych ustaleń (poprzedni podrozdział) należy zauważyć, że w okresie tym (w latach ) rejestrowane są znaczące przyrosty wypłat z tytułu udzielonych poręczeń.

33 33 Ponadto, w przypadku funduszy lokalnych daje się zaobserwować trend dość stabilnie rosnącego wskaźnika udziału rezerw celowych w portfelu poręczeniowym od początku analizowanego okresu. To z kolei zaświadcza o rosnącym ryzyku działania tej kategorii funduszy. Przedstawiciele funduszy poręczeniowych poproszeni zostali o oszacowanie ryzyka wypłaty udzielonych poręczeń (w skali do 100% pewność wypłaty poręczenia) dla rozmaitych rodzajów kredytów i różnych charakterystyk przedsiębiorców korzystających z tych instrumentów. Pytanie to skonkretyzowano określając kilka podstawowych parametrów poręczanego instrumentu finansowego, wskazując, że chodzi o hipotetyczny kredyt udzielony w wysokości 100 tys. zł, objęty 70% poręczeniem kapitału, spłacany stopniowo. Założono jednocześnie, że portfel poręczeniowy jest jednorodny i składa się wyłącznie z takich kredytów. Określono również trzy profile poręczeniobiorców korzystających z poręczonych kredytów (były to: [1] osoba fizyczna uruchamiająca indywidualną działalność gospodarczą, legitymująca się bardzo krótkim stażem rynkowym, [2] mikrofirma (kilkuosobowe przedsiębiorstwo) o średnim stażu rynkowym oraz [3] mała firma, posiadająca osobowość prawną, o długiej historii rynkowej). Wykres 7 - Uśrednione szacunki poziomu ryzyka wypłaty poręczenia dla określonych rodzajów kredytów i charakterystyk poręczeniobiorców 11,9% 10,6% % 10,0% 13,1% Źródło: CAWI (N=16 uzyskane odpowiedzi od przedstawicieli funduszy nie tworzących rezerw oraz funduszy, w przypadku których wielkość rezerw celowych jest niezależna od charakterystyk transakcji i poręczeniobiorcy) 32 Jak wynika z przeprowadzonych oszacowań ryzyka wypłaty poręczeń dla hipotetycznych portfeli poręczeniowych i charakterystyk poręczeniobiorców, największe poziomy ryzyka przypisywane są 32 Analogiczne pytanie zadano także przedstawicielom funduszy, które tworzą rezerwy w oparciu o zdefiniowane charakterystyki poręczeniobiorców / jakości poręczanych przedsięwzięć. Pośród funduszy, które wzięły udział w badaniu jednostek takich było 5 (odpowiedzi uzyskano od 4 z nich). Oszacowania rezerw celowych pomiędzy poszczególnymi funduszami były zróżnicowane, co jest wynikiem bardzo zróżnicowanych zasad tworzenia takich rezerw (poziomy oszacowań oscylowały od kilku do nawet kilkudziesięciu procent wartości kapitału zabezpieczanego kredytu). W znacznej mierze podobnie, jak w przypadku oszacowań ryzyka wypłaty poręczenia, największe poziomy rezerw dotyczyły kredytów dla osób rozpoczynających działalność gospodarczą, następnie dwóch pozostałych charakterystyk beneficjentów (w tym przypadku na podobnym poziomie).

34 34 poręczeniom udzielanym osobom fizycznym (przedsiębiorcom) podejmującym działalność gospodarczą, o bardzo krótkim stażu rynkowym. Konkluzja ta jest oczywiście wielce naturalna wynika z niepewności utrzymania się na rynku nowego przedsiębiorstwa, działającego na konkurencyjnym rynku. Poziomy oszacowań ryzyka maleją wraz z przyrostem stażu rynkowego poręczeniobiorcy, któremu towarzyszy większa wielkość podmiotu korzystającego z zabezpieczanego instrumentu finansowego. Tym samym ryzyko niepowodzenia rynkowego przedsięwzięcia gospodarczego tego rodzaju poręczeniobiorcy jest istotnie mniejsze. Biorąc pod uwagę rodzaje kredytów, to za najbardziej ryzykowne przedstawiciele funduszy uznają instrumenty służące finansowaniu długookresowemu (kredyty inwestycyjne udzielone na 8 lat) decydujące znaczenie ma tu horyzont czasowy kredytowania i związana z tym nieprzewidywalność przyszłej sytuacji rynkowej poręczeniobiorcy. W przypadku kredytów obrotowych, związane z nimi ryzyko wypłaty szacuje się generalnie na podobnym poziomie.

