Kszta towanie si kategorii warto ci ekonomicznej Shaping the category of economic value

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH Nr 95 Seria: Administracja i Zarz dzanie 2012 prof. Kazimierz Fiedorowicz Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach mgr Jacek Fiedorowicz Politechnika Warszawska Kszta towanie si kategorii warto ci ekonomicznej Shaping the category of economic value Streszczenie: Przedstawiono zmiany, jakie nast powa y w okre laniu kategorii warto ci ekonomicznej dobra. Warto ta pojawia si w procesie gospodarowania. Zmiany w okre laniu kategorii warto ci ekonomicznej przedstawiono dla kilku okresów historycznych: staro ytno ci, okresu patrycystycznego, redniowiecza, merkantylizmu, fizjokratyzmu, klasycyzmu, marksizmu i okresu wspó czesnego. Zmiany w okre laniu kategorii warto ci ekonomicznej polega y na pog bianiu zarówno definicji jak i na coraz lepszych sposobach pomiaru warto ci. Nast powa o znaczne zró nicowanie sposobów definiowania tej kategorii i sposobów okre lania wielko ci tej kategorii. Zmiany te maj miejsce i obecnie. Kategori warto ci ekonomicznej dobra okre lano najpierw za pomoc ceny. Nast pnie oparto na cesze u yteczno ci. Kolejno oparto j na warto- ci pracy, warto ci wymiennej, warto ci dodanej, kra cowej, subiektywnej, spo ecznej, a tak e niepewnej. S owa kluczowe: kategoria, warto ekonomiczna, zmiana w czasie, wielorako, definiowanie Abstract: The article presents changes in describing the category of the economic value of goods. This value appears in the management process. Changes in the definition of the category of economic value are shown for a number of historical periods: ancient, male keeper tangential period, the Middle Ages, mercantilism, physiocratism, classicism, Marxism and the modern period. Changes in the definition of the category of economic value consisted of deepening both the definition and better ways to measure the value. Following widely differing ways of defining the categories and methods of determining the scope of this category. These changes are taking place even now. The category of the economic value of goods is determined by price first. Then, based on the attribute of usability. Next, it is based on the value of labour, exchange value, added value, as well as marginal, subjective, social, and uncertain values. Key words: category, economic value, the change in time, variety, define Wst p Przedmiotem analizy s zmiany, jakie wyst pi y w procesie historycznym, w definiowaniu warto ci jako kategorii ekