Teki Kociewskie. Zeszyt II

Transkrypt

1

2

3 Teki Kociewskie Zeszyt II Tczew 2008

4 Teki Kociewskie czasopismo społeczno-kulturalne wydawane przez Oddział Kociewski Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Tczewie Redakcja Michał Kargul, Krzysztof Korda Korekta Barbara Rokita Zdjęcia Waldemar Gwizdała, Patrycja Hamerska, Karolina Korda, Leopold Kulikowski, Damian Kullas Na okładce Marianna Pauch, chata żuławska, Bernard Janowicz, Dolny Kubin Dofinansowane przez Samorząd Województwa Pomorskiego oraz Samorząd Miasta Tczewa ISSN Tczew 2008

5 OD REDAKCJI Oddajemy do Państwa rąk drugi zeszyt Tek Kociewskich. Jego zawartość wypełniają materiały, jakie powstały przy okazji II Nadwiślańskich Spotkań Regionalnych, tak referaty wygłoszone w ich trakcie, jak i teksty oraz głosy w dyskusji tych uczestników, którzy odpowiedzieli na nasz apel. Dzięki temu powstał kolejny zeszyt naszego czasopisma. Tegoroczną nowością jest fakt, że poza zamieszczeniem go w Kociewskiej Bibliotece Internetowej, udało nam się wydać także skromny nakład papierowy, który jak mamy nadzieję, trafi do regionalnych i szkolnych bibliotek oraz czytelni. Tworząc w roku ubiegłym Teki Kociewskie nazwaliśmy je pismem regionalnym, w którym zamieszczać chcemy naukowe i popularnonaukowe teksty poświęcone Kociewiu i całemu Pomorzu. Dziś warto też przedstawić założenia i cele, jakie przyświecają naszej działalności w Zrzeszeniu Kaszubsko-Pomorskim, której odzwierciedleniem jest poniższe czasopismo. Sięgając do jego XIX-wiecznych korzeni, za regionalizm uznajemy ruch społeczny koncentrujący się wokół określonego regionu historyczno-etnograficznego. Swoim zainteresowaniem obejmuje on specyficzną dla tego obszaru kulturę, tradycję oraz jego samorządową podmiotowość. W naszych realiach za w pełni wykształcony i zorganizowany, uznać należy regionalizm pomorski, czyli ruch koncentrujący się wokół obszaru całego Pomorza Nadwiślańskiego. Za tym sądem przemawia kultura, historia, tradycja podziałów administracyjnych, tak państwowych, jak i kościelnych oraz przede wszystkim współczesne realia. Gdy w XXI-wiecznej Polsce, członku Unii Europejskiej, mówimy o regionie, to powinniśmy mieć na myśli obszar o wielkości przynajmniej obecnych województw. Taka kwalifikacja, nieco odbiegająca od codziennej praktyki nazywania regionem praktycznie każdego, choćby najmniejszego, specyficznego obszaru, w sposób kapitalny umożliwia bowiem działania, dyskusje, jak i zdobywanie pieniędzy w dzisiejszej Europie. W dotychczasowej historii regionalizmu pomorskiego największe piętno odcisnęli działacze kaszubscy, od Floriana Ceynowy, przez Jana Karnowskiego, po Bernarda Sychtę czy Tadeusza Bolduana, którzy przez długie lata tworzyli jedyne, 5

6 świadomie działające na rzecz regionalizmu, środowisko na Pomorzu. Zdecydowana większość z nich potrafiła wyjść poza problematykę stricte kaszubską, swoimi zainteresowaniami obejmując całą Pomorską Krainę. Specyfikę tej sytuacji najlepiej oddał Lech Bądkowski tworząc pojęcie ruchu kaszubsko-pomorskiego, które egzystuje do dziś w nazwie naszej organizacji. Żywimy głębokie przekonanie, że coraz dynamiczniej rozwijający się ruch regionalny w innych częściach Pomorza Nadwiślańskiego: Kociewiu, Krajnie, Borach, Żuławach, Powiślu oraz Ziemi Chełmińskiej coraz bardziej będzie dorównywał intensywności i wszechstronności działań regionalnych środowisk kaszubskich. Jednocześnie uważamy, że wynikające z tego rozwoju coraz większe koncentrowanie się przez poszczególne społeczności na własnych sprawach, nie przekreśli wspólnego działania na szczeblu pomorskim. Czujemy się dziedzicami Zrzeszenia Kociewskiego, które przez połączenie z Zrzeszeniem Kaszubskim stworzyło naszą organizację, Zrzeszenie Kaszubsko- Pomorskie. Jesteśmy jednocześnie spadkobiercami pomorskich idei Lecha Bądkowskiego, który jako pierwszy tak całościowo określił cele stojące przed pomorskim ruchem regionalnym. Jesteśmy kociewskimi regionalistami, którzy chcą przede wszystkim działać na rzecz kultury, tożsamości i zachowania tradycji Kociewia. Jednocześnie uważamy, że ruch regionalny na Kociewiu jest ważnym i istotnym elementem regionalizmu pomorskiego. Dlatego nie możemy ograniczać się w naszych działaniach tylko i wyłącznie do Kociewia, bo jego przyszłość zależy od ścisłej współpracy z mieszkańcami innych pomorskich subregionów. Procesy tożsamościowe, wielkie liczby, procesy globalizacji oraz struktura finansowania kultury w dzisiejszej Polsce i Europie są nieubłagane. Tylko wszyscy razem jako Pomorzanie możemy zadbać o pełny rozwój naszego regionu i pełną ochronę jego tradycji i kultury. Tak jak pisał ks. Bernard Sychta w utworze, który od paru lat jest uznanym hymnem Kociewia: ( ) Czy to my tu na Kociewiu, Czy Borusy w borach, Czy Lasaki, czy Kaszuby Na morzu, jeziorach. Ref: Jedna Matka nas, Wszytkich kolybała, Pokłóńma sie w pas: Tobie, Polsko, chwała. Szanujemy i chcemy, w miarę naszych możliwości, popierać kaszubskie starania związane z ochroną języka kaszubskiego, jednocześnie jednak zauważamy, 6

7 że językowa granica odgradzająca Kociewie od Kaszub u progu XX wieku, dziś już praktycznie nie istnieje. Można przecież rzec, że łączy nas wszystko poza językiem. Mamy wspólną historię, geografię, kulturę materialną, nawet, co wielokrotnie wskazywał ksiądz Bernard Sychta, obrzędowość i zwyczaje. Mamy jednocześnie zrozumienie dla potrzeb, jakie istnieją na Powiślu i Żuławach, i chcemy także swoje skromne, kociewskie siły zaangażować we wspieranie tamtejszych działań regionalnych. Liczymy, że nowe mosty, które będą stawiane na Wiśle, ułatwią nam współpracę z tamtejszymi środowiskami regionalnymi. Nie chcemy też odwracać się od powstającej metropolii gdańskiej, tym bardziej, że Tczew już dzisiaj wydaje się być jej częścią. Nasze położenie zobowiązuje nas do roli pośredników pomiędzy nią, a pomorskim południem. Wszyscy dziś jesteśmy autochtonicznymi Pomorzanami i razem powinniśmy zadbać nie tylko o ochronę naszej kultury, ale przede wszystkim o rozwój całego regionu w duchu pomorskich tradycji i wartości. Dlatego za główne cele w naszej dalszej działalności stawiamy sobie: 1. Dalszą ochronę tradycji, kultury i popularyzację historii Kociewia oraz budowę tożsamości kociewskiej; 2. Czynne zaangażowanie w nowoczesne działania zmierzające do budowy społeczeństwa obywatelskiego opartego na pomorskich wartościach i tradycjach; 3. Prowadzenie otwartego dialogu i ścisłej współpracy z mieszkańcami innych subregionów Pomorza, zmierzającego do wypracowania wspólnych działań w ramach pomorskiego ruchu regionalnego; 4. Współpracę i wymianę doświadczeń z organizacjami i instytucjami regionalnymi z innych regionów Polski oraz innych państw Unii Europejskiej. 7

8

9 I Społeczeństwo, kultura, język

10

11 Kamila Gillmeister Jak wygląda współczesny pielgrzym? Na przykładzie pątników pielgrzymujących do Sanktuarium Maryjnego w Piasecznie Słowo pielgrzym, w języku greckim per-epi-demos, określa cudzoziemca, nierezydenta. W łacinie pergrinus oznacza tego, który idzie przez pole, poza miejscem swojego zamieszkania. Słowo peregrinatio oznacza pobyt poza swoim krajem. W języku polskim na określenie pielgrzymki i pielgrzymowania używa się również peregrynacja, pątnictwo 1. Powszechnie uważa się, że pielgrzymka jest podróżą podjętą z motywów religijnych, której celem są jakieś miejsca pielgrzymkowe, gdzie obecność Boża przynajmniej w przekonaniu pątnika daje się w specjalny sposób odczuć 2. Ludzie pielgrzymują do sanktuariów, aby spełnić tam określone akty religijne. Antoni Jackowski wyróżnia trzy elementy pielgrzymki: człowieka (homo religiosus), przestrzeń i sacrum. Przestrzeń pielgrzymkową wyznaczają dwa punkty: miejsce wyjścia i miejsce dojścia, z którego rozpoczyna się powrót 3. Miejscem docelowym pielgrzymki jest sanktuarium. Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. dokładnie precyzuje pojęcie sanktuarium: jest to kościół lub inne miejsce sakralne, do których za zgodą Ordynariusza miejsca, pielgrzymują liczni wierni dla szczególnej przyczyny pobożności 4. Pielgrzymowanie było i jest ważnym elementem chrześcijaństwa. Ludzie wierzący zawsze chcieli obcować z sacrum, dlatego też pokonywali niekiedy trudną i długą drogę, aby dojść do konkretnego sanktuarium i tam podziękować lub prosić o łaski dla siebie, innych ludzi oraz swego narodu. Migracje pielgrzymkowe są widocznym wyznaniem wiary. Pielgrzymki na przestrzeni wieków ulegały pewnym zmianom. W swojej krótkiej pracy chcę pokazać współczesnego pielgrzyma na przykładzie osób pielgrzymujących do Piaseczna koło Gniewa. Będę się wspomagała ogólnymi opracowaniami na temat pielgrzymek. W artykule skupię się na omówieniu następujących aspektów pielgrzymowania: organizacji pielgrzymki, funkcji, motywów i intencji oraz na samych pielgrzymach: ich ubioru i zachowania. Opisu pielgrzymki 1 A. Jackowski, Pielgrzymowanie, Wrocław 2000, s R. Jusiak, Refleksje o pielgrzymkach w Polsce, Homo Dei 1977, nr 3, s A. Jackowski, Zarys geografii pielgrzymek, Kraków 1991, s Definicja za: J. Dudziak, Prawno-kanoniczna koncepcja sanktuarium, Tarnowskie Studia Teologiczne, 1983, t. IX, s

12 z Tczewa do Piaseczna dokonuję na podstawie badań terenowych, które przeprowadziłam we wrześniu 2002 roku. Piaseczno jest najstarszym kociewskim sanktuarium. Jego początki sięgają XIV wieku. Według tradycji w latach , przez tereny dzisiejszego sanktuarium jechał Smolnik ze sparaliżowanym synem. Podczas postoju ojciec zasnął, a choremu chłopcu ukazała się Maryja i kazała mu podejść do niej. Kiedy dziecko powiedziało, że nie może, Najświętsza Panienka powtórzyła polecenie. Chłopiec został cudownie uzdrowiony. Wieść o cudzie bardzo szybko obiegła okoliczne miejscowości i ludzie zaczęli licznie przybywać na miejsce objawienia. Piasecka figura otrzymała korony papieskie 8 września 1968 roku. Koronacji dokonał metropolita krakowski kardynał Karol Wojtyła, późniejszy papież Jan Paweł II 5. Pielgrzymki mają ściśle określoną organizację. Pielgrzymka do Piaseczna w 2002 roku rozpoczęła się mszą świętą w kościele. Po nabożeństwie i błogosławieństwie, najczęściej Przenajświętszym Sakramentem, ludzie przygotowują się do wymarszu. W tym czasie także pakowano swoje rzeczy na samochód ciężarowy. Na czele pielgrzymki szła kobieta niosąca krzyż, nie było żadnych sztandarów, feretronów, świec, a nawet tabliczki informującej skąd idzie pielgrzymka. Pielgrzymi idący do Piaseczna nie zatrzymywali się przy krzyżach i kapliczkach przydrożnych, tylko niektórzy robili znak krzyża. W 2002 roku pielgrzymi wchodzący do wsi byli witani przez proboszcza, najczęściej w kościele. We wsi Brzuśce, parafia Subkowy, proboszcz wraz z mieszkańcami czekał na pątników przy pierwszej kapliczce. Pielgrzymi idący do Piaseczna nie byli witani tylko w dwóch parafiach: Pelplinie oraz Morzeszczynie. Bardzo często na pielgrzymów czekał darmowy poczęstunek przygotowany przez mieszkańców wsi. Pielgrzymi mieli również zorganizowany nocleg. Pątnicy zostali podzieleni na trzy grupy dwie żeńskie i jedną męską. Mężczyźni i jedna grupa kobieca spała w salkach katechetycznych, druga grupa kobieca w sali gimnastycznej miejscowej szkoły, z kolei księża i siostra zakonna na plebanii. W trakcie pielgrzymki cały czas śpiewno i się modlono. W latach wcześniejszych śpiewano pieśni, które nadawały nastrój powagi, zadumy, a nawet patetyczności. Przeważały pieśni maryjne do Matki Bożej m.in. Serdeczna Matko, Po górach, dolinach. Im bliżej sanktuarium tym śpiewy były żarliwsze. Na pielgrzymce tczewskiej przeważały krótkie i żwawe piosenki religijne, śpiewane przy akompaniamencie gitary, czasami śpiewano tzw. Kanony z Taize. W przeciągu wieków nie zmienił się kanon modlitw, dodawano tylko nowe, wcześniej nie znane. Współcześnie podczas pielgrzymki obowiązuje następujący schemat: różaniec i godzinki oraz trzykrotnie (o godzinie 6.00, 12.00, 18.00) Anioł Pań- 5 K. Myszkowski, Sanktuarium Maryjne w Piasecznie, Piaseczno 2006, s

13 ski, o godz Koronka do Miłosierdzia Bożego. Odmawiano także Litanię loretańską oraz do Serca Jezusowego. O godzinie 21.00, w miejscu noclegu odśpiewano Apel Jasnogórski. Oprócz tego pielgrzymi pod przewodnictwem księży odmawiali niektóre modlitwy z brewiarza. Niektórym pątnikom dużą trudność sprawiła Koronka do Miłosierdzia Bożego, po prostu nie wiedzieli jak się odmawia ją na różańcu. Podczas pielgrzymowania można było porozmawiać z księżmi, co niektórzy pątnicy wykorzystali, żeby się wyspowiadać. Ważnym wyróżnikiem pielgrzyma był jego ubiór w czasie drogi, jak i już w sanktuarium. Współcześni pielgrzymi zdecydowanie różnią się od pątników z wcześniejszych wieków. Uczestnicy pielgrzymki tczewskiej byli ubrani na sportowo. Chłopcy zakładali t-shirty, krótkie spodenki oraz sportowe buty. Dorośli mężczyźni szli ubrani w koszulę z krótkim rękawem oraz długie spodnie. Ubiór większości dziewczyn był podobny do stroju chłopców. Bardzo mała część wiernych szła w długich spodniach, sukienkach lub spódnicach. Dorosłe kobiety były ubrane w koszulki z zasłoniętymi ramionami, spódnice lub sukienki, dłuższe spodnie, sportowe buty, czasem miały klapki lub sandały. Wchodząc do sanktuarium ponad 80% pielgrzymów nie było ubranych liturgicznie. Współcześnie ludzie rzadko wyrażają szacunek do sacrum poprzez swój ubiór. Wyróżnikiem pielgrzyma, obok jego stroju, powinno być również odpowiednie zachowanie, zarówno w czasie drogi, jak i po przybyciu do sanktuarium. Atmosfera i zachowania pątników są raczej radosne niż patetyczne, wynika to przede wszystkim z młodego wieku uczestników. Jednak podczas odmawiania różańca i innych modlitw większość osób była skupiona, jedynie dzieci miały problem z zachowaniem ciszy i powagi. Pielgrzymi zwracali się do siebie bracie i siostro. Pielgrzymka, podczas której prowadziłam badania, nie weszła do Piaseczna zwartą grupą: pątnicy wymieszali się z pielgrzymami z Nowej Cerkwi. Po przybyciu do sanktuarium pielgrzymi byli witani przez księży i pokropieni wodą święconą. Po przywitaniu uczestnicy pielgrzymki rozdzielili się, większość z nich czekała na mszę świętą, która miała być odprawiona specjalnie dla nich. Pątnicy do domów wracali już indywidualnie. Gdyby nie było ludzi, nie byłoby pielgrzymek. Właściwie kim byli i są pątnicy? W kronice kościelnej Przeglądu Katolickiego z 1885 roku o uczestnikach peregrynacji, prawdopodobnie do Gietrzwałdu, czytamy: Mężczyźni w ( ) stroju, który zapewnie był w modzie za czasów Piasta, ich króla chłopa ( ) 6. W podobnym tonie o uczestnikach pielgrzymki warszawskiej z 1894 roku pisał Reymont: sam szczery lud 7. Daniel Olszewski w swoich opracowaniach na temat pobożności pątniczej przełomu XIX i XX wieku również stwierdza, że w pielgrzymkach przede 6 Przegląd Katolicki, 1895, nr 44, s W. Reymont, Pielgrzymka do Jasnej Góry, Warszawa

14 wszystkim brała udział ludność z niższych stanów. Inteligencji było mało, ponieważ nie chciała bratać się z pospólstwem. Przedstawiciele warstw wyższych pielgrzymowali na Jasną Górę w czasie, kiedy chłopi musieli zostać w domach z powodu prac polowych 8. W II połowie XIX wieku bardzo często najbiedniejsi mieszkańcy miast nie różnili się statusem społeczno-zawodowym od ludności wiejskiej. Dlatego też pielgrzymki miały charakter ludowy. Należy także zaznaczyć, że chłopi nie pokonywali bardzo dużych odległości do danego ośrodka kultu. Sieć ośrodków na ziemiach polskich w XIX w. była bardzo rozbudowana i chętnie pielgrzymowano do lokalnego sanktuarium. Według Ludwika Stommy tylko 2-5 % chłopów wędrowało poza granicę swojej diecezji 9. Z opracowania Edwarda Ciupaka pt. Kult religijny i jego społeczne podłoże wiemy, że w pielgrzymce warszawskiej w 1962 roku uczestniczyły głównie osoby o niskim standardzie materialnym. Najczęściej były to pomoce domowe, urzędnicy, osoby pochodzące ze wsi, które w Warszawie uczyły się zawodu. Wśród pątników byli również przedstawiciele inteligencji. W tej pielgrzymce przeważały kobiety w wieku od 14 do 25 lat i powyżej 50 lat 10. Na pielgrzymce do Piaseczna w 2002 roku przeważały osoby z wykształceniem średnim, uczniowie i studenci. Grupa pielgrzymkowa była młoda, dzieci i młodzież stanowili 85% ogółu pątników, w pielgrzymce liczącej 100 osób. Kobiet w wieku lat było 10, wszystkie panie miały wykształcenie średnie. Mężczyzn w wieku średnim było jeszcze mniej 5 osób, także z wykształceniem średnim. W pielgrzymce prawie wcale nie brały udziału osoby pomiędzy 25 a 40 rokiem życia. Liczba uczniów i studentów była mniej więcej równa. Wszyscy uczniowie szkół ponadgimnazjalnych uczyli się w szkołach średnich. W tej grupie wiekowej również przeważały dziewczęta. Wszyscy pątnicy pochodzili z Tczewa lub z okolicznych wiosek, ale w Tczewie się uczyli. Studenci najczęściej studiowali w Trójmieście, Toruniu i Bydgoszczy. Skład społeczny pielgrzymki tczewskiej zgadza się z tym, co na temat uczestnictwa w pielgrzymkach napisał Andrzej Datko. Według niego młodzież przeważa w pielgrzymkach oraz zwiększyła się liczba osób z wykształceniem średnim i wyższym. Przewaga osób starszych, po 45 roku życia oraz mieszkańców wsi i słabiej wykształconych była widoczna do końca lat 60. XX wieku. Do odmłodnienia pielgrzymek doszło w latach 70. i 80. XX wieku. Współcześnie ponad 50%, a niekiedy 90% pątników stanowi młodzież. Pielgrzymuje coraz więcej osób z wykształceniem ponadpodstawowym i pochodzących z miast. Procentowo wygląda to w następujący sposób: 24% z pochodzi z miast do 20 tys. 8 D. Olszewski, Pobożność pątnicza w polskiej kulturze religijnej przełomu XIX i XX wieku, Studia Claromontana 1987, t. 7, s ; Idem, Polska kultura religijna na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1996, s L. Stomma, Antropologia kultury wsi polskiej XIX wieku, Warszawa 1986, s E. Ciupak, Kult religijny i jego społeczne podłoże, Warszawa

15 mieszkańców, 16% z miast średnich (20 tys. 100 tys.), 15% z miast dużych (powyżej 100 tys.). Uczestnictwo w pielgrzymkach deklaruje 20% osób z wykształceniem podstawowym, 17% z wykształceniem zawodowym, 20% ze średnim i 18% z wyższym 11. Motywy i intencje pielgrzymek zmieniają się w zależności od wieku pielgrzymów, ich wykształcenia oraz sytuacji politycznej. Współcześni pielgrzymi szli do Matki Bożej Piaseckiej głównie z prośbami. Młodzież i studenci modlili się o pomoc w nauce i o wsparcie podczas całego roku szkolnego. Maturzyści modlili się, aby pomyślnie zdać maturę i dostać się na wymarzone studia. Osoby dorosłe modliły się o zdrowie, np. 45-letnia kobieta szła dla zdrowia swojego ducha i zdrowia psychicznego. 30% respondentów odpowiedziało mi, że pielgrzymka do Piaseczna jest dla nich okazją do spotkania się ze znajomymi z pielgrzymki częstochowskiej. 15-letnia dziewczyna uczestniczyła z czystej ciekawości: chcę zobaczyć jak to jest na takiej pielgrzymce. Z kolei dla 18-letniej uczennicy ta krótka peregrynacja miała charakter zastępczy: niestety nie mogłam uczestniczyć w pieszej pielgrzymce do Częstochowy, ponieważ posługiwałam jako animator na rekolekcjach oazowych. Dziewczyna ta szła również w intencji maturalnej i za zdrowie swojej babci. 5% respondentów (tylko mężczyźni) na pytanie o motywy, które skłoniły ich do odbycia pielgrzymki i z jakimi idą intencjami, odpowiadali m.in. tak: intencje są osobistą sprawą każdego człowieka. Motyw był jeden, aby uzyskać jakiegoś rodzaju łaski (student, lat 24) lub Intencje są czymś bardzo osobistym i właśnie modlitwa w tych intencjach skłoniła mnie do odbycia pieszej pielgrzymki (uczeń, lat 18). Tylko jedna osoba (studentka, lat 22) powiedziała, że poprzez swój udział w pielgrzymce chce pogłębić swoją wiarę. Pielgrzymka do Piaseczna miała charakter błagalny, w ogóle nie pojawił się motyw dziękczynny. Uczestnicy potwierdzili także charakter religijny, ponieważ tylko jedna osoba przyznała się, że poszła na pielgrzymkę z ciekawości. W opracowaniach pojawiają się również inne motyw pielgrzymowania. Ludzie pielgrzymują, ponieważ czują potrzebę oddawania czci Bogu w sposób bardziej widoczny, poprzez śpiew i taniec, chcą się oderwać od codzienności, aby zastanowić się na własnym życiem, własną wiarą. Inni w pielgrzymce widzą obowiązek religijny oraz zadośćuczynienie tradycji. Pielgrzymują, bo chcą wyrazić swoją wdzięczność za otrzymane łaski i prosić o nowe. Pielgrzymka to także odpowiedź na potrzebę kontaktu z sacrum 12. Człowiek jest ( ) pobudzony pragnieniem znajdowania się w takich miejscach, gdzie przebywa rzeczywistość absolutna, źródło 11 A. Datko, Sanktuaria i pielgrzymki pątnictwo w Polsce po 1945 roku, w: W. Zdaniewicz, T. Zembrzuski (red.), Kościół i religijność Polaków , Warszawa R. Jusiak, Pielgrzymka jako element życia religijnego w Polsce, Chrześcijanin w świecie 1980, nr 91 92, s. 65; Z. Mach, Symbolika narodowa i religijna centrum pielgrzymkowego w odniesieniu do współczesnej tożsamości Polaków, Peregrinius Cracoviensis 1996, z. 4, s

16 życia, serce świata( ) 13. W ostatnich latach jako jeden z motywów pielgrzymowania wymienia się motyw poznawczy. Pojawiła się tzw. turystyka religijna, gdzie obok celów wypoczynkowo-poznawczych współistnieje motyw religijny. Obecność motywu poznawczego w pielgrzymkach, przynajmniej niektórych, jest jak najbardziej zrozumiała: największe i najbardziej znane sanktuaria znajdują się w znanych ośrodkach turystycznych, np. Rzym, Jerozolima, Kraków, Warszawa 14. Motywy i intencje pielgrzymkowe w pewnym stopniu zależą od sytuacji politycznej. W XIX wieku, kiedy Polski nie było na mapie świata, wierni szli, aby prosić o odzyskanie niepodległości, choć nie zawsze było to akcentowane, czego przykładem może być pielgrzymka warszawska z 1894 roku. Pielgrzymki były więc okazją do zamanifestowania swojej tożsamości narodowej, przywiązania do wiary i Kościoła katolickiego. Podobnie było w XX wieku, głównie za czasów PRL. Szczególnie w 80-tych latach XX wieku silne były polityczne akcenty pielgrzymowania, którego zabraniały ówczesne władze. Po przełomie w 1989 roku intencje z ogólnonarodowych i patriotycznych zmieniły się na bardziej osobiste, takie jak: zdrowie i pomoc w nauce. Pielgrzymki z manifestacji politycznych stały się raczej manifestem swojej wiary. Pielgrzymki, istniejące od samego początku chrześcijaństwa, potrafiły przetrwać różnorodne zawirowania historii, jak wojny, otwartą niechęć władz świeckich, a nawet kościelnych. Migracje pielgrzymkowe, po pewnym regresie w epoce nowożytnej, odrodziły się na przełomie XIX i XX wieku, kiedy miały miejsce objawienia maryjne, m.in. w Lourdes, Fatimie i Gietrzwałdzie. Sanktuaria te, podobnie jak Rzym i Ziemia Święta, stały się popularnymi ośrodkami pielgrzymkowymi, odwiedzanymi przez wiernych z całego świata. W intensyfikacji migracji pielgrzymkowych duże znaczenie odegrał także rozwój środków transportu. Pątnicy nie muszą już iść miesiącami do danego ośrodka kultu, bardzo często trudno dostępnego. A pielgrzymi? Ci, w ciągu stuleci nie zmienili się tak bardzo, jakby mogło się to wydawać. Zmienili się zewnętrznie, ale intencje, z którymi pielgrzymują, w zdecydowanej większości pozostały takie same. Przybywają przed cudowny obraz lub figurę z nadzieją, że ich prośby zostaną wysłuchane. Najczęstsze intencje, z którymi idą pątnicy, to zdrowie, niezależnie od stulecia. W okresie niewoli narodowej czy za czasów PRL pojawiły się motywy patriotyczne. Współcześnie, szczególnie młodzi pielgrzymi, proszą o pomoc w nauce. Zmieniła się i to wyraźnie struktura wiekowa i społeczna pątników. Obecnie przeważają młodzi i wykształceni ludzie, pochodzący z miast. W okresach wcześniejszych przeważały osoby starsze z niższym wykształceniem. Oprócz struk- 13 F. i G. Lanzi, Pielgrzymka przez tysiąclecia, Warszawa A. Datko, Sanktuaria i pielgrzymki pątnictwo w Polsce po 1945 roku, w: W. Zdaniewicz, T. Zembrzuski (red.), Kościół i religijność Polaków , Warszawa 2000, s ; A. Jackowski, Zarys, Kraków

