A R T Y K U Ł Y OBYWATELSTWO RZYMSKIE PAWŁA APOSTOŁA

Transkrypt

1 A R T Y K U Ł Y Zeszyty Naukowe KUL 53 (2010), nr 1 (209) KS. WIESŁAW KRAIŃSKI OBYWATELSTWO RZYMSKIE PAWŁA APOSTOŁA Kwestia obywatelstwa rzymskiego Pawła z Tarsu jest niezwykle ciekawa z punktu widzenia historycznego i prawnego. Paweł, Żyd, faryzeusz, urodzony w Tarsie, hellenistycznym mieście prowincji Cylicja, był od urodzenia obywatelem rzymskim (Dz 22,25-29; 16,37; 23,27). Do dziś nie ma jasnej odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób rodzina Żydów pochodzących z pokolenia Beniamina nabyła obywatelstwo rzymskie. Pismo Święte nie zawiera na ten temat żadnych informacji, trudno też z jego wersetów dotyczących tej kwestii wywnioskować jakiekolwiek przesłanki przemawiające za ewentualnym pochodzeniem obywatelstwa rzymskiego krewnych Pawła oraz jego samego. Wszelkie stwierdzenia na ten temat są jedynie hipotezami. Jednakże ze względu na Pawłową przynależność do świata judaistycznego, greckiego i rzymskiego jednocześnie, są to bardzo ciekawe hipotezy, poprzez które Apostoł Narodów jawi się jako kosmopolita, człowiek wielu kultur i symbol uniwersalności chrześcijańskiej. Niniejszy artykuł rozpocznie się wprowadzeniem w ogólne zasady nabywania obywatelstwa rzymskiego, by przez ukazanie historycznej i prawnej sytuacji miasta, z którego wywodził się św. Paweł, przejść do głównego zagadnienia. I. OGÓLNE ZASADY PRAWNE DOTYCZĄCE OBYWATELSTWA RZYMSKIEGO Kwestię obywatelstwa przesądzały w prawie rzymskim, rządzącym się zasadą osobowości prawa (w odróżnieniu od dzisiejszej zasady terytorialności prawa) dwa statusy: status libertatis oraz status civitatis. Pierwszy ze statusów odnosił się do najważniejszego podziału, od którego Gaius rozpoczął wykład prawa osobowego, mianowicie podziału na ludzi na wolnych (liberi) i niewolników (servii) 1. Kategoria * KS. DR WIESŁAW KRAIŃSKI teolog, prawnik, adiunkt Zakładu Prawa Kanonicznego na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Oficjał Sądu Biskupiego Diecezji Toruńskiej.

2 4 KS. WIESŁAW KRAIŃSKI ludzi wolnych różnicowała się wewnętrznie na wolnych od urodzenia (ingenui) oraz wyzwoleńców (libertini). Status civitatis określał stanowisko, jakie dana osoba zajmowała w państwie. Dzielił społeczeństwo na trzy kategorie: obywateli rzymskich (cives Romani), Latynów (Latini) 2 oraz cudzoziemców (peregrini) 3. Tylko obywatele rzymscy byli pełnoprawnymi członkami społeczeństwa rzymskiego. Posiadanie obywatelstwa niosło za sobą szereg uprawnień. Przede wszystkim obywatel posiadał pełną zdolność prawną. W sferze stosunków prywatno-prawnych dysponował ius conubii, czyli prawem do zawarcia związku małżeńskiego; ius commercii, czyli prawem do zawierania umów według ius civile, oraz ius legis actio, czyli prawem wnoszenia skarg do sądu. Posiadanie obywatelstwa uprawniało w sferze publiczno-prawnej do służby w legionach, do głosowania na zgromadzeniach ludowych (ius sufragii), do zajmowania urzędów publicznych (ius honorum), do piastowania stanowisk w administracji państwowej (autocrati), do dzierżenia władzy oraz własności (potestas et dominium), a także dawało zdolność testamentową (testamenti factio) do bycia spadkodawcą i spadkobiercą. Prawo rzymskie przewidywało kilka sposobów nabycia obywatelstwa rzymskiego. Zasady jego uzyskania ewoluowały w zależności od przyczyn politycznych, gospodarczych czy społecznych. W wyniku ekspansji terytorialnej Rzymu, wzrostu liczby ludności oraz różnorodności porządków prawnych, prawo musiało wynaleźć nowe rozwiązania, które ułatwiały sytuację prawną ludności. Nadawanie obywatelstwa rzymskiego było też silnym argumentem wykorzystywanym przez ludzi mających do tego uprawnienia, za pomocą którego realizowali swoje cele polityczne czy społeczne. Oto najważniejsze sposoby nabycia obywatelstwa rzymskiego. URODZENIE Nabycie obywatelstwa poprzez urodzenie następowało wtedy, kiedy dziecko zrodziło się w małżeństwie obywatela rzymskiego z obywatelką rzymską. O sytuacji prawnej ojca decydował moment poczęcia dziecka. Dziecko, które narodziło się z małżeństwa niebędącego w świetle prawa rzymskiego matrimonium iustum, dzieliło los swojej matki. 1 K. K o l a ń c z y k, Prawo rzymskie, Warszawa 1999, s Latynami określało się mieszkańców równiny Lacjum. 3 Cudzoziemcy byli wolnymi mieszkańcami państwa rzymskiego, ale nie posiadali obywatelstwa rzymskiego. Ta kategoria ludności stała się szczególna ze względu na podboje terytorialne Rzymu. Cudzoziemcom państwo rzymskie pozostawiało ich pierwotną organizację lokalną, ale wskutek nieposiadania obywatelstwa, peregrini nie mieli żadnych uprawnień wynikających z prawa rzymskiego. Rządzili się własnymi prawami, a kiedy dochodziło do ich kolizji z prawem rzymskim, stosowano wówczas ius gentium. Kategoria peregrinów została zlikwidowana dopiero w 212 roku.

