Specyfika rywalizacji politycznej w wyborach do Parlamentu Europejskiego

Transkrypt

1 Waldemar Wojtasik* Specyfika rywalizacji politycznej w wyborach do Parlamentu Europejskiego Streszczenie Rywalizacja polityczna odbywa się w trzech głównych wymiarach: wyborczym, parlamentarnym i gabinetowym. Realny brak bezpośredniego związku pomiędzy kształtem europejskiej egzekutywy a wybranym w wyniku powszechnych wyborów europarlamentem nie tylko obniża rangę samej elekcji, ale jest również podstawą domniemań, że sama Unia Europejska nie jest przykładem klasycznego modelu demokracji przedstawicielskiej. Brak systemowych konsekwencji wyborów w postaci przetargów partyjnych prowadzących do wyłonienia w ich wyniku rządu, stanowi jeden z najważniejszych argumentów dla twierdzeń o mniejszej istotności euroelekcji w stosunku do wyborów krajowych parlamentów. Wybory do Parlamentu Europejskiego są elementem tworzenia powszechnie wybieranej reprezentacji politycznej obywateli Unii Europejskiej, która reprezentuje ich w ponadnarodowym organie politycznym. Ze względu na charakter mandatu przedstawicielskiego, polityczną organizację europarlamentu i faktyczny brak wyłanianej w ich wyniku egzekutywy, eurowybory mają znacząco mniejsze znaczenie niż elekcje krajowe. Wynika to z faktu, że system polityczny Unii Europejskiej nie pozycjonuje wprost i jednoznacznie areny wyborczej jako najważniejszego elementu demokracji przedstawicielskiej. Pomimo faktu, że w świadomości społecznej eurowybory są kojarzone z podobnymi rozwiązaniami spotykanymi na poziomie narodowym, to jednak w ich wyniku nie następuje ostateczna strukturyzacja przestrzeni rywalizacji politycznej. Dlatego można uprawdopodobnić twierdzenie, że zarówno na płaszczyźnie wyborczej, parlamentarnej, jak i gabinetowej, wybory do Parlamentu Europejskiego prowadzą do ograniczonej, w stosunku do elekcji krajowych, rywalizacji politycznej. Słowa kluczowe: rywalizacja polityczna, wybory do Parlamentu Europejskiego * Dr, Instytut Politologii Wyższej Szkoły Humanitas w Sosnowcu.

2 Waldemar Wojtasik Wstęp Wybory do Parlamentu Europejskiego stały się istotną częścią pejzażu politycznego zjednoczonej Europy. Są one elementem tworzenia powszechnie wybieranej reprezentacji politycznej obywateli Unii Europejskiej, a wybrani w ich wyniku eurodeputowani zasiadają w ponadnarodowym organie. Ze względu na ponadnarodowy wymiar rywalizacji, charakter mandatu przedstawicielskiego, polityczną organizację europarlamentu i faktyczny brak wyłanianej w ich wyniku egzekutywy eurowybory mają społecznie mniejsze znaczenie niż elekcje krajowe. Wynika to z faktu, że system polityczny UE nie pozycjonuje wprost i jednoznacznie areny wyborczej jako najważniejszego elementu demokracji przedstawicielskiej. Pomimo że w świadomości społecznej mechanizm eurowyborów jest kojarzony z podobnymi rozwiązaniami spotykanymi choćby w wyborach parlamentarnych, to jednak w ich wyniku (inaczej niż na poziomie narodowym) nie następuje ostateczna strukturyzacja przestrzeni rywalizacji politycznej1. Wewnętrzna organizacja tej przestrzeni jest ostatecznie zapewniana przez rządy narodowe, delegujące swoich przedstawicieli do instytucji europejskich. Fakt braku bezpośredniego związku pomiędzy kształtem europejskiej egzekutywy a wybranym w wyniku powszechnych wyborów europarlamentem nie tylko obniża rangę samej elekcji, ale jest również przyczynkiem do uzasadnionych twierdzeń2, że sama Unia Europejska nie jest przykładem klasycznego modelu demokracji przedstawicielskiej3. Sytuacja, w której to rządy krajowe decydują o składzie Komisji Europejskiej, a pozbawione wpływu na ten proces są podmioty polityczne skupione w PE, wpływać może na obniżanie politycznej rangi europarlamentu. Brak systemowej konsekwencji wyborów w postaci przetargów partyjnych i wyłonienia w ich wyniku rządu stanowi jeden z najważniejszych argumentów dla twierdzeń o mniejszej istotności euroelekcji w stosunku do wyborów krajowych parlamentów. Na omawianej płaszczyźnie pierwszorzędność wyborów krajowych jest potwierdzana tym, że ich konsekwencją dla zwycięskich ugrupowań jest bezpośredni wpływ na formowanie wewnętrznej egzekutywy oraz przywoływany już proces delegowania przedstawicieli do instytucji Unii Europejskiej, choć to ostatnie może być mniej identyfikowalne społecznie. Przedstawiany tekst jest próbą weryfikacji twierdzeń o specyfice wyborów do Parlamentu Europejskiego w szerokim kontekście rywalizacji politycznej, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii niewyłaniania w ich wyniku dychotomii politycznej rządzący opozycja. Analizie zostaną poddane podstawowe płaszczyzny rywalizacji politycznej, na których odbywają się procesy konkurencji politycznej w wymiarze wyborczym, parlamentarnym i gabinetowym. 1 R. Wiszniowski, Europejska przestrzeń polityczna. Zachowania elektoratu w wyborach do Parlamentu Europejskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2008, s S. Hix, The Political System of the European Union, Macmillan Press, London 1999, s R. Wiszniowski, Europejska, op. cit., s