17 tury wiekowej i społecznej zmienił się również ubiór pielgrzymów. Współcześni pątnicy prawie nie różnią się od turystów. Coraz mniejszą wagę przywiązuje się do stroju, przez który także wyraża się swój stosunek do sacrum. Pielgrzymki były i są jednym z elementów integrujących społeczeństwo. Dzięki nim zacieśniały się nie tylko więzy lokalne i regionalne. Poprzez udział w dłuższej pielgrzymce można było poznać inne obyczaje, miejsca, nowych ludzi. W XIX wieku poprzez udział w peregrynacji bardzo często uświadamiano sobie swoją tożsamość narodową np. pielgrzymki chłopskie będące w Krakowie obowiązkowo odwiedzały Wawel i tutaj chłopi ostatecznie stawali się Polakami. Pielgrzymka to także możliwość wspólnego przeżywania uczuć religijnych, bycia razem. Wspólne wędrowanie (w przypadku pielgrzymek dalekich) sprzyja także poznawaniu nowych ludzi. Pielgrzymki miały także wpływ na rozwój, a nawet powstanie miejscowości. W dużych ośrodkach pielgrzymkowych rozwinęła się cała infrastruktura, jak noclegownie, jadłodajnie, punkty sprzedające dewocjonalia. Odpustom, na które ściągały liczne pielgrzymki, towarzyszyły jarmarki, gdzie wszystko można było kupić. Przykładem miejscowości, które rozwinęły się dzięki sanktuariom i licznym pielgrzymkom, jest m.in. Lourdes czy w Polsce Licheń. Peregrynacje mają przede wszystkim funkcje religijne. Pielgrzymki stanowiły i nadal stanowią okazję do pogłębienia wiary, wzrostu świadomości religijnej. Pielgrzymka pomaga w wyciszeniu się i może wzbogacić życie duchowe i wewnętrzne. 18 letnia dziewczyna powiedziała mi: Pielgrzymka, na której czuć powiew Boży, jest dobrym miejscem na zagłębienie się w miłość Boga. 17

18

19 Patrycja Hamerska Cztery pory roku Bernarda Janowicza Bernard Janowicz urodził się roku w stolicy Kociewia Starogardzie Gdańskim. Ojciec Józef, pochodził z Jabłowa i pracował w majątku znanych w okolicy Jackowskich. W 1895 roku Józef Janowicz przeprowadził się do Starogardu Gdańskiego, gdzie poznał swoją żonę Anastazję Meske 1. Państwo Janowicz zamieszkali w pobliżu dworca (tzw. Mała Bana), przy ulicy Kościuszki 119. Bernard miał siedmioro rodzeństwa. Pięciu braci i dwie siostry. Bez wątpienia dzieciństwo Janowicza można uznać za szczęśliwe. Mimo niezbyt wysokiego poziomu życia nie brakowało w domu Janowiczów ciepła i miłości. Jego wspomnienia z dzieciństwa zostały opisane w cyklu esejów Moje Cztery Pory Roku. Z uwagi na chłopskie pochodzenie, i niewielkie zarobki ojca, Bernard wraz z rodzeństwem zmuszeni byli pomagać rodzicom w utrzymaniu domu, zarabiając przy drobnych pracach sezonowych. Bernard Janowicz podczas I Kongresu Kociewskiego ( 1995 r.). Zdjęcie pochodzi z archiwum rodzinnego p. Heleny Janowicz Gdy zbliżała się jesień i żyto było dojrzałe, nadszedł czas na żniwa Janowicz poświęca im wiele uwagi w swoim eseju. Pisze o tym, jak razem ze swoim 1 Bernard Janowicz, Bajki Kociewskie, Starogard Gdański, 1994, s

20 rodzeństwem, już po skończonych żniwach często zbierali z pola pozostawione przez gospodarzy kłosy, by móc same już ziarna sprzedać i otrzymać w zamian mąkę: ( ) Dostelim mały wózeczek, i jak pełan nazbiyrelim, wysypelim kłosy w duży mniech, co go mama mniała, a jak go już pełen nazbiyrelim, zanieślim do dóm. W dómu,, jak uż para worków kłosów nazbiyrelim, mama rozłożyła na oborze deka (koc) i kłosy wydraszowelim (wymłóciliśmy) ( ). Po tym plewy wiater wydmuchał i ostało czyste ziarno gotowe do sprzedania w młynie u Wicherka. Za żyto dało mąka na wymiana. I tak zawsze paranaście funtów mąki dało ( ) 2. Gdy skończyły się żniwa, nadszedł czas wykopków, czyli zbierania ziemniaków. I podobnie jak w przypadku żniw, gdy ziemniaki zostały już przez dorosłych wybrane, to dzieci zabrały swoje koszyki, i wybierały jeszcze te ziemniaki, które w ferworze pracy przeoczono. ( ) Kiedy na polu kartofle byli wybrane, my dzieciaki chodziylim na pokopki, i tyż z hakyrko grzebelim za bulewkami, co nie byli wybrane, bo siedzieli za głamboko, albo bez nieuwaga ziamnio zakryte. I tak delim rada dosyć kartofelków wygrzebać i do dómu mamie i tacie pokazać, z czego się razem cieszyli 3. Dzieci pomagały nie tylko przy żniwach i wykopkach, ale również przy zbieraniu opału na zimę: ( ) Chodzilim do lasu po suszki suche gałyzie sosnowe opadłe od wiatru łómelim je i w mniechu przynosilim do dóm. Wej tyż zbiyrelim szyszki, które tyż do worka kłedlim, pełan worek na plecy i do dóm 4. Oczywiście poza pracą zarówno w domu, jak i w szkole, mały Benek wraz z rodzeństwem mieli również wolny czas na odpoczynek i zabawę. Kociewski bajkopisarz często wspomina zabawy na polu, puszczanie latawców, wspólne spacery, dziecinne zabawy na ulicy. Tak właśnie wyglądała janowiczowska jesiań W Zimie Janowicz opisuje dokładnie okolice, w których mieszkał. Skromne mieszkanie, trudne warunki do życia, bieda A mimo tego autor, pisząc o tym trudnym pod względem materialnym okresie swojego życia, potrafił całą tę historię opowiedzieć z właściwym dla siebie dystansem i poczuciem humoru, jest to opowiadanie niezwykłe smutne, nostalgiczne a zarazem piękne i pełne ciepła. Od urodzenia mnieszkalim na drugim psiyntrze w dómu przy ul. Kościuszki 119, Pokój z kuchnió, do ulicy (zawsze słońce) od wschodu do zachodu. W podwórzu każdy lokator mniał swój chlywik, w nim trzimał (kto mógł) koza, świnie, trusie, kury i jeno szczurów nich nie trzimał, same sie trzmieli,a było jich co nie miara, nawet i po oborze lateli, jano niby w zimnie. W podwórzu była tyż woda z kranu. Mama nie narzykała, że to je ciażko kubeł wody na drugie psintro nosić,ale cieszyła 2 Bernard Janowicz., Moje cztery pory roku Jesień. Zapiski Kociewskie, 1998, nr 3, s Ibidem. 4 Ibidem. 20