3 OBYWATELSTWO RZYMSKIE PAWŁA APOSTOŁA 5 NADANIE W DRODZE PRZEPISU PRAWNEGO ORAZ PRZEZ WŁADZĘ PUBLICZNĄ Nabycie obywatelstwa rzymskiego mocą przepisu prawnego odbywało się w ściśle określonych prawem przypadkach. Na podstawie Lex Acilia repetundarum z 122 roku przed Chr., obywatelstwo nabywał mieszkaniec prowincji, który wygrał proces z urzędnikiem rzymskim o nadużycie 4. Władza nadawała obywatelstwo poszczególnym osobom, związkom społecznym, mieszkańcom miast i regionów 5. Organami uprawnionymi w okresie republiki do nadawania obywatelstwa rzymskiego były przede wszystkim comitia plebis, czyli zgromadzenia ludowe. Czyniły to w formie ustawy, którą uprzednio musiał zaaprobować senat rzymski 6. Inne organy władzy przyznawały obywatelstwo tylko z upoważnienia zgromadzeń ludowych 7. Od około 89 roku przed Chr. comitia plebis na zasadzie delegacji czasowej zaczęły przekazywać swoje uprawnienia w sferze nadawania obywatelstwa na organy, takie jak: senat, triumwirowie i wodzowie 8. Obywatelstwo tą drogą można było nabyć w zamian za bohaterską służbę Rzymowi, ważne usługi w działalności gospodarczej czy politycznej. Rzymianie nie kwapili się do nadawania obywatelstwa rzymskiego, a tym samym do poszerzania kręgu obywateli. Sytuacja ta zmieniła się w I wieku przed Chr. z powodów politycznych. W wyniku tzw. wojny ze sprzymierzeńcami, w 89 roku przed Chr., wszyscy mieszkańcy Italii stali się obywatelami rzymskimi, których liczba wzrosła do 463 tysięcy 9. W czasie pryncypatu i dominatu obywatelstwo rzymskie nadawał cesarz. Wszyscy mieszkańcy Imperium stali się obywatelami rzymskimi na mocy ustawy cesarza Karakalli Constitutio Antoniana z 212 roku. Głównym motywem 4 W. B o j a r s k i, Prawo rzymskie, Toruń 1999, s K o l a ń c z y k, Prawo rzymskie, s M. Z a b ł o c k a, Nadawanie obywatelstwa rzymskiego, Prawo Kanoniczne 36 (1993), nr 1-2, s Por. tamże. 8 Jak podaje Zabłocka (tamże, s. 217), nie istnieją żadne źródła świadczące o sytuacji nadania obywatelstwa rzymskiego przez senat rzymski, choć takie przypadki prawdopodobnie zdarzały się. Ciekawą kwestią, którą porusza autorka, jest sposób nadawania obywatelstwa przez wodzów rzymskich, zwany virtutis ergo. W celu wywołania w żołnierzach męstwa, wódz Mariusz uczynił obywatelami rzymskimi tych spośród nich, którzy na to zasłużyli. Nadania tego typu zostały dokonane w I wieku przed Chr. na mocy ustaw Lex Iulia z 90 roku oraz Lex Calpurnia de civitate sociorum z 89 roku. Z tego przywileju korzystali także Pompejusz Strabo, Sulla, Metellus Pius, Pomponiusz oraz Cezar. W okresie cesarstwa uprawnienie nadawania obywatelstwa tą drogą przejęli cezarowie, z tą różnicą, że do podjęcia takiej decyzji nie potrzebowali już upoważnienia ustawowego. Jeżeli chodzi o triumwirów, czyli urzędników, ich rola w nadawaniu obywatelstwa rzymskiego ujawniła się przy zakładaniu colonia Romana. Kolonie rzymskie, pełniące początkowo funkcje obronne, z czasem stały się źródłem uzyskiwania ziemi przez biedaków, niemogących pozwolić sobie na kupno działki w Italii. Od około 100 roku zaczęto zakładać także kolonie dla weteranów. 9 Szerzej zob. tamże.