3 Specyfika rywalizacji politycznej w wyborach do Parlamentu Europejskiego Rywalizacja polityczna 4 Jedną z charakterystycznych cech współczesnych demokracji jest instytucjonalizacja form rywalizacji politycznej, w ramach której podmioty konkurujące o władzę starają się uzyskać możliwie szeroki wpływ na kierunki i zakres jej dystrybucji. Założenie to pozwala na twierdzenie, że nie tylko bezpośrednia partycypacja we władzy pozwala mieć na nią wpływ, lecz również opozycyjność może być czynnikiem wpływu na procesy kreacji. Polityka jako sfera realizacji konkurencyjnych względem siebie wizji i programów determinowała będzie takie strategie, które wymuszając efektywność pozwalać powinny zarazem na odwoływanie się do powszechnie uznawanych i akceptowanych wzorców. Władza i wpływ na jej sprawowanie jest w takim ujęciu zarówno ostatecznym celem działań politycznych, jak i niezbędnym środkiem prowadzącym przynajmniej do próby praktycznej realizacji zasady politycznego przedstawicielstwa. Instytucjonalizacja rywalizacji politycznej pozwala również na dokonanie hierarchizacji działań oczekiwanych ze społecznego punktu widzenia, nadając im rangę i sugerując kolejność możliwych do przyjęcia rozwiązań. W ramach rywalizacji politycznej wyrażane są dwa podstawowe aspekty polityki: konflikt i ład społeczny. Konflikt jest naturalnym stanem w przestrzeni politycznej, który identyfikuje rozbieżne co do przedmiotu i środków ich osiągania cele, poprzez co wspomniana przestrzeń ulega strukturyzacji. Konfliktowy aspekt rywalizacji politycznej określa jej główne wymiary: podmiotowy, przedmiotowy i strategiczny. W podmiotowym podstawowym elementem jest rywalizacja aktorów aspirujących do odgrywania możliwie największej roli w ramach wpływu na procesy władcze. Wymiar przedmiotowy wyznacza ramy konfliktu konkurencyjnych względem siebie celów, które są formułowane jako efekt aspiracyjny działań władczych. Strategicznie określone zostają sposoby i środki osiągania zakładanych celów, których wzajemne odniesienia mają rywalizacyjny charakter. Ład społeczny nie jest przeciwieństwem konfliktu, ale stanem ukierunkowanego i efektywnego wykorzystania ekspresji politycznej aktorów, którzy rywalizując o władzę odwołują się do wypracowanych sposobów rywalizacji. Jest on determinowany poprzez instytucjonalne umocowanie znanych i akceptowanych reguł rywalizacji politycznej, którym podporządkowują się jej uczestnicy i w ramach których starają się osiągać wyznaczane cele. Specyfika takiego ładu wynika z powszechności akceptacji i stopnia funkcjonalności generowanych wzorców rywalizacji politycznej. Są one trwałymi w sensie ciągłości i wystandaryzowanymi w wymiarze powtarzalności sposobami postępowania w obszarze konkurowania o władzę i jej atrybuty. Wzorce rywalizacji politycznej pozwalają nie tylko zdefiniować akceptowalne formy, np. rywalizacji wybor- 4 Obszerne omówienie problematyki rywalizacji politycznej zostało zawarte w: A. Antoszewski, Wzorce rywalizacji politycznej we współczesnych demokracjach europejskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław Prezentowane w tym artykule interpretacje odnoszą się do przywoływanej publikacji, szczególnie do jej pierwszego rozdziału. 15

4 Waldemar Wojtasik czej, ale wyznaczają również mechanizmy wzajemnych relacji na płaszczyźnie rządzący opozycja. Podstawowe uwarunkowania rywalizacji politycznej wynikają z oddziaływania podłoża społeczno-kulturowego, które jest charakteryzowane przez występujące konflikty i podziały polityczne, oraz układu instytucjonalnego, determinującego ramy zachowań politycznych. Podłoże społeczno-kulturowe obejmuje strukturalną orientację społeczeństwa i jej źródła, które wpływają na generowane płaszczyzny rywalizacji politycznej. Najbardziej istotne z nich odwołują się do homo- lub heterogeniczności struktury, dominującego modelu kultury politycznej, świadomości społecznej i poziomu obywatelskości społeczeństwa. Czynniki te wpływają na wytyczenie linii konfliktów politycznych, wskazują oczekiwane i dopuszczalne sposoby poszukiwania rozwiązań konsensualnych oraz umożliwiają zaangażowanie społeczeństwa w partycypację polityczną. John Rawls nazywa zespół tych elementów strukturą pierwotną, która umożliwia zawieranie sprawiedliwych porozumień, które jednak muszą uwzględniać odrębny charakter i autonomię różnych części społeczeństwa5. Układ instytucjonalny to organizacyjne ramy, wyznaczane przez system aksjologiczny, normy i tradycję polityczną, tworzące strukturę instytucji i ich wzorce działania. W społeczeństwach demokratycznych odnaleźć można pewne ogólne wzorce układu instytucjonalnego, który spełniać powinien warunki zapewnienia wolności i równości. Jak pisze wspomniany J. Rawls, ramy instytucjonalne są wyznaczane przez supremację ładu konstytucyjnego, który ma dualistyczny charakter: ( ) odróżnia władzę konstytucyjną od władzy zwykłej, a także wyższe prawo społeczeństwa od zwykłego prawa ciał ustawodawczych 6. Wyznaczane w jego warunkach wzorce działania instytucji politycznych są pochodną pluralistycznego modelu konkurowania o władzę. Zwrotnie rywalizacja polityczna wpływa zarówno na obszar społeczno-kulturowy, jak i proponowane i wdrażane rozwiązania instytucjonalne, co znajduje swoje odzwierciedlanie w kształcie normatywnym rozwiązań z zakresu wyborów oraz społecznego i funkcjonalnego znaczenia samego aktu wyborczego. W przypadku wyborów do PE konkretne rozwiązania są pochodną ogólnych ram wynikających z dyrektyw wspólnotowych, a ich społeczna istotność może być rozpatrywana z pozycji stosunkowo niższej frekwencji tak w Polsce, jak i w innych państwach UE7. We współczesnych demokracjach rywalizacja polityczna odbywa się na trzech głównych arenach: wyborczej, parlamentarnej i gabinetowej. Na arenie wyborczej podstawowym przedmiotem rywalizacji politycznej jest konkurowanie o poparcie wyborców dla kandydatów, ruchów społecznych i partii politycznych. Rywalizują one o głosy wyborców, przedstawiając realne lub pozornie alternatywne rozwiązania programowe, w oparciu o które możliwy jest proces identyfikacji politycznej i w konsekwencji strukturyzacji sceny partyjnej. Iden- 5 J. Rawls, Liberalizm polityczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s Ibidem, s A. Antoszewski, Partie i systemy partyjne państw Unii Europejskiej na przełomie wieków, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, s

5 Specyfika rywalizacji politycznej w wyborach do Parlamentu Europejskiego tyfikacja polityczna na arenie wyborczej może opierać się na zgodności pozycji, którą zajmują wyborca i preferowana przez niego partia w przestrzeni rywalizacji politycznej, przynależności grupowej wyborcy i ujawnianymi w związku z nią preferencjami do głosowania na poszczególne partie oraz identyfikacją partyjną, w ramach której podstawą decyzji wyborczych jest utrwalony i symbiotyczny stosunek do rywalizujących w jej ramach partii politycznych, wyzwalający procesy lojalności partyjnej. Odbywająca się na płaszczyźnie wyborczej strukturyzacja sceny partyjnej determinuje istnienie rywalizacji politycznej pomiędzy partiami lewicy i prawicy jako głównymi stronami konfliktu politycznego. Taki dychotomiczny podział jest charakterystyczny dla sfery polityki, gdzie rywalizacja polityczna odbywa się w oparciu o binarną schematyzację wartości, postaw, poglądów i działań. Na arenie parlamentarnej rywalizacja polityczna jest uzależniona od większej liczby czynników, z których najważniejszymi są poziom fragmentaryzacji partyjnej parlamentu oraz wielkości reprezentacji parlamentarnej poszczególnych ugrupowań. Czynniki te wynikają przede wszystkim z ujawnionego poparcia i przyjętego systemu wyborczego, który dokonuje mandatowej transpozycji tego poparcia. Należy przy tym zwrócić uwagę na jeszcze jedną konsekwencję zastosowania systemu wyborczego liczbę partii politycznych. System proporcjonalny uprawdopodabnia istnienie większej liczby partii na poziomie proporcjonalnym, niźli miałoby to miejsce w przypadku zastosowania systemu większościowego. Cechą charakterystyczną tego drugiego jest tworzenie warunków sprzyjających występowaniu wspomnianej wcześniej binarnej schematyzacji sfery polityki. Siła partii i jej rola w sporach parlamentarnych wynika nie tylko z posiadanej reprezentacji, ale również z relatywnej wielkości innych partii, realizowanych przez nie strategii oraz warunkowana jest poziomem wewnętrznego skonsolidowania rządzących i opozycji. Wysoka fragmentaryzacja parlamentu może nie sprzyjać transparentności rywalizacji politycznej i jasnej identyfikacji stron rywalizacji politycznej, natomiast niska zmniejsza prawdopodobieństwo dysfunkcjonalności legislacyjnej i kreacyjnej parlamentu. W konsekwencji to relatywne znaczenie partii, mierzone choćby posiadanym potencjałem koalicyjnym czy możliwością szantażu politycznego, jest wyznacznikiem realizowanych przez nie strategii. Poziom wewnętrznej konsolidacji rządzących i opozycji wpływa nie tylko na czytelność i trwałość linii podziału, ale również oddaje poziom instytucjonalizacji ugrupowań parlamentarnych. Arena gabinetowa jest miejscem, gdzie konkurujące ze sobą partie polityczne wykazywać powinny możliwość zawierania trwałych sojuszy, gdyż mają największą możliwość bezpośredniego kreowania funkcji władczych i najpełniej mogą dokonać urzeczywistnienia swoich celów programowych. W zależności od uzyskanego poparcia wyborczego i wielkości reprezentacji parlamentarnej partie polityczne mogą rządzić samodzielnie lub tworzyć koalicje dla uzyskania wpływu na proces sprawowania władzy. W ramach rywalizacji politycznej na poziomie gabinetowym może występować słaby związek pomiędzy wielkością reprezentacji parlamentarnej a wpływem partii na podejmowane decyzje wład- 17