21 się, że ji pomagamy. A było nas razym 9 osób. Do mycia, kómpania, prania, szorowania podłogi w izbie i kuchni, korytarza, schodów i wychodka (ustępu) 5. Moją szczególną uwagę zwróciła czułość, z jaką autor pisze o swoich rodzicach: Rodzice stareli się, żeby w mieszkaniu było ciepło, o ciepłą odzież. Ojciec postarał się o nowa słóma i słomo wypychał sztrózaki (sienniki) do łózków, żeby nóm się dobrze spało 6. Dalej: ( ) ojciec przyniósł z lasu chojanka i razym z mamó stareli się, by jak najładni wystroić chojniak 7. Była to biedna, ale szczęśliwa rodzina. Matka zawsze znalazła czas na to, by przytulić rodzeństwo i opowiedzieć im bajkę. Oboje starali się, aby zapewnić im szczęśliwe dzieciństwo, i godne życie. Bernard Janowicz bardzo ciekawie opisuje też zimowe zabawy na śniegu: My dzieciaki się tyż cieszyli, jak kurzyło (padało) wiele śmnigu. ( ) Korki, drewniane bóty na dni robocze, byli w zimnie najlepsze na ślizgawka, bo przez cały rok od latania obcasy byli zdarte i korki byli gładkie, tak jak łyże (łyżwy). Na sankach tyż zjeżdżelim z górki, chłopcy przeważnie na brzuchu i nogami kierowali na zakryntach 8. Wiosna otwierała przed Janowiczem nowe możliwości, pomysły. Nie chcąc obciążać pod względem finansowym rodziców, młody Benek obmyślił plan, jakby tu sobie zarobić trochę pieniędzy. W czasie wolnym po szkole, chciałóm trocha grosza zarobjić, żeby mamie i tacie pomóc ( ) niedaleko nas, przy końcu łulicy był Mały Dworzec kolejowy (Mała Bana), urzandowo: Starogard przedmoście. Tu do mały bany przyjeżdżali ludzie do mniasta ( ) Jak zez dworca śli, to chodnik był na unych za wązki, tak dużo ich było, a uż zawdi w dni targowe, to nieśli kosze z jajami, masłem, glómzó, a w Pindlach mieli rozmajite warzywa. Ja (i mój kolegi) dochodziłóm tedi do taki obładowany kobity i pytałóm: Moga nosić? I tak pomagłóm nosić i para franków dostałólóm 9. Z kolei lato, to dla Bernarda Janowicza czas zabawy, kąpieli w rzece, wspólnego zbierania jagód z mamą. Najprzyjemniejsza pora roku. Autor opisuje piękno przyrody, zabawy z kolegami odczuwa się w całym tym opisie pewną beztroskę, spokój i radość: Psianknie było nad rzeką, ale psianknie było tyz w lesie zielónym. Nie tylko że chodzili do lasu na szpacyr, wycieczka,ale i na maliny, jagody, borówki i poziomki 10. Przy opisywaniu dzieciństwa Janowicza skupiłam się głównie na Moich Czterech porach roku, ponieważ uznałam, że nikt lepiej nie opisze uroków dzieciństwa Janowicza aniżeli on sam. Bernard Janowicz zaczął uczęszczać do szkoły w Bernard Janowicz., Moje cztery pory roku Zima, Zapiski Kociewskie, 1998, nr 4, s Ibidem. 7 Ibidem 8 Ibidem. 9 Ibidem. 10 Bernard Janowicz., Moje cztery pory roku Wiosna, Zapiski Kociewskie, 1998, nr 1, s