35 35 6. Działalność poręczeniowa i gwarancyjna prowadzona z poziomu europejskiego W minionym okresie programowania ze szczebla europejskiego były dostępne 3 programy gwarancyjne, realizowane w imieniu Komisji Europejskiej przez Europejski Fundusz Inwestycyjny, czyli: program CIP (Program ramowy na rzecz konkurencyjności i innowacji), Inicjatywa Mikrofinansowa Progress i program RSI (Risk Sharing Instrument). Z programów tych korzystało szereg polskich pośredników finansowych. Tabela 11 - Polscy pośrednicy finansowi w ramach programów CIP, Progress i RSI. CIP EIM Progress RSI Pekao SA Polski Fundusz Gwarancyjny Inicjatywa Mikro Pekao SA BPH SA Polfund SA FM Bank Deutsche Bank EFL SA Alior Bank Raiffeisen Leasing BNP Paribas SA Raiffeisen Leasing Źródło: materiały EFI i Krajowego Punktu Kontaktowego CIP Poniżej przedstawiamy krótki opis tych programów, wraz z podaniem podstawowych charakterystyk produktów finansowych, w tym rodzajów i maksymalnej wielkości poręczanych zobowiązań oraz stosowanych limitów wypłat tzw. cap.

36 36 Tabela 12 - Charakterystyka programów gwarancyjnych oferowanych ze szczebla europejskiego Cechy oferty Program Kwalifikowalność firm Gwarantowane zobowiązania Maksymalna kwota gwarancji, regwarancji Maksymalna zapadalność poręczanych zobowiązań Maksymalny udział gwarancji w gwarantowanym zobowiązaniu Maksymalny udział wypłat ( cap ) Programy z okresu Programy z okresu CIP EIM Progress RSI COSME InnovFin SME Guarantee Facility MŚP Kredyty bankowe Brak Brak. Minimalna zapadalność 6-12 miesięcy. 50% dla kredytów 75% dla mikrokredytów Firmy zakładane przez osoby wykluczone oraz mikroprzedsiębiorstwa Mikropożyczki o wartości do euro Zgodne z udziałem gwarancji i wartością gwarantowanego zobowiązania MSP i tzw. małe mid-caps, czyli firmy o zatrudnieniu do 499 osób + dodatkowe szczegółowe, ale stosunkowo liberalne kryteria dotyczące innowacyjności, opisane wcześniej Kredyty, transakcje leasingowe MŚP Wszelkie finansowanie dłużne, włączając pożyczki podporządkowane, pożyczki konwertowalne na udziały, transakcje leasingowe i gwarancje bankowe euro euro, a dla firm nie kwalifikujących się do InnovFin SME, euro Powyżej 3 miesięcy 2-7 lat Brak 1 10 lat 75% 50% 50% 50% 10-20% Ustalany indywidualnie Nieograniczony Ustalany indywidualnie, nie większy, niż 20%. Źródło: materiały informacyjne Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego MŚP i tzw. małe mid-caps, czyli firmy o zatrudnieniu do 499 osób + dodatkowe szczegółowe, ale stosunkowo liberalne kryteria dotyczące innowacyjności, opisane wcześniej Kredyty bankowe, transakcje leasingowe i emisja obligacji euro Nieograniczony

37 37 7. Finansowanie przedsiębiorstw innowacyjnych Kwestia finansowania firm innowacyjnych i związanego z tym ryzyka jest bardzo złożona. Przede wszystkim liczba definicji innowacyjności jest bardzo duża i tylko w sytuacji przyjęcia konkretnej definicji nieco łatwiej jest prognozować ryzyko. Poniżej przytaczamy bardzo liberalną i pojemną definicję obowiązującą w ramach wspomnianego wyżej programu Risk Sharing Instrument. Tabela 13 - Definicje firm innowacyjnych, mogących ubiegać się o finansowanie w ramach programów RSI, InnovFin SME Guarantee i w ramach rozporządzenia o wyłączeniach grupowych RSI: Finansowanie mogą uzyskać firmy, które potrzebują kredytu na wdrożenie innowacyjnych produktów, procesów i/lub usług albo na działania innowacyjne lub badania i rozwój (B+R), lub są firmami szybko rosnącymi (w okresie 3 ostatnich lat średniomiesięczny wzrost zatrudnienia lub przychodów był większy niż 20%) i zorientowanymi na innowacje i badania i rozwój (B+R), lub wdrażają innowacje albo realizują działania badawczo-rozwojowe (B+R), lub posiadają zarejestrowany patent (w ciągu ostatnich 2 lat), lub otrzymały nagrodę za innowacyjność (w ciągu ostatnich 2 lat), lub otrzymały wsparcie na innowacje B+R (w ciągu ostatnich 2 lat), lub działają na terenie parku naukowego, technologicznego i/lub innowacyjnego, lub korzystają z ulg podatkowych na wdrażanie innowacji lub działania badawczo-rozwojowe (B+R), lub korzystały ze wsparcia z funduszu venture capital na innowacje. InnovFin SME Guarantee Finansowanie mogą uzyskać firmy, które spełniają następujące alternatywne kryteria: Należą do kategorii MSP i zamierzają przeznaczyć gwarantowany kredyt na rozwój produktów, procesów lub usług o innowacyjnym charakterze i w przypadku których istnieje ryzyko niepowodzenia z powodów technologicznych, potwierdzone przez niezależnego eksperta, lub Firma jest szybko rosnącą firmą (MSP lub Small Mid-cap) działającą krócej, niż 12 lat, notującą 20% wzrost zatrudnienia lub obrotów w ciągu wybranych 3 lat i która zatrudnia co najmniej 10 pracowników, lub Firma jest firmą z segmentu MSP lub Small Mid-cap i miała udział wydatków na prace B+R na poziomie co najmniej 10% jej całkowitych kosztów operacyjnych w co najmniej jednym roku spośród ostatnich 3 lat, a w przypadku firmy rozpoczynającej działalność udział ten dotyczy ostatniego roku i jest potwierdzony przez biegłego księgowego, lub Firma należy do kategorii firmy o dużych wydatkach B+R tzn: Wydatki na B+R wynoszą co najmniej 20% i przewidywany jest ich wzrost, lub W ramach gwarantowanego kredytu co najmniej 80% wydatków będzie przeznaczonych na działalność B+R, lub W ciągu ostatnich 3 lat otrzymała wsparcie bezzwrotne lub zwrotne na programy

38 38 wspierające działalność B+R ze środków europejskich lub krajowych środków publicznych, lub Otrzymała nagrodę od instytucji europejskiej za działalność innowacyjną lub w sferze B+R w ciągu ostatnich 2 lat, lub Zarejestrowała co najmniej jedno prawo własności przemysłowej w ciągu ostatnich 2 lat i gwarantowany kredyt jest powiązany z wykorzystaniem lub rozwijanie tego prawa, lub Firma jest firmą z kategorii MŚP, we wczesnej fazie rozwoju i w ciągu ostatnich 2 lat zainwestował w nią anioł biznesu lub fundusz kapitałowy, lub Firma potrzebuje kapitału ryzyka, w związku z wprowadzaniem na rynek nowego produktu lub wchodzeniem na nowe rynki i planowana inwestycja jest o co najmniej 50% wyższa niż średni roczny obrót w ciągu ostatnich 5 lat, lub Firma z kategorii MŚP miała udział wydatków na prace B+R na poziomie co najmniej 10% jej całkowitych kosztów operacyjnych w co najmniej jednym roku spośród ostatnich 3 lat, a w przypadku firmy rozpoczynającej działalność udział ten dotyczy ostatniego roku i jest potwierdzony przez biegłego księgowego, lub Firma należy do tzw. kategorii mid-caps i jej wydatki na cele B+R wynoszą co najmniej 15% wysokości kosztów operacyjnych co najmniej w jednym z 3 ostatnich lat lub co najmniej 10% rocznie w ciągu 3 ostatnich lat. Wyłączenia grupowe: Przedsiębiorstwo innowacyjne oznacza przedsiębiorstwo: które za pomocą oceny dokonanej przez zewnętrznego eksperta, może wykazać, że w przewidywalnej przyszłości opracuje produkty, usługi lub procesy, które są nowe lub znacząco ulepszone w porównaniu z aktualną sytuacją w jego branży i które niosą ze sobą ryzyko niepowodzenia technologicznego lub przemysłowego; lub którego wydatki na działalność badawczo-rozwojową stanowią co najmniej 10 % jego całkowitych kosztów operacyjnych w co najmniej jednym roku z trzech lat poprzedzających przyznanie pomocy lub, w przypadku przedsiębiorstwa rozpoczynającego działalność bez historii finansowej, w bieżącym okresie podatkowym objętym zewnętrznym audytem Źródło: informacje ze stron internetowych pośredników finansowych oferujących wsparcie w ramach RSI, Annex II to the Open Call for Expression of Interest to select Financial Intermediaries under InnovFin SME Guarantee facility INNOVFIN oraz Rozporządzenie Komisji (UE) No 651/2014 z 17 czerwca 2014, uznające niektóre rodzaje pomocy za zgodne z rynkiem wewnętrznym w zastosowaniu art. 107 i 108 Traktatu W przypadku instrumentów gwarancyjnych mających być oferowanych w ramach PO IR (gwarancje portfelowe i indywidualne mające być oferowane przez BGK) kryterium kwalifikowalności odbiorców ostatecznych jest stosunkowo proste zgodnie z projektami odpowiednich fiszek projektowych Beneficjent ma zamiar wykorzystać kredyt do zainwestowania w produkcję, rozwój produktów, procesów lub usług, które są kierowane na rynek krajowy i na eksport i które są wynikiem prac badawczo rozwojowych. Jak rozumiemy kryteria kwalifikowalności będą jeszcze doprecyzowywane w wyniku analizy ex ante instrumentów finansowych PO IR, a także negocjacji z Komisją Europejską. Do kwestii tej jeszcze powrócimy w kolejnym rozdziale, w związku z problemem demarkacji pomiędzy ofertą gwarancyjną w ramach PO IR i oferty poręczeniowej

39 39 w ramach regionalnych programów operacyjnych. Już jednak na obecnym etapie można wskazać na pewne ważne kwestie, związane z zakresem udzielanych gwarancji: Z całą pewnością kryteria uprawniające do ubiegania się o możliwość korzystania z gwarancji powinny dopuszczać możliwość finansowania rozmaitych przedsięwzięć, o potencjalnie znacznej innowacyjności/wykorzystaniu wyników prac B+R lub finansowaniu tego typu prac, tak, aby pozwalały na ubieganie się o gwarancje przez różnego rodzaju firmy innowacyjne, na różnych etapach wdrażania innowacji, mające problemy z pozyskaniem finansowania zwrotnego i/lub jego zabezpieczeniem. Jako dość trafne i przemyślane oceniamy kryteria stosowane w ramach programu InnovFin SME Guarantee, być może warto byłoby je przeanalizować i odpowiednio dostosować do planowanej oferty w ramach PO IR. Obecnie proponowane kryterium kwalifikowalności, choć stosunkowo trafne, mogłoby teoretycznie zostać poszerzone, tak, aby z gwarancji w ramach PO IR mogły także korzystać wysoce innowacyjne firmy, które prowadzą inne działania rozwojowe, niż rozwój produktów, będących wynikiem prac B+R, ale wskutek swojej wysokiej innowacyjności są z punktu widzenia banków obciążone wysokim ryzykiem. Niestety, o ile kryteria kwalifikowalności w ramach InnovFin SME Guarantee odnoszą się do kwalifikowalności podmiotu a nie kwalifikowalności projektu, to opis celów tematycznych w Umowie Partnerstwa, szczególnie dla Celu Tematycznego 1 wyraźnie odnosi się do charakterystyk realizowanych projektów. Wymusza to posługiwanie się kryteriami dostępności odnoszącymi się do rodzaju realizowanego projektu i tego typu zmiana zapewne nie będzie możliwa. Program InnovFin SME Guarantee znajduje się w bardzo wstępnej fazie (jego realizacja została rozpoczęta w połowie czerwca 2014), z kolei projekty w ramach RSI są jeszcze realizowane zbyt krótko, aby móc na ich podstawie wiarygodnie prognozować poziom wypłat. Ponadto przedstawiona powyżej analiza kryteriów kwalifikowalności/definicji firm innowacyjnych jasno wskazuje na to, że mimo tego, że mają one szereg wspólnych elementów, to jednocześnie w szeregu istotnych szczegółów poważnie się między sobą różnią. Z tego punktu widzenia, nawet gdyby były dostępne dane o jakości portfela w jakimś dojrzałym programie, to prognozowanie, na podstawie tych danych, poziomu szkodowości dla nowego programu o odmiennych kryteriach, musiałoby być obciążone znaczącym ryzykiem błędu. Pewnych użytecznych danych dostarczają natomiast informacje na temat realizacji programu kredytu technologicznego, finansowanego w ramach Działania 4.3 Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. W tym przypadku szacowanie ryzyka jest nieco utrudnione, ze względu na pomocowy charakter tego instrumentu (mechanizm tzw. premii technologicznej, udzielanej w ramach kredytu technologicznego, powoduje trudne do zmierzenia ograniczenie ryzyka po stronie podmiotu finansującego premia technologiczna służy bowiem częściowej spłacie kapitału kredytu technologicznego, w ten sposób obniżając obciążenia finansowe po stronie kredytobiorcy, co ostatecznie podnosi zdolność do spłaty kredytu, niezależnie od stopnia powodzenia

40 40 finansowanego kredytem przedsięwzięcia gospodarczego). Pomimo tych ograniczeń dane na temat jakości przedsięwzięć finansowanych kredytem technologicznym mogą być bardzo użyteczne. W przypadku kredytów technologicznych udzielanych od momentu, gdy BGK zaczął być odpowiedzialny wyłącznie za przyjmowanie wniosków, podpisywanie umów i wypłatę premii technologicznej, zaś kredyty były udzielane przez banki komercyjne, nie wystąpiła jeszcze żadna (sic!) sytuacja pojawienia się problemów ze spłatą kredytu technologicznego, przynajmniej taka, która byłaby znana BGK. Warto jednak pamiętać, większość kredytów technologicznych została udzielona stosunkowo niedawno z 689 umów zawartych do dnia 12 sierpnia 2014 aż 577 zostało zawartych w latach Nieco inaczej wygląda sytuacja ze starymi kredytami technologicznymi, udzielanymi przez Bank Gospodarstwa Krajowego, w ich przypadku zagrożonych jest 14 kredytów technologicznych spośród ogólnej liczby 72 udzielonych, zaś potencjalna zagrożona kwota to 15 milionów złotych (początkowa wartość tych kredytów wynosiła 30 milionów złotych), spośród ogólnej kwoty 195 milionów złotych udzielanych przez BGK kredytów. Oznacza to, że nieregularnościami w spłacie było dotkniętych prawie 20% udzielonych kredytów, o wartości równej 15% całego portfela. Gdyby wszystkie zagrożone kredyty okazały się stracone, to stanowiłoby to 7,6% wartości udzielonych kredytów. Wartość tę należy uznać za znaczącą, choć biorąc pod uwagę rodzaj finansowanych przedsięwzięć uzasadnioną. Interesujących informacji, dotyczących finansowania przedsięwzięć innowacyjnych dostarczyły też prowadzone wywiady z przedstawicielami wybranych banków. Główne wnioski, jakie z nich wynikają są następujące: Generalnie banki są dość ostrożne, jeżeli chodzi o kredytowanie przedsięwzięć innowacyjnych, ze względu na problemy w ocenie związanego z tym ryzyka. Stąd też nawet firmy, które pozyskują na bardzo innowacyjną działalność (lub na prowadzenie prac B+R) kredyty komercyjne, najczęściej pozyskują je dzięki temu, że prowadzą zyskowną działalność gospodarczą (niezależną od finansowanego przedsięwzięcia innowacyjnego lub też prac B+R). Z oczywistych powodów ogranicza to krąg potencjalnych odbiorców do ustabilizowanych na rynku, działających od dłuższego czasu firm o raczej większych rozmiarach. Nieco łatwiej, choć nadal trudno, jest pozyskać finansowanie na wdrażanie opracowanych innowacyjnych rozwiązań. Instrumenty gwarancyjne mogą ograniczać ryzyko, związane z finansowaniem wysoce innowacyjnych przedsięwzięć, jednakże w wielu przypadkach aplikujące o finansowanie firmy nie dysponują wystarczającą zdolnością kredytową. W tego typu sytuacjach instrumenty poręczeniowe nie są niestety w stanie pomóc. Na zwiększenie zdolności kredytowej może natomiast wpływać (w zależności od stosowanych metodologii jej oceny) łączące się z finansowaniem zwrotnym wsparcie bezzwrotne, w postaci dotacji na spłatę części kredytu (na wzór kredytu technologicznego) lub subsydiowania kosztów odsetek. Tego typu rozwiązanie można teoretycznie rozważyć w ramach PO IR, gdzie instrument gwarancyjny (przy założeniu gwarantowania wyłącznie kapitału kredytu) mógłby być łączony z instrumentem subsydiowania odsetek dla wybranych kategorii 33 Dane za sprawozdaniami miesięcznymi i rocznymi z realizacji PO IG, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju.

41 41 przedsięwzięć/projektów. Takie rozwiązanie pozwala ominąć problem tzw. podwójnego finansowania, który występuje w przypadku łączenia poręczeń z dotacjami na spłatę kredytu (brak oddzielnych kosztów kwalifikowanych części dotacyjnej i poręczeniowej). Przedstawiciele banków oceniali, że z grona firm korzystających z kredytu technologicznego znacząca większość nie byłaby w stanie pozyskać kredytu komercyjnego, ze względu na zbyt niską zdolność kredytową i znaczące ryzyko, wiążące się z finansowaniem tego typu projektów. Premia technologiczna redukowała ryzyko finansowania i często prowadziła do zwiększenia zdolności kredytowej. Ostatecznie, oznacza to wysoką wartość dodatkową zapewniania tego typu finansowania, choć naturalnie te oceny mają bardzo przybliżony charakter.

42 42 8. Ryzyko w działalności kredytowej sektora bankowego 8.1. Ryzyko w sektorze bankowym Oszacowania, dotyczące ryzyka instrumentów gwarancyjnych muszą odwoływać się do ryzyka wynikającego z działalności kredytowej sektora bankowego. Jest tak dlatego, gdyż gwarantowanie zobowiązań z tytułu zaciąganych przez przedsiębiorców kredytów gospodarczych stanowi główny przedmiot działalności wszystkich funkcjonujących w Polsce regionalnych i lokalnych funduszy poręczeniowych (obok nieznacznego udziału poręczeń, dotyczących akcji pożyczkowej pozabankowych funduszy pożyczkowych oraz poręczeń zabezpieczających inne rodzaje zobowiązań np. transakcje leasingowe). Ponadto, cała działalność realizowana w ramach programu gwarancji de minimis Banku Gospodarstwa Krajowego (Portfelowa Linia De Minimis PLD) dotyczy gwarantowania zobowiązań z tytułu udzielanych przez banki kredytów na cele gospodarcze. Należy zatem przyjąć, że odnotowywane obecnie (i historyczne) ukierunkowanie działalności gwarancyjnej zostanie utrzymane udzielane przez banki kredyty na cele gospodarcze pozostaną głównym przedmiotem działalności gwarancyjnej. W związku z tą konkluzją za szczególnie istotne uznajemy informacje obrazujące kształtowanie się ryzyka w działalności kredytowej banków. Aby wstępnie przybliżyć sytuację na rynku kredytu gospodarczego, można odwołać się do danych sprawozdawczych Narodowego Banku Polskiego, obrazujących kształtowanie się należności od sektora niefinansowego (przedsiębiorstw), z uwzględnieniem jakości tych należności. Kształtowanie się wielkości bilansowej całego portfela należności od sektora niefinansowego (przedsiębiorstw) w okresie przedstawia poniższy wykres. Wykres 8 - Całkowity portfel należności od sektora niefinansowego (w mld zł) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych NBP Dane z wykresu 8 uwidaczniają stabilny przyrost wartości zobowiązań w całym okresie. W stosunku do pozostałych grup przedsiębiorstw (dużych i sektora MŚP) najszybciej przyrastają zobowiązania przedsiębiorstw indywidualnych (NBP definiuje je jako mikrofirmy, a więc podmioty zatrudniające do 9 osób, jednocześnie nie posiadające osobowości prawnej).

43 43 Przedstawione powyżej dane o kształtowaniu się portfela zobowiązań obejmują różne ich rodzaje. Pośród nich (z punktu widzenia celów niniejszego opracowania) kluczowe znaczenie należy przypisywać zobowiązaniom pochodzącym z tytułu dwóch rodzajów kredytów: operacyjnych oraz inwestycyjnych (łącznie stanowią one ok. 70% całkowitego portfela zobowiązań). Wykres 9 - Portfel kredytów operacyjnych i inwestycyjnych (w mld zł) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych NBP Wykres 10 - Zmiany portfela kredytów operacyjnych i inwestycyjnych (na wskazany dzień w stosunku do stanu na koniec 2010 r.) Oś y wartość wskaźnika, portfel na = 1,00 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych NBP Jak zobrazowano to na wykresach 9 i 10, także w przypadku kredytów operacyjnych i inwestycyjnych widoczne są przyrosty wartości w poszczególnych grupach przedsiębiorstw, przy czym, najszybsze zmiany następują w kategorii przedsiębiorstw indywidualnych.

44 44 Zmianom wielkości portfela kredytów operacyjnych i inwestycyjnych towarzyszą zmiany ich jakości. Odzwierciedla je łączna wielkość kredytów, w przypadku których rozpoznano utratę wartości (skutkiem tego stanu jest zagrożenie spłacalności). Wielkość portfela kredytów operacyjnych i inwestycyjnych z rozpoznaną utratą wartości oraz zmiany wielkości portfela (wskaźnikowo) obrazują dwa kolejne wykresy (11 i 12). Wykres 11 - (w mld zł) Portfel kredytów operacyjnych i inwestycyjnych ze stwierdzoną utratą wartości Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych NBP Wykres 12 - Zmiany portfela kredytów operacyjnych i inwestycyjnych ze stwierdzoną utratą wartości (na wskazany dzień w stosunku do stanu na koniec 2010 r.) Oś y wartość wskaźnika, portfel na = 1,00 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych NBP Dane uwidaczniają znaczący przyrost wielkości kredytów operacyjnych i inwestycyjnych ze stwierdzoną utratą wartości w kategorii przedsiębiorstw indywidualnych (na przestrzeni

45 45 analizowanego okresu nastąpił ponad dwukrotny wzrost wartości takich kredytów). Jest to wyraźny sygnał, wskazujący na koncentrację ryzyka inwestycyjnego w tej właśnie grupie beneficjentów kredytów. W przypadku sektora MŚP oraz dużych przedsiębiorstw w ostatnich latach tempo przyrostu maleje i stabilizuje się, a wzrosty są bardziej umiarkowane (najmniejsze w sektorze dużych przedsiębiorstw). Na skutek opisanych zmian rośnie udział kredytów zagrożonych, których odbiorcami są przedsiębiorcy indywidualni, osiągając na koniec 2013 r., jak i w połowie 2014 r. poziom ok. 15%. Z malejącym udziałem mamy natomiast do czynienia w sektorze MŚP i w dużych przedsiębiorstwach, przy czym, udział kredytów zagrożonych MŚP jest wciąż stosunkowo wysoki (w ostatnim czasie oscyluje w granicach 10,0% - 11,5%). Wykres 13 - Udział kredytów operacyjnych i inwestycyjnych ze stwierdzoną utratą wartości w całym portfelu kredytów operacyjnych i inwestycyjnych poszczególnych kategorii wielkościowych przedsiębiorstw 34 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych NBP Przedstawione powyżej dane można dalej doprecyzować, koncentrując się tylko na portfelu kredytowym sektora MŚP oraz przedsiębiorstw indywidualnych (docelowi odbiorcy działalności poręczeniowej). Widać, że najszybsze przyrosty wartości kredytów z rozpoznaną utratą wartości, dotyczą kredytów operacyjnych przedsiębiorstw indywidualnych (szybki wzrost, aczkolwiek ostatnio spowolniony, wykazują również kredyty inwestycyjne z rozpoznaną utratą wartości tej grupy podmiotów) tendencje te zobrazowano na wykresie 14. W efekcie zmiany te powodują wzrost udziału w portfelu kredytów operacyjnych ze stwierdzoną utratą wartości przedsiębiorstw indywidualnych (wykres 15). Konkludując, to w tego typu kredytowaniu i w tej grupy kredytobiorców należałoby upatrywać największego ryzyka 34 Na wykresach nr 13 i 15 zaznaczamy tylko niektórych, wybrane zmienne, aby skoncentrować uwagę na najważniejszych wynikach dla niniejszej analizy (w tabelach poniżej wykresów podano wszystkie wartości).