6 Waldemar Wojtasik cze. Strategie realizowane na omawianej płaszczyźnie pozwalają wyróżnić dwa podstawowe modele: inicjujące i dopełniające. Te pierwsze charakterystyczne są dla partii mających bardziej sprecyzowane cele przejęcia władzy i rządzenia, te drugie w większym stopniu mogą być identyfikowalne w formacjach nastawionych na reprezentację mniejszych grup, których partycypacja we władzy lepiej zabezpieczy ich interesy8. Specyficzne dla każdego systemu wzorce rywalizacji politycznej na arenie gabinetowej nie tylko wskazują na prawdopodobne sojusze, ale również stanowią przyczynek do prognozowania ich trwałości i możliwego stopnia zbieżności programowej. Partie polityczne, które podejmują się uczestniczenia w przetargach koalicyjnych, kierują się dwoma, uogólnionymi motywacjami. Pierwszą z nich jest chęć zdobycia w ich wyniku stanowisk i urzędów, które zapewnią partii jak najszerszą kontrolę egzekutywy. Taka strategia, nazywana modelem łupów (model office-seeking), na plan dalszy odsuwa rozwiązania programowe, koncentrując się na zyskach z zajmowanego w układzie władzy miejsca. Model drugi, nazywany modelem celów programowych (model policy-seeking), koncentruje się na możliwości wpływania przez partie na kierunek polityki ze względu na swoje preferencje programowe. Wiesława Jednaka podnosi możliwość wyróżnienia trzeciego modelu, który jest pochodną dwóch wymienionych. Logika tego rozwiązania zakłada istnienie motywacji do obejmowania urzędów w celu wpływania na treść polityki, szczególnie w obszarach pozbawionych parlamentarnej kontroli9. Według P. Maira rywalizacja polityczna w wymiarze gabinetowym może mieć charakter otwarty lub zamknięty10. Z otwartym mamy do czynienia wówczas, gdy występują innowacyjne formuły koalicji gabinetowych, a dostęp do stanowisk rządowych jest otwarty dla wszystkich partii. Model zamknięty charakteryzuje się całkowitą alternacją składu gabinetu, bądź w ekstremalnych sytuacjach jej brakiem oraz ograniczeniem dostępu do stanowisk rządowych dla mniejszej liczby partii. Zarówno otwartość, jak i zamknięcie mają różne poziomy wynikające z występujących kombinacji determinant kształtujących ich charakter. Zamknięty charakter rywalizacji jest często łączony z takimi systemami, w ramach których niezbędne jest wykształcenie stabilnych norm, będących efektem długoterminowych procesów. W ich ramach systemy partyjne wypracowują wzorce zachowań, które z jednej strony są powszechnie akceptowane i uznawane jako oczekiwane modele postępowania, z drugiej zaś charakteryzują się wysokim stopniem efektywności. Swoista socjalizacja systemowa pozwala na ograniczenie możliwych do zastosowania rozwiązań, premiując te, które gwarantują zachowanie wysokiego stopnia stabilizacji. Rywalizacja otwarta jest 8 A. Antoszewski, R. Herbut, Systemy polityczne współczesnego świata, Wydawnictwo Arche, Gdańsk 2001, s W. Jednaka, Gabinety koalicyjne w III RP, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2004, s K. Sobolewska-Myślik, Wzorce rywalizacji międzypartyjnej a stabilizacja polskiego systemu partyjnego, [w:] J. Kornaś (red.), Partie polityczne: permanentne problemy. Studia z zakresu funkcjonowania systemu politycznego, Wydawnictwo WSEiA, Kielce 2005, s

7 Specyfika rywalizacji politycznej w wyborach do Parlamentu Europejskiego zdominowana poprzez czynnik większej innowacyjności i możliwego poszukiwania takich rozwiązań, które wychodzą poza standardowe, spotykane dotąd ramy. Jej konsekwencją może być większa niestabilność rozwiązań na arenie gabinetowej, wynikająca choćby z tworzenia układów doraźnych, o ograniczonym czasowo charakterze. Opozycja w procesach rywalizacji politycznej Rywalizacja polityczna, prowadząc do dystrybucji władzy i wykształcenia się w jej wyniku dwóch stron konfliktu politycznego, petryfikuje czasowo układ odniesienia rządzący opozycja. Jest to istotne także ze społecznego punktu odniesienia, tworząc czytelny politycznie podział na tych, którzy rządzą i ponoszą za sprawowaną władzę odpowiedzialność, oraz aspirujących do przejęcia władzy. O ile dla rządzących, jak to zostało już wspomniane, głównym motywem działania jest wpływ na decyzje władcze i możliwość realizacji przynajmniej niektórych założeń programowych, o tyle motywy działania opozycji mogą odwoływać się do mniej oczywistych założeń. Pierwszą, realną motywacją opozycyjności jest niemożność realizacji swoich zamierzeń w wytworzonym układzie władzy. Różnice z rządzącymi mogą być na tyle duże, że nie pozwalają na podjęcie trwałej i długofalowej współpracy, bądź też istnieją czynniki uniemożliwiające taką współpracę (np. genetyczność podziału postkomunistycznego w Polsce po 1989 roku, szczególnie w odniesieniu do pochodzenia SdRP i SLD). Drugim źródłem opozycyjności jest antysystemowość, rozumiana tutaj jako niezgoda na funkcjonowanie systemu politycznego w dotychczasowym jego kształcie i promowanie zmian, które tak co do zakresu, jak i możliwych sposobów ich wprowadzania wyczerpują znamiona legalności. W większości możliwych do zidentyfikowania przypadków w państwach demokratycznych mamy do czynienia z tzw. lojalną opozycją, która charakteryzuje się następującymi cechami: 1. Rywalizuje o władzę poprzez udział w wolnych i uczciwych wyborach, jeżeli w ten sposób ją zdobędzie, jest gotowa oddać ją konkurentom, którzy podjęli identyczne zobowiązanie. 2. Odrzuca przemoc jako środek zdobycia władzy lub utrzymania się przy niej, a dopuszcza ją tylko w warunkach przewidzianych w prawie. 3. Nie zabiega pozakonstytucyjnymi metodami o poparcie sił zbrojnych jako możliwego czynnika zdobycia lub utrzymania władzy. 4. Wyrzeka się retoryki przemocy, respektując zawarte w prawie ograniczenia przeciwdziałające wzbudzaniu zbiorowych, negatywnych emocji, szczególnie instynktu zemsty. 5. Zobowiązuje się brać udział i wpływać demokratycznymi metodami na kształt debaty publicznej, również poprzez wybory, stanowienie ustaw i respektowanie decyzji politycznej większości. 19

8 Waldemar Wojtasik 6. Jest gotowa na przyjęcie odpowiedzialności za rządzenie krajem w sytuacji, gdy nie ma innej szansy na powstanie stabilnego gabinetu tworzonego przez partie lojalne wobec demokracji. 7. Dopuszcza zawarcie sojuszu z odległymi ideologicznie konkurentami, jeżeli jego celem jest utrzymanie porządku demokratycznego. Tym samym jest gotowa odmówić współpracy politycznej ugrupowaniom bliskim ideologicznie, odwołującym się jednak do modelu nielojalnej opozycji. 8. Wytycza i respektuje granicę pomiędzy ugrupowaniami lojalnej i nielojalnej opozycji. 9. Wyraża czynną gotowość i w razie potrzeby informuje władzę o działaniach opozycji lub sił zbrojnych dążących do jej obalenia. 10. Dąży do ograniczenia wpływów politycznych tych ośrodków, które nie pochodzą z demokratycznego nadania i charakteryzują się niskim stopniem społecznej kontroli nad ich działaniami11. Sposób dystrybucji władzy, który jest uzyskiwany w konsekwencji wyborów do PE, nie sprzyja wyłanianiu klasycznego układu rządzący opozycja, a jeżeli już taki podział jest identyfikowalny, to konsensualny charakter stosunków politycznych w Parlamencie Europejskim uprawdopodabnia występowanie przedstawionego wyżej modelu lojalnej opozycji. Sprzyja temu również system wyborczy stosowany w euroelekcjach, który choć różniący się na poziomie poszczególnych krajów, to zasadza się na formule proporcjonalnej. Harmonizacja prawa wyborczego do PE nie doprowadziła do stworzenia jednorodnego systemu wyborczego, obowiązującego we wszystkich państwach. Ujednolicenie ma jedynie charakter podstawowy i jego najważniejszą częścią jest unifikacja formuły wyborczej12. Peryferyczność wyborów do Parlamentu Europejskiego a brak wyłaniania politycznej egzekutywy 13 Wybory do Parlamentu Europejskiego, poza oczekiwanymi funkcjami, które spełniają się w ramach mechanizmów demokracji, w sposób znaczący różnią się od innych procedur prowadzących do realizacji zasady przedstawicielstwa politycznego. Rywalizacyjny charakter elekcji oraz skutki, które ze sobą niosą, są również czynnikiem wpływającym bezpośrednio na możliwość uznania danego systemu politycznego za pluralistyczny i demokratyczny, zaś wybranych w nich przedstawicieli wyposażają w niezbędną do sprawowania 11 J.J. Linz, Kryzys, załamanie i powrót do równowagi, [w:] Władza i społeczeństwo 2, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1998, s R. Wiszniowski, Europejska, op. cit., s Szerzej: W. Wojtasik, Partie polityczne i system partyjny w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 roku, [w:] R. Glajcar, W. Wojtasik (red.), Wybory do Parlamentu Europejskiego w Polsce 2009, Wydawnictwo Remar, Katowice 2010, s. 75 i n. 20

9 Specyfika rywalizacji politycznej w wyborach do Parlamentu Europejskiego demokratycznej władzy prawomocność14. Systemowy brak możliwości poddania pod osąd wyborców przygotowanych przez partie propozycji programowych i personalnych uniemożliwiałby proces demokratycznej kreacji i legitymizacji władzy, a także sprawowanie przez suwerena funkcji elekcyjnej weryfikacji wobec wybranych przedstawicieli, której konsekwencją jest możliwa alternacja władzy. Systemowa specyfika wybieranego organu przedstawicielskiego i jego kompetencje władcze determinują m.in. dywersyfikację społecznego zainteresowania i oddziaływania, przebieg rywalizacji politycznej czy też stopień upartyjnienia wyborów. Wymienione czynniki mogą stanowić podstawę domniemania, że z punktu widzenia systemu partyjnego różne rodzaje elekcji mają różną wagę w zakresie ich wpływu na sam system, jak i jego poszczególne elementy. Nie ma przy tym wyborów nieważnych, jednak ich istotność w sposób znaczący różni się siłą, obszarami i czasem oddziaływania15. Płaszczyznami tego oddziaływania są m.in. system polityczny, system partyjny czy otoczenie społeczne. Koncepcje peryferyczności wyborów zakładają występowanie co najmniej dwóch obszarów istotności elekcyjnej o różnym, szczególnie społecznie, znaczeniu. Pierwszym są wybory krajowe prezydenckie i parlamentarne które, jak można domniemywać, posiadają wyższy status społecznej istotności. Drugi obszar, m.in. ze względów podnoszonych w dalszej części niniejszego tekstu, ma charakter drugorzędny względem wymienionego wcześniej i zaliczane są do nich elekcje lokalne i wybory do Parlamentu Europejskiego16. W badaniach przeprowadzonych w ramach projektu Preferencje polityczne (próba reprezentatywna N=1086), poproszono respondentów o wskazanie najważniejszych ich zdaniem wyborów spośród odbywających się w Polsce. Tylko 2,5% z nich określiło wybory do Parlamentu Europejskiego jako najistotniejsze, co jest wynikiem radykalnie odbiegającym od innych wskazań (prezydenckie 42,7%, parlamentarne 36,9%, samorządowe 17,9%). Zdaje się to świadczyć o postrzeganiu ich jako mało znaczących, lecz fakt ten może po części przynajmniej wynikać ze słabego ich zakorzenienia w świadomości społecznej, będącego skutkiem nikłych doświadczeń w tym względzie (do tej chwili odbyły się raptem dwie elekcje). Pewnym potwierdzeniem wstępnych wniosków może być wynik rangowania wyborów przez respondentów, w ramach którego mieli oni uszeregować elekcje w Polsce (prezydenckie, parlamentarne, samorządowe i do PE) wg ich subiektywnego poczucia ważności. W jego wyniku ponad 70% wskazało euroelekcje jako najmniej ważne. 14 J. Schumpeter, Kapitalizm Socjalizm Demokracja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s C. Carrubba, R.J. Timpone, Explaining Vote Switching Across Firs- and Second-Order Elections. Evidence From Europe, Comparative Political Studies 2005, vol. 38, nr 3, R. Wiszniowski, Europejska, op. cit., s Preferencje polityczne 2009, Katowice

10 Waldemar Wojtasik Tabela 1. Rangowanie znaczenia wyborów do Parlamentu Europejskiego (N=1086) Częstość Wskazania (%) Procent skumulowany Najważniejsze 27 2,5 2,5 Drugorzędne 89 8,2 10,7 Trzeciorzędne ,2 29,9 Najmniej ważne ,1 100,0 Ogółem ,0 Źródło: Preferencje polityczne 2009, Katowice 2010 ( Karlheinz Reif i Hermann Schmitt określili wybory do Parlamentu Europejskiego jako second-order elections, m.in. dlatego, gdyż odbywają się na podstawie wewnętrznych determinant politycznych, które marginalizują istotność podziałów płynących z otoczenia europejskiego. Dodatkowo, choć eurowybory odbywają się we wszystkich państwach w tym samym czasie, to ich wewnętrzne znaczenie jest osłabiane poprzez funkcjonowanie na różnych etapach narodowych cykli wyborczych18. Michael Marsh w swoich badaniach znalazł uzasadnienie dla koncepcji drugorzędności europejskich elekcji, a dodatkowo wykazał istnienie zależności z następującymi po nich wyborami krajowymi19. W jej ramach euroelekcje pełnią rolę wyborczej oceny rządzących na arenie wewnętrznej i ich wynik nie jest warunkowany determinantami płynącymi z otoczenia międzynarodowego. Wyborcy kierują się bieżącymi sympatiami i antypatiami politycznymi w stosunku do istniejącego na arenie wewnętrznej układu rządzący opozycja. Polskie doświadczenia z eurowyborami sprawiają, że w ramach przytoczonych wyżej wniosków istnieje dodatkowy problem z próbą oceny ich znaczenia, przede wszystkim ze względu na krótki okres doświadczeń w tym względzie i wybieranie przedstawicieli do organu ponadnarodowego20. Ten drugi element, pomimo niezaprzeczalnie prestiżowego charakteru elekcji, determinuje różne strategie realizowane przez partie polityczne, dla których wewnętrzna arena walki politycznej wydaje się być priorytetowa. Rodzime odniesienia w tym obszarze, bazujące jedynie na dwóch elekcjach (ale również europejskie, nieco większe), wskazują, że partie traktują te wybory nieco inaczej w stosunku do pozostałych, nadając im drugorzędną rangę, do czego 18 K. Reif, H. Schmitt, Nine Second-Order National Elections a Conceptual framework for the Analysis of European Election Results, European Journal of Political Research 1980, vol. 8, nr 1, s. 6-11; K. Rief, H. Schmitt, P. Norris, Second-Order Elections, European Journal of Political Research 1997, vol. 31, nr 1-2, s M. Marsh, Testing the Second-Order Election Model after Four European Elections, British Journal of Political Science 1998, vol. 28, nr 4, s T. Godlewski, Polski system polityczny. Instytucje procedury obywatele, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005, s

11 Specyfika rywalizacji politycznej w wyborach do Parlamentu Europejskiego przyczynia się w pewnym stopniu również niskie, przede wszystkim z punktu widzenia uczestnictwa, społeczne zainteresowanie21. Radosław Markowski zauważa: ( ) między wyborami parlamentarnymi a wyborami do Parlamentu Europejskiego różnicą jest właśnie to, że w tych wyborach kwestie narodowe są ważniejsze niż europejskie, po drugie, że ludzie głosują w sposób, który wskazuje, że jest to głosowanie według serca i pierwszej preferencji, dlatego małe partie zyskują ( ) 22. Nie bez znaczenia jest tutaj także miejsce i charakter wykonywania mandatu europarlamentarzysty, który nie sprzyja angażowaniu się w krajową politykę i w hierarchii pozycji politycznej, przynajmniej w większości przypadków, sytuuje się daleko za krajowymi parlamentarzystami. Sytuacja taka wymusza specyficzne w stosunku do wyborów do parlamentu narodowego strategie desygnowania kandydatów na listy wyborcze, które nie mogą zakładać pełnego wykorzystania potencjału wyborczego liderów partyjnych. Weryfikacja istotności wyborów do Parlamentu Europejskiego zasadza się na możliwości wyodrębnienia płaszczyzn ich oddziaływania oraz określenia w ich ramach m.in. różnic we wpływie i społecznym zainteresowaniu, w porównaniu z innymi typami elekcji. Oprócz tego w niektórych przypadkach analiza czynnikowa daje możliwość zbadania skali oddziaływania, choćby tylko w wymiarze interwałowym, co jest przydatne w interpretacji i obiektywizacji stawianych wniosków, oraz możliwej do uchwycenia dynamice zjawiska. W przypadku eurowyborów jako najważniejsze obszary determinujące ich znaczenie w systemie politycznym można wskazać: konkretyzację programów partii politycznych; preferencje do głosowania na małe partie; strategie partii politycznych; partycypację wyborczą; strategie budowania list wyborczych; generowanie w ich wyniku politycznej dychotomii rządzący opozycja. Z przedstawionego wyliczenia wynika, że istotność możliwego do uzyskania w wyniku wyborów podziału rządzący opozycja, jest jedynym z elementów oceny ich ważności, któremu jednak nie można przypisać decydującej roli. Przenoszenie wyników wyborów do Parlamentu Europejskiego na grunt polityki wewnętrznej przyniosło, w rodzimym przypadku, dwa przeciwstawne efekty. W 2004 roku rządzący SLD w euroelekcji poniósł klęskę, która została zresztą powtórzona w następnych wyborach do parlamentu krajowego. Wybory 2009 roku przyniosły, mówiąc w pewnym uogólnieniu, wyniki podobne do poprzedzających je wyborów sejmowych, w odniesieniu do kolejności, jak i poziomu ujawnionego poparcia głównych partii. Rządząca PO nie powtórzyła 21 M.in. C.H. de Vreese, S.A. Banducci, H.A. Semetko, H.G. Boomgaarden, The News Coverage of the 2004 European Parliamentary Election Campaign in 25 Countries, European Union Politics 2006, vol. 7, nr 4, R. Wiszniowski, Europejska, op. cit., s R. Markowski, Seminarium Partycypacja wyborcza Polaków. Zapis stenograficzny, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2009, s

12 Waldemar Wojtasik klęski SLD sprzed 5 lat, uzyskując potwierdzenie przynajmniej czasowej stałości poparcia wśród wyborców. Obie wspomniane powyżej elekcje były jednak traktowane jako forma oceny rządzących na arenie krajowej i na tym skupiał się dyskurs kampanijny. W pierwszych eurowyborach, pomimo że SLD reprezentowało środowiska sprzyjające procesom integracji europejskiej, nie przełożyło się to na efekt w postaci skumulowania głosów zwolenników integracji. Presja na ocenę rządów lewicy była silniejsza niż możliwość uzyskania przez tę formację integracyjnej premii. W wyborach z 2009 roku, szczególnie opozycyjny PiS starał się pozycjonować dyskurs wyborczy w kierunku oceny rządów PO, traktując elekcję jako wstęp do obfitujących w istotniejsze wybory lat Taki charakter kampanii sprzyjał jednak petryfikacji wcześniejszych podziałów i struktury sceny politycznej, która została ukształtowana w wyniku utraty dominującego oddziaływania przez podział systemu postkomunistycznego. Zakończenie Drugorzędność wyborów do Parlamentu Europejskiego wydaje się być faktem niekwestionowanym, tym bardziej, że na rodzimym gruncie zweryfikować można potwierdzenie znaczenia przynajmniej części determinant, o których wspominali Reif i Schmitt. Ich logika zasadza się na ograniczaniu zakresu rywalizacji politycznej na wszystkich trzech przywoływanych w niniejszym tekście płaszczyznach: wyborczej, parlamentarnej i gabinetowej. W konsekwencji można mówić o ich ograniczonej rywalizacyjności w stosunku do elekcji krajowych, tak co do samego przebiegu, jak i skutków, jakie ze sobą niosą. Na arenie wyborczej startujące w nich partie polityczne nie formułują konkretnych programów politycznych czy wyborczych, które odnosiłyby się do przedmiotu działania Parlamentu Europejskiego, gdyż wiedzą, że zainteresowanie wyborców i tak ogniskuje się na sprawach krajowych. Nie wystawiają na listy wyborcze rzeczywistych liderów politycznych, gdyż ci zdają sobie sprawę, że najważniejsze decyzje polityczne zapadają w kraju i nie chcą pozbawiać się wpływu na ich podejmowanie. Przytoczone czynniki wpływać muszą na obniżenie rangi rywalizacji na arenie wyborczej, czyniąc ją nieco kadłubową w stosunku do tej w wyborach sejmowych. Rywalizacja w wymiarze parlamentarnym jest również bardziej mglista niż ta na płaszczyźnie krajowej, a to ze względu na normatywnie wymuszony charakter ugrupowań w europarlamencie. Ich quasi ideologiczny charakter skutecznie (w większości wypadków) przeciwdziała powstawaniu doraźnych bądź trwałych koalicji narodowych, które byłyby naturalnym polem ścierania się interesów przedstawicieli poszczególnych państw. Europartie są raczej stabilizatorem frakcyjnego status quo, sprzyjając wymuszanej konsensualizacji postaw poszczególnych ugrupowań (choćby np. w kwestii wyboru przewodniczącego PE). 24