4 6 KS. WIESŁAW KRAIŃSKI tej decyzji były prawdopodobnie względy finansowe. Zwiększając liczbę obywateli rzymskich, cesarz zwiększył tym samym wpływy z podatków. Edykt Karakalli zakończył także proces romanizacji i przemiany państwa-miasta Rzymu w jednolitą monarchię 10. WYZWOLENIE W prawie rzymskim wygaśnięcie niewoli następowało poprzez dobrowolny akt woli właściciela (manumissio) lub przez przepis prawny. Ius civile przewidywało kilka rodzajów wyzwolenia spod władzy właściciela 11. Pierwszym z nich był manumissio vindicta, polegający na dokonaniu wyzwolenia przed organem władzy państwowej i za jego aprobatą. Manumissio censu oznaczało wyzwolenie poprzez wpisanie niewolnika na listę obywateli w czasie spisu cenzorskiego, na polecenie lub za zgodą właściciela. Manumissio testamento było nadaniem wolności w drodze testamentu 12. Na początku IV wieku pojawiła się także nowa forma wyzwolenia, tzw. manumissio in ecclesia, nadanie wolności przed biskupem i gminą wyznaniową. Kolejne sposoby wyzwolenia przewidywało prawo pretorskie 13. Należało do nich manumissio inter amicos (wyzwolenie wobec przyjaciół świadków), manumissio per epistulam (w liście skierowanym do niewolnika) oraz manumissio per convivio adhibitionem (wyzwolenie w czasie uczty) 14. Status wyzwolonych przez powyższe sposoby był bardzo niepewny i z tego powodu podlegali oni ochronie pretorskiej. Wyzwoleniec (libertus, libertinus) w wyniku aktu wyzwolenia nabywał wolność (status libertatis), obywatelstwo (status civitatis), ale tylko wówczas, jeśli został wyzwolony przez obywatela rzymskiego według formy nakazanej przez ius civile oraz status rodzinny (status familiae). Wyzwoleniec objęty był prawem patronatu, polegającym na pozostawaniu w stosunku zależności od dawnego właściciela. W rzeczywistości ius patronatus było kontynuacją stosunku niewolniczego w zła- 10 Por. tamże, s B o j a r s k i, Prawo rzymskie, s ; K o l a ń c z y k, Prawo rzymskie, s Jak podaje Kolańczyk (Prawo rzymskie, s ), najkorzystniejszym dla niewolnika wyzwoleniem w drodze testamentu było wyzwolenie bezpośrednie, ponieważ obowiązki wyzwoleńca ograniczały się wówczas tylko do oddawania czci zmarłemu panu. Poza tym na wyzwoleńców testamentowych nakładano wiele ograniczeń wobec spadkobierców zmarłego. 13 B o j a r s k i, Prawo rzymskie, s. 88; K o l a ń c z y k, Prawo rzymskie, s Wyzwoleni poprzez prawo pretorskie według prawa cywilnego nadal byli niewolnikami. Dopiero Lex Iunia Norbana z 19 roku określała ich status, według którego mogli żyć jak wolni, ale po ich śmierci majątek wracał do właściciela. Kategorię Latynów juniańskich (od nazwy Lex Iunia) zniósł dopiero Justynian. Szerzej por. B o j a r s k i, Prawo rzymskie, s. 88 oraz K o l a ń - c z y k, Prawo rzymskie, s. 190.