46 46 (i analogicznie ryzyka udzielanych tej grupie przedsiębiorców poręczeń). Pamiętając jednak o większym znaczeniu w tym portfelu kredytów udzielanych przedsiębiorcom MŚP, a więc również kredytów z rozpoznaną utratą wartości. Wykres 14 Zmiany portfela kredytów operacyjnych i kredytów inwestycyjnych ze stwierdzoną utratą wartości w sektorze MŚP i przedsiębiorstwach indywidualnych (na wskazany dzień w stosunku do stanu na koniec 2010 r.) Oś y wartość wskaźnika, portfel na = 1,00 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych NBP Wykres 15 Udział kredytów z rozpoznaną utratą wartości (w portfelu kredytów operacyjnych i kredytów inwestycyjnych sektora MŚP oraz przedsiębiorców indywidualnych) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych NBP

47 47 Inne dane ze sprawozdań NBP pokazują kształtowanie się wartości kredytów przeterminowanych (w tym miejscu uwzględniamy kredyty i inne należności o okresie przeterminowania powyżej 30 dni) dane te uwidaczniają trudniejszą sytuację w przypadku przedsiębiorstw indywidualnych. W grupie tych podmiotów, w połowie 2014 r. należności przeterminowane stanowiły 14,75% wartości należności kredytowych i innych, przy czym nastąpił nieznaczny spadek tego udziału w stosunku do stanu odnotowanego na koniec 2013 r. (14,91%) i 2012 r. (14,86%) (w grupie pozostałych przedsiębiorstw analogiczny wskaźnik był znacznie niższy, wynosił, odpowiednio, 8,61% - w połowie 2014 r. oraz 8,46% na koniec 2013 r. i 8,08% na koniec 2012 r.). W uzupełnieniu ww. rozważań, interesujących informacji dostarcza również analiza stopniowego postępowania pogorszenia jakości portfela kredytowego, w miarę spłaty danego kredytu. Analiza ta dobrze pokazuje zjawisko psucia się portfela, wskazując, że poziom szkodowości w pierwszych okresach spłacania kredytu jest dość ograniczony i dopiero później nasila się. Wykres 16 - Udział kredytów dla przedsiębiorców, opóźnionych powyżej 90 dni w kredytach udzielonych w latach 2012 i 2013, w kolejnych miesiącach po udzieleniu (analiza vintage). Źródło: Kredyt Trendy, grudzień 2013, Biuro Informacji Kredytowej 8.2. Ryzyko w sektorze bankowym zróżnicowanie regionalne Z punktu widzenia niniejszej analizy, interesująca jest też kwestia na ile dla poszczególnych regionalnych programów operacyjnych należy założyć odmienne współczynniki ryzyka, ze względu na zróżnicowane ryzyko prowadzenia i finansowania działalności gospodarczej w poszczególnych regionach. Niestety, tego typu analizy są bardzo trudne do przeprowadzenia z poniższych powodów: W przypadku pozabankowych instytucji finansowych (głównie funduszy poręczeniowych, dane dla sektora funduszy pożyczkowych dotyczą znacznie mniejszej grupy funduszy, ze względu na to, że tylko około połowa takich jednostek ma podpisane umowy z Polską Agencją Rozwoju Przedsiębiorczości, okresowo zbierającą takie dane), jak już wspominaliśmy, porównywanie danych dla funduszy działających w poszczególnych