13 Specyfika rywalizacji politycznej w wyborach do Parlamentu Europejskiego Eurowybory nie prowadzą wreszcie do stworzenia płaszczyzny rywalizacji gabinetowej, gdyż w ich wyniku nie jest powoływany ogólnoeuropejski rząd. Brak realnego podziału na rządzących i opozycję wpływa na utrudnienie identyfikacji stron sporu politycznego przez wyborców i w konsekwencji skutkuje niższym zainteresowaniem sferą polityki. Niemożność przeniesienia analogii politycznych obserwowanych na arenie krajowej rywalizacji gabinetowej na grunt międzynarodowy utrudnia zrozumienie meandrów europejskiej polityki przez społeczeństwo. Po wyborach do PE z 2009 roku, polityczny układ odniesienia zmienił się nieco, szczególnie w perspektywie wyboru Hermana Van Rompuya na stałego przewodniczącego Rady Europejskiej i Catherine Ashton na szefową unijnej dyplomacji. Politycy ci mogą pretendować do tworzenia ogólnoeuropejskiej egzekutywy, choć przebicie się do świadomości publicznej takim przekazem może być bardzo trudne. W takich warunkach należy raczej oczekiwać utrzymania stanu drugorzędności wyborów do Parlamentu Europejskiego. Summary European Parliament elections have become a permanent feature of the united Europe political picture. They are an element of creating a generally elected political representation of European Union citizens. The elected Eurodeputees sit in a supranational political body. Due to the nature of a representative mandate, the political organization of the European Parliament and the actual lack of a selected executive body, European elections are significantly less important than national elections. This is a result of the political system of the European Union not positioning an electoral arena unambiguously and straightforwardly as the most important element of representative democracy. Despite the fact that in society s awareness European elections are associated with similar solutions found on a national level, their result (unlike on a national level) does not bring the final structuring of political competition. The inner structure of this space is ultimately provided by national governments, delegating their representatives to the European institutions. The lack of direct connection between the shape of a European executive body and the European Parliament elected by means of general elections does not only lower the status of the elections themselves, but also contributes to justifiable claims that the European Union itself is not an example of a classical model of representative democracy. A situation, where national governments decide about the composition of the European Commission and political players gathered in the European Parliament do not have any influence on this process, contributes to lowering the political importance of the European Parliament. Lack of systemic consequences of elections in terms of party bargains and selection of a government as their result is one of the most important arguments for the statements indicating a smaller significance of European elections in relation to national parliament elections. At this level the priority of national elections is confirmed by the fact that their consequence for winning groups is the impact on formation of the composition of the European executive body. Key words: political rivalry, European Parliament elections 25

14 Waldemar Wojtasik Literatura Antoszewski A., Herbut R., Systemy polityczne współczesnego świata, Wydawnictwo Arche, Gdańsk Antoszewski A., Wzorce rywalizacji politycznej we współczesnych demokracjach europejskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław Antoszewski A., Partie i systemy partyjne państw Unii Europejskiej na przełomie wieków, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń Autoidentyfikacje polityczne 2009, Katowice Carrubba C., Timpone R.J., Explaining Vote Switching Across First- and Second- Order Elections. Evidence From Europe, Comparative Political Studies 2005, vol. 38, nr 3. de Vreese C.H., Banducci S.A., Semetko H.A., Boomgaarden H.G., The News Coverage of the 2004 European Parliamentary Election Campaign in 25 Countries, European Union Politics 2006, vol. 7, nr 4. Godlewski T., Polski system polityczny. Instytucje procedury obywatele, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń Hix S., The Political System of the European Union, Macmillan Press, London Jednaka W., Gabinety koalicyjne w III RP, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław Linz J.J., Kryzys, załamanie i powrót do równowagi, [w:] Władza i społeczeństwo 2, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa Markowski R., Seminarium Partycypacja wyborcza Polaków. Zapis stenograficzny, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa Marsh M., Testing the Second-Order Election Model after Four European Elections, British Journal of Political Science 1998, vol. 28, nr 4. Rawls J., Liberalizm polityczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Reif K., Schmitt H., Nine Second-Order National Elections a Conceptual framework for the Analysis of European Election Results, European Journal of Political Research 1980, vol. 8, nr 1. Reif K., Schmitt H., Norris P., Second-Order Elections, European Journal of Political Research 1997, vol. 31, nr 1-2. Schumpeter J., Kapitalizm, Socjalizm, Demokracja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

15 Specyfika rywalizacji politycznej w wyborach do Parlamentu Europejskiego Sobolewska-Myślik K., Wzorce rywalizacji międzypartyjnej a stabilizacja polskiego systemu partyjnego, [w:] J. Kornaś (red.), Partie polityczne: permanentne problemy. Studia z zakresu funkcjonowania systemu politycznego, Wydawnictwo WSEiA, Kielce Wiszniowski R., Europejska przestrzeń polityczna. Zachowania elektoratu w wyborach do Parlamentu Europejskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław Wojtasik W., Partie polityczne i system partyjny w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 roku, [w:] R. Glajcar, W. Wojtasik (red.), Wybory do Parlamentu Europejskiego w Polsce 2009, Wydawnictwo Remar, Katowice

16