5 OBYWATELSTWO RZYMSKIE PAWŁA APOSTOŁA 7 godzonej formie 15. Prawo to nie dotyczyło jednak dzieci wyzwoleńca, te bowiem były już traktowane jako ingenui, czyli wolni z urodzenia. Niekorzystne następstwa wynikające z prawa patronatu mogły zostać cofnięte tylko w drodze przywilejów cesarskich: ius aureorum anulorum (prawo to zbliżało stanowisko wyzwoleńca do wolnourodzonych) oraz natalium restitutio (przywilej ten zrównywał sytuację wyzwoleńca ze stanowiskiem wolnourodzonych) 16. Praktykę wyzwalania znacznie ograniczył August na podstawie Lex Fufia Caninia z 2 roku po Chr. i Lex Aelia Sentia z 4 roku 17. II. PRAWNO-HISTORYCZNA SYTUACJA TARSU JAKO STOLICY RZYMSKIEJ PROWINCJI CYLICJA Ja jestem... Żydem z Tarsu w Cylicji, obywatelem znacznego miasta (Dz 21,39) Według legendy Tars powstał w miejscu, gdzie mitologiczny Pegaz zranił się w kopyto. W rzeczywistości historia leżącego nad rzeką Kydnos Tarsu zaczyna się w epoce Hetytów (po 1200 roku przed Chr.) 18. Tars był głównym miastem krainy o nazwie Cylicja, leżącej w południowo-wschodniej części Azji Mniejszej 19. Miasto leżało blisko ważnego szlaku handlowego, zwanego Wrotami Cylickimi (Porta Ciliciae). Jedna ze starszych istniejących informacji o Tarsie znajduje się na czarnym obelisku Salmanassara III, którego pochodzenie określa się na IX wiek przed Chr. Tars pojawia się również w pochodzących z IV wieku pismach Ksenofonta, w których opisywany jest jako bogate i wielkie miasto, gdzie znajdował się pałac króla Cylicjan Syenezisa 20. Po podbojach Aleksandra Wielkiego, miasto początkowo pozostawało we władzy Ptolemeuszy. Około 200 roku miasto przeszło pod pano- 15 K o l a ń c z y k, Prawo rzymskie, s Tamże, s Lex Fufia Caninia wprowadziła ograniczenia stosowanych na dużą skalę wyzwoleń testamentowch. Lex Aelia Sentia ograniczała praktykę wyzwoleń pod względem ich merytoryczności. Wyzwalający musiał mieć co najmniej 20 lat, wyzwolony 30 lat. Tylko z powodu słusznej przyczyny można było odstąpić od kryterium wieku. Badaniem słusznych przyczyn zajmowała się specjalna komisja, złożona z pięciu senatorów i pięciu ekwitów. 18 Por. J. G n i l k a, Paweł z Tarsu, Kraków 2001, s Cylicja słynęła z urodzajnych gleb i tkactwa. Nazwa tej krainy pochodzi od grubego materiału uzyskiwanego z włosia kóz (gr., łac. cilicium). 20 K s e n o f o n t, Wyprawa Cyrusa, przekł. z greki W. Madyda, Warszawa 2003, s. 28.

6 8 KS. WIESŁAW KRAIŃSKI wanie Seleucydów i za Antiocha IV Epifanesa zostało poddane silnej hellenizacji, która wypierała wpływy orientalne pozostałe po panowaniu perskim 21. Po 133 roku, wskutek ekspansji terytorialnej, Azja Mniejsza znalazła się pod władzą Rzymu. W roku przed Chr. Pompejusz przeprowadził w Azji Mniejszej reformę administracyjną. W jej wyniku Cylicja powiększyła się o nowe terytoria 22, a Tars stał się stolicą prowincji. Cylicja, jak większość urodzajnych i żyznych prowincji o tradycjach rolniczych, była bezwzględnie wyzyskiwana przez Rzym. Kiedy prokonsul Marek Cycero został w 51 roku namiestnikiem Cylicji, zastał ją zrujnowaną i wyniszczoną prawie na wieki 23. Położone na prowincji miasta rzymskie całkowicie podlegały władzy Rzymu. Zależność ta mogła być ograniczona przez nadanie specjalnego przywileju. Najniżej wśród hierarchii miast uprzywilejowanych 24 znajdowały się tzw. civitate vectigales vel stipendiariae, czyli miasta, które płaciły podatki i posługiwały się własnym prawem. Dalej wyróżniano tzw. civitates sine foedere immunes et liberae, czyli miasta zwolnione od składania wszelkich danin, posługujące się własnym prawem, mające prawo bicia monety, prowadzenia swobodnego handlu i skazywania na banicję. Najwyżej w hierarchii stały civitates foederatae, czyli miasta zależne od Rzymu wyłącznie w polityce zagranicznej. Przykładem takiego miasta były Ateny. Tars należał do kategorii civitates sine foedere immunes et liberae, a więc posiadał szereg przywilejów. Status wolnego miasta (civitas libera) nadał Tarsowi Marek Antoniusz w 42 roku przed Chr. Podczas wojny domowej między triumwirami Oktawianem, Markiem Antoniuszem a Lepidusem, Tars opowiedział się za przyszłym cezarem. W 27 roku Cylicja została oddana pod zarząd Legati Augusti pro praetore 25. Tars był znanym w Azji Mniejszej ośrodkiem kultury. Strabon pisze 26, że działające w mieście szkoły retoryki i filozofii poziomem edukacji przewyższały słynne uczelnie w Atenach i Aleksandrii. W mieście działali nauczyciele szkoły stoickiej i platońskiej, tacy jak Nestor (nauczający w początkach naszej ery) czy Atenodor z Kany, filozof stoicki i osobisty nauczyciel oraz przyjaciel Augusta. 21 Por. G n i l k a, Paweł z Tarsu, s. 26. Zob. także E. D ą b r o w s k i, Dzieje Pawła z Tarsu, Warszawa 1953, s Z. K u b i a k, Dzieje Greków i Rzymian, Warszawa 2003, s ; D ą b r o w s k i, Dzieje Pawła z Tarsu, s M. J a c z y n o w s k a, A. M ą c z a k o w a, W. T y l o c h, Historia starożytna, Warszawa 1969, s Jak dalej podają autorzy, prowincje wschodnie, które stały w momencie podboju rzymskiego na bardzo wysokim poziomie rozwoju gospodarczego, były szczególnie wyzyskiwane w okresie republiki. Dopiero pryncypat przyczynił się do ponownego wzrostu świetności ekonomicznej tych regionów (tamże, s. 341). 24 Por. D ą b r o w s k i, Dzieje Pawła z Tarsu, s D ą b r o w s k i, Dzieje Pawła z Tarsu, s S t r a b o n, Geographica hypomnemata, Zob. także D ą b r o w s k i, Dzieje Pawła z Tarsu, s. 55.

7 OBYWATELSTWO RZYMSKIE PAWŁA APOSTOŁA 9 STATUS PRAWNY DIASPORY W TARSIE Tars zamieszkiwany był przez liczną zhellenizowaną diasporę żydowską 27. W 171 roku Antioch IV Epifanes założył w mieście kolonię żydowską, a Żydom w całej Cylicji nadał szczególne przywileje: prawa obywatelskie danego miasta i możliwość współrządzenia w nich 28. Jak podaje za Filonem E. Schürer 29, w czasach Chrystusa Cylicja zamieszkiwana była przez znaczną liczbę Żydów, którzy zachowywali swoje prawa i kult religijny. Władza publiczna danego miasta uznawała, mówiąc językiem współczesnym, podmiotowość prawną społeczności żydowskiej. Podmiotowość ta przejawiała się w trzech głównych sferach: religijnej (kultycznej), podatkowej i jurysdykcyjnej 30. Prawo przestrzegania własnego kultu religijnego podkreślone jest zwłaszcza w źródłach pochodzących z czasów Cezara 31. Autonomia diaspory żydowskiej mogła z łatwością powodować konflikty między statusem Żydów a innymi mieszkańcami miast, dlatego całkowite zachowanie wolności religijnej mogło być zagwarantowane przez władze rzymskie tylko wówczas, gdy nie prowadziło do napięć. Przynależność do diaspory umożliwiała Żydom wywiązywanie się z nakazanego przez prawo obowiązku płacenia podatków na świątynię w Jerozolimie. Jednakże znaczną przeszkodę stanowił w tym przypadku przepływ denarów przez prowincje (były one konfiskowane). Żydzi podlegali także własnej jurysdykcji. Przykładowo Paweł otrzymał od Sanhedrynu władzę do aresztowania Żyda, który nawrócił się na chrześcijaństwo. Żydzi mieli prawo wymierzenia kary pięciokrotnej chłosty (2 Kor 11,24; Pwt 25,3). August zwolnił Żydów z obowiązku stawania przed trybunałem rzymskim w szabat. Z powodu ograniczeń wynikających z szabatu, poczyniono Żydom prawdopodobnie ustępstwa w kwestii powoływania do służby wojskowej 32. Sprawa ta stała się szczególnie gorąca w czasie konfliktu Cezara z Pompejuszem. Wówczas wielu Żydów z Azji Mniejszej, powołanych do legionów, stało się obywatelami rzymskimi w nagrodę za służbę wojskową. Na większej części obszaru prowincji Azji Mniejszej (jak i również w miastach Fenicji, Syrii oraz Grecji), imigranci żydowscy byli uważani za cudzoziemców (peregrini) i nie cieszyli się przywilejem obywatelstwa danego miasta 33. Źródła 27 Ilość Żydów zamieszkujących całą Azję Mniejszą na przełomie er hipotetycznie szacuje się na milion. Cyt. za D ą b r o w s k i, Dzieje Pawła z Tarsu, s Por. tamże. 29 E. S c h ü r e r, Storia del popolo giudaico al tempo di Gesù Cristo, Brescia 1997, s. 71, Szerzej zob. tamże, s Tamże. 32 G. B a r b a g l i o, Paolo di Tarso e le Origini Cristiane, Asissi 1989, s. 53; S c h ü r e r, Storia del popolo giudaico, s Wyjątkiem były nowo fundowane miasta, takie jak np. stolice imperium Seleucydów i Ptolemeuszy, Antiochia i Aleksandria. Możliwe, że w tych miastach Żydzi tworzyli pokolenia ( tribus), zgodnie z tradycją religijną. Jest nie do pomyślenia, że Żydzi mogli przynależeć do innych tribus miejskich (pozostających w ścisłej łączności z kultem pogańskim) niż własna diaspora. Szerzej zob. S c h ü r e r, Storia del popolo giudaico, s. 183.

8 10 KS. WIESŁAW KRAIŃSKI poświadczają jednak, że istniały w Azji Mniejszej i Syrii miasta, w których Żydzi posiadali obywatelstwo już od III wieku przed Chr. 34 Jak zostało wyżej zaznaczone, miasta prowincjonalne uzyskiwały od władz rzymskich różnorodne przywileje, wraz z którymi mieszkańcom nadawano obywatelstwo. Co istotne, posiadanie obywatelstwa danego miasta nie oznaczało jednak posiadania obywatelstwa rzymskiego. III. CIVIS ROMANUS SUM PAWEŁ OBYWATEL RZYMSKI Rzymskie obywatelstwo Pawła ściśle łączy się z terytorium, na którym się urodził. Według prawa rzymskiego, mieszkańcy prowincji byli poddanymi Rzymu i nie posiadali rzymskiego obywatelstwa. Dzieje Apostolskie podają jednak, że Paweł od urodzenia jest obywatelem rzymskim. Przede wszystkim oznacza to, że obywatelstwo musiał odziedziczyć po swoich rodzicach lub dalszych przodkach. Pojawia się tu pytanie, w jaki sposób oni je nabyli? Nowy Testament w żadnym miejscu nie wspomina szczegółów dotyczących rodziny Pawła, a tym bardziej sposobu uzyskania przez nią obywatelstwa rzymskiego. Jedynym wspomnianym krewnym Pawła jest jego siostrzeniec, co sugeruje, że Apostoł miał siostrę (Dz 23,16). Sądząc po wykształceniu Pawła, można przypuszczać, że pochodził on z dość zamożnej warstwy społecznej, ponieważ rodziców stać było na edukację. Zawód Pawła czyli wyrobnik płócien namiotowych, przypuszczalnie mógł przejść z ojca na syna (Dz 18,3) 35. Zanim spróbujemy odpowiedzieć na pytanie dotyczące sposobu nabycia obywatelstwa rzymskiego przez przodków Pawła, zwróćmy uwagę na pochodzący z III wieku przekaz św. Hieronima dotyczący Pawłowego pochodzenia. Według św. Hieronima rodzice Pawła pochodzili z Giskali w Galilei i tam żyli do czasu, aż zostali wypędzeni przez Rzymian. Jest to przekaz niepewny, ale mógłby świadczyć o tym, że rodzice lub dalsi wstępni Pawła przybyli z Palestyny do Azji Mniejszej jako niewolnicy. W wyniku wyzwolenia uzyskali obywatelstwo rzymskie, a Paweł urodził się już jako ingenus, czyli wolny z urodzenia. Hipotezę tę odrzuca jednak większość autorów 36. Innym możliwym sposobem nabycia obywatelstwa przez rodzinę Pawła mogło być nadanie go przez władzę rzymską któremuś z jego wstępnych lub grupie 34 Zob. tamże, s Por. G n i l k a, Paweł z Tarsu, s Np. D ą b r o w s k i, Dzieje Pawła z Tarsu, s. 59; G n i l k a, Paweł z Tarsu, s. 29.

9 OBYWATELSTWO RZYMSKIE PAWŁA APOSTOŁA 11 Żydów. Jak zostało wyżej wspomniane, organizujący w latach przed Chr. prowincję Cylicyjską Pompejusz mógł nadać obywatelstwo rzymskie niektórym mieszkańcom Tarsu. Jednak sądząc po zaszczycie i prestiżu, jakim było uzyskanie obywatelstwa od słynnego męża stanu, możliwe, że Paweł wspomniałby o tym. Należy też przywołać wyżej wspomniany fakt nadawania obywatelstwa rzymskiego Żydom zamieszkującym Azję Mniejszą w zamian za służbę w legionach podczas konfliktu Cezara z Pompejuszem 37. Istnieje też przypuszczenie, że rodzina Pawła mogła nabyć obywatelstwo za dużą sumę pieniędzy (Dz 22,28). O przypadkach kupna obywatelstwa rzymskiego wspomina Dio Kasjusz. Na podstawie powyższych hipotez niemożliwym jest ustalenie jedynego i niepodważalnego sposobu, przez który antenaci Pawła mogli nabyć status obywatela rzymskiego. Za wyjątkiem podważanego przez badaczy przekazu Hieronima, wszystkie przedstawione sytuacje są prawdopodobne. Według słów Pawła pewne jest jedynie to, że obywatelstwo rzymskie posiadał on od urodzenia (ingenus). Istnieją nieliczne głosy 38, że Paweł w rzeczywistości nie posiadał obywatelstwa rzymskiego. Miał mu je przypisać Łukasz na podstawie faktu pobytu Apostoła w Rzymie. Jak jednak podaje Epiktet, za bezpodstawne powoływanie się na fakt posiadania obywatelstwa rzymskiego groziła kara śmierci 39. PROCES Paweł powołuje się na fakt posiadania rzymskiego obywatelstwa w kulminacyjnym momencie sceny zatrzymania go przez Rzymian w trakcie jego konfliktu z Żydami (Dz 22,25). Czyni to przed setnikiem i przed trybunem 40, aby uniknąć biczowania (quaestio per tormenta), którego stosowanie na mocy, pochodzącej z 248 roku przed Chr., Lex Porcia było zakazane wobec obywateli rzymskich. Ten środek tortur był prawnie dozwolony w celu wymuszania zeznań tylko na niewolnikach i cudzoziemcach, i to w wyjątkowych przypadkach 41. Przywileje prawne, jakie dawało obywatelstwo rzymskie, uchroniły Pawła przed śmiercią, ponieważ trybun Klaudiusz Lizjasz zdecydował, aby przekazać więźnia namiestnikowi Feliksowi. Trybunał rzymskiego namiestnika, mającego siedzibę w Cezarei Nadmorskiej był kompetentny do sądzenia spraw obywateli rzymskich, którzy zamieszki- 37 S c h ü r e r, Storia del popolo giudaico, s G n i l k a, Paweł z Tarsu, s Cyt. za: tamże. 40 W rozmowie Pawła z trybunem dowiadujemy się, że ten drugi nabył obywatelstwo rzymskie za wielką sumę pieniędzy (Dz 22,28). W rzymskiej hierarchii społecznej jednak trybun stoi niżej niż Paweł, ponieważ on jest obywatelem od urodzenia! Por. Katolicki Komentarz Biblijny (dalej: KKB), s D ą b r o w s k i, Dzieje Pawła z Tarsu, s. 441.

10 12 KS. WIESŁAW KRAIŃSKI wali w prowincjach 42. Przed trybunałem namiestnika, rozstrzygającego sprawę Pawła, oskarżycielami byli Żydzi. Mowę oskarżycielską w ich imieniu wygłosił retor Tertullos, znawca prawa rzymskiego (orator forensis), którego znajomość w procesach mieszanych tego typu była niezbędna 43. W ustnym akcie oskarżenia zarzucił on Pawłowi przestępstwa apostazji, agitacji i zbezczeszczenia Świątyni przez wprowadzenie na jej teren poganina 44. Sankcją za każde z tych przestępstw była kara śmierci. Rzymski trybunał był jedyną kompetentną władzą do sądzenia zagrożonych najsurowszą karą przestępstw obywateli rzymskich. Po dwóch latach więzienia Pawła namiestnikiem został Porcjusz Festus. Długi okres wyczekiwania na proces przez Pawła, jako podlegającego szczególnej ochronie prawnej obywatela rzymskiego, wydaje się nieprawdopodobny. Jak jednak zauważyli badacze, rzymska legislatura nie znała żadnego środka prawnego pozwalającego zmusić trybunał namiestnika do szybszego zakończenia sprawy 45. Przed trybunałem nowego namiestnika, wobec niemogących mu niczego udowodnić Żydów, Paweł odwołał się do cesarza 46, aby ten rozsądził jego sprawę w Rzymie (Dz 25,11-12). Wobec apelacji do cesarza, lokalny trybunał utracił swoją właściwość. Jak podaje Katolicki Komentarz Biblijny 47, nie są znane podstawy prawne tego odwołania. W prawie rzymskim istniały dwie formy odwołania: appellatio oraz provocatio. Pierwsza z nich oznaczała możliwość zwrócenia się do wyższego trybunału z prośbą o ponowne zbadanie sprawy i była stosowana w przypadku wydania wyroku skazującego oskarżonego 48. Druga forma odwołania, pochodząca z czasów republiki, umożliwiała oskarżonemu przekazanie jego sprawy do trybunału cesarskiego w Rzymie przed wydaniem wyroku. Przypuszczalnie Paweł powołał się na tę drugą instytucję, ponieważ nie mógłby skorzystać z prawa apelacji, gdyby zapadł wyrok skazujący go na śmierć 49. Po długim uwięzieniu, ostateczną instancją, przed którą miała się rozstrzygnąć sprawa Pawła, stał się sam cezar. Paweł pod eskortą setnika cesarskiej kohorty udał się do Rzymu (Dz 27,1). Po dotarciu do stolicy Imperium pozwolono Pawłowi mieszkać prywatnie razem z żołnierzem, który go pilnował (Dz 28,16). Fragment ten oznacza, że Paweł przebywał w areszcie domowym pod stałym nadzorem żołnierza (custodia carceris). Cezar wykonywał swoją jurysdykcję za pośrednictwem prefekta pretorian, którym w czasie więzienia Pawła w Rzymie (51-62) był Afranius Burrus, prawdopodobne jest więc, że Paweł znajdował się pod strażą jego samego lub podległego mu 42 G n i l k a, Paweł z Tarsu, s D ą b r o w s k i, Dzieje Pawła z Tarsu, s Tamże, s. 453; G n i l k a, Paweł z Tarsu, s G n i l k a, Paweł z Tarsu, s Instytucja caesarem appello w greckim tekście Dz 25,11 sformułowana jest słowami Καισαρα επικαλουμαι. 47 K K B, s G n i l k a, Paweł z Tarsu, s Tamże.

11 OBYWATELSTWO RZYMSKIE PAWŁA APOSTOŁA 13 żołnierza 50. Ponieważ Paweł był obywatelem rzymskim, został skazany na karę śmierci przez ścięcie mieczem, nie zaś przez ukrzyżowanie, które było hańbiącym sposobem uśmiercania. ZAKOŃCZENIE W grecko-rzymskim świecie przełomu er posiadanie podwójnego obywatelstwa nie było zjawiskiem rzadkim. Wielu mieszkańców prowincji rzymskich było wówczas obywatelami rzymskimi. Początkowo prawo rzymskie było bardzo restrykcyjne, jeżeli chodzi o możliwość nabywania obywatelstwa. W miarę upływu czasu i zmian sytuacji polityczno-gospodarczej, zwłaszcza wielkiej ekspansji terytorialnej Rzymu, zasady nabywania obywatelstwa rzymskiego, mówiąc językiem współczesnym, ulegały pewnej liberalizacji. Modyfikacja zasad nabywania obywatelstwa rzymskiego często stanowiła dla władz rzymskich instrument służący osiąganiu zamierzonych celów politycznych, gospodarczych czy militarnych. Powiększająca się liczba obywateli rzymskich znacznie osłabiła panującą w świecie antycznym zasadę personalności prawa, co z kolei przyczyniło się do wyodrębnienia nowej gałęzi prawa, ius gentium 51. Święty Paweł, posiadający rzymskie obywatelstwo Żyd, mieszkaniec stolicy rzymskiej prowincji, zanurzonej kulturowo w greckim świecie, nie był zapewne jedyną postacią o tak barwnym statusie cywilnym. Posiadanie przez Pawła obywatelstwa rzymskiego nie jest rzeczą nadzwyczajną, ponieważ wielu mieszkańców prowincji rzymskich cieszyło się wtedy przywilejami związanymi ze statusem obywatela rzymskiego. Natomiast nie da się ustalić, w jaki sposób żydowska rodzina z rzymskiej prowincji mogła uzyskać tak wysoki status. Rezultatem historycznej rekonstrukcji tego problemu są tylko hipotezy. Jak podaje E. Schürer 52, niemożliwe jest dojście do tego, w jaki sposób żyjący w rzymskich prowincjach Azji Mniejszej Żydzi uzyskali status obywateli rzymskich. W świetle Pisma Świętego pewne jest jedynie to, że Paweł od urodzenia był obywatelem rzymskim (ingenus), dzięki czemu będąc oskarżonym o przestępstwo zagrożone karą śmierci, mógł wnieść apelację bezpośrednio do trybunału cesarskiego w Rzymie. Brak w Biblii bliższych informacji na temat źródła pochodzenia obywatelstwa rzymskiego w rodzinie Pawła może kierować uwagę badacza także ku teologicznemu aspektowi rzymskiego obywatelstwa św. Pawła. To dzięki niemu bowiem Paweł dotarł do Rzymu, stolicy ówczesnego świata. Przekroczył granice wytyczone przez judaizm i wyszedł samotnie ku pogańskim mrokom. 50 Tamże, s W. W o ł o d k i e w i c z, M. Z a b ł o c k a, Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa 1996, s S c h ü r e r, Storia del popolo giudaico, s. 192.

12 14 KS. WIESŁAW KRAIŃSKI Słowa kluczowe: obywatelstwo rzymskie, św. Paweł CITTADINANZA ROMANA DI PAOLO APOSTOLO Sommario Paolo Giudeo, nacque nell ellenistica capitale della provincia romana: la Cilicia. Era un personaggio stupendo che viveva in un ambiente composto da grandi culture, cioè: giudaica, greca, e latina. Dal punto di vista storico e giuridico è molto interessane la questione della sua cittadinanza romana. La Sacra Scrittura afferma soltanto, con certezza, che Paolo era in possesso della cittadinanza romana dalla nascita (ingenus), talché potrebbe avere ereditato la cittadinanza dai genitori oppure altri antenati. Esistono solo ipotesi su come loro fossero riusciti a ottenere il diritto alla cittadinanza romana. Tarso, il luogo dove Paolo apostolo è nato, era una città di stato libero (civitas libera) ed i suoi abitanti godevano di certi diritti, privilegi, ivi compreso il diritto di cittadinanza della città. Impossibile è rispondere precisamente come Giudei nelle province romane fossero riusciti ad ottenere il diritto alla cittadinanza romana. Probabilmente molti Giudei godevano di tale cittadinanza per il fatto di essere discendenti di liberi oppure per meriti speciali nei riguardi del potere romano, per esempio: servizio nella legione militare o attraverso il pagamento di una importante somma di denaro. La cittadinanza romana di Paolo apostolo non è una questione eccezionale, poiché nell espansione territoriale il cambiamento dei rapporti politici ed economici consentiva al potere romano di elargire ad un certo numero di individui lo stato di cittadino romano. Parole chiavi: cittadinanza romana, San Paolo