48 48 regionach byłoby obarczone bardzo wysokim błędem, ze względu na odmienną polityką zarządów funduszy oraz zróżnicowane charakterystyki odbiorców ostatecznych. Przykładowo, całkowicie inne jest ryzyko ponoszone przez fundusz poręczeniowy, działających w regionie A, który poręcza przede wszystkim kredyty małym firmom, działającym co najmniej od 2 lat, a zupełnie inne przez fundusz, który koncentruje swą działalność na sektorze mikroprzedsiębiorców, zaś 25% jego portfela poręczeniowego stanowią firmy rozpoczynające działalność gospodarczą. Porównywać można by zatem jakość portfela identycznych funduszy, takie zaś niestety nie istnieją; z kolei fundusze prowadzące działalność w skali ponadregionalnej nie publikują danych w podziale na poszczególne regiony. Struktury organizacyjne sektora bankowego nie są tożsame z podziałem administracyjnym Polski. Często jest tak, że dany oddział regionalny obejmuje placówki banku ulokowane na obszarze całych 2 województw i części kolejnego województwa. W związku z tym, nawet jeżeli banki prowadzą analizy ryzyka ze względu na region, to dla różnych instytucji bankowych mogą one być realizowane dla różnych obszarów. Dodatkowo, w zasadzie nie ma szansy, aby tego typu dane pozyskać z banków. Ponadto, nawet, gdyby tego typu dane były dostępne, to zasadniczą trudnością pozostaje fakt, że przedsiębiorca operujący w danym regionie wcale nie musi zaciągać kredytu w placówce bankowej położonej w tym regionie (choć zapewne, szczególnie w przypadku mikroprzedsiębiorców, w większości przypadków właśnie tak się dzieje), może korzystać z usług banku położonego w pobliskim województwie, jeżeli na przykład warunki dostępu do finansowania i związane z tym koszty są dla niego bardziej korzystne. Bardzo użytecznym źródłem informacji byłyby dane dotyczące wartości wypłat, w podziale na poszczególne regiony, w ramach instrumentów poręczeniowych i gwarancyjnych dostępnych na poziomie ogólnokrajowym. Niestety, w ramach KFPK i FPU BGK nie zbierano takich danych, prawdopodobnie identycznie wygląda sytuacja w ramach programu gwarancji de minimis; w tym ostatnim przypadku zresztą krótki czas działania programu i niewielkie poziomy wypłat powodują, że tego typu dane, nawet gdyby były dostępne, nie byłyby zbyt użyteczne. Poziom dostępności do finansowania zwrotnego i oceny perspektyw danej firmy wydaje się też być niezbyt zróżnicowany w poszczególnych regionach, o czym najlepiej świadczą wyniki badania sytuacji mikro i małych firm, realizowane corocznie przez Bank Pekao SA.

49 49 Wykres 17 - Zróżnicowania międzyregionalne dostęp do finansowania dłużnego i perspektywy rozwoju mikro i małych firm Udział firm finansujących się ze środków własnych z powodu braku możliwości pozyskania finansowania dłużnego Ocena sytuacji firmy w ciągu najbliższych 12 miesięcy poziom 100 ma charakter neutralny Źródło: Raport o sytuacji mikro i małych firm w roku 2013, Bank Pekao SA, Warszawa, styczeń Jak widać, różnice w dostępie do finansowania dłużnego w poszczególnych regionach są dość ograniczone i wynoszą zaledwie 6 punktów procentowych pomiędzy najbardziej korzystnie ocenionymi województwami opolskim i podlaskim, a relatywnie najsłabszym województwem zachodniopomorskim. Analogicznie, jak wynika z badania Banku Pekao, prognozy, co do sytuacji firmy także nie wskazują na bardzo znaczące zróżnicowanie międzyregionalne. Naturalnie, nie można wykluczyć sytuacji, że faktycznie istnieją bardziej znaczące, niż opisane wyżej, zróżnicowania w ryzyku działalności poręczeniowej ze względu na region, w którym prowadzi działalność korzystająca z poręczenia firma. Na podstawie dostępnych danych nie jesteśmy tego jednak w stanie stwierdzić Ryzyko w sektorze bankowym wyniki badania W ramach niniejszej ekspertyzy z pomocą Związku Banku Polskich, za którą bardzo dziękujemy, udało się przeprowadzić badanie wśród wybranych banków, sieciowych (komercyjnych) i spółdzielczych. Na wysłaną do banków ankietę ostatecznie odpowiedziało 8 banków sieciowych i 4 banki spółdzielcze (w tym jeden z tzw. banków zrzeszających). Wobec tego, że w Polsce prowadzi działalność 41 banków sieciowych i 574 banki spółdzielcze, wyniki ankiety mają charakter raczej opisujący pewne trendy i tendencje, trudno je natomiast uznać za reprezentatywne. Wyniki badania wskazują, że z punktu widzenia banków nie ma większego znaczenia miejsce (region) prowadzenia działalności gospodarczej. 75% badanych banków sieciowych wskazało, że miejsce prowadzenia działalności gospodarczej nie ma żadnego znaczenia przy ocenie kredytowej, a dla 25% ma ono ograniczone znaczenie. Inaczej oceniają sytuacje banki spółdzielcze, z ich punktu widzenia dla połowy badanych region ma ograniczone znaczenie, a dla połowy duże znaczenie. Warto jednak zauważyć, że na podejście banków do tej kwestii wpływ może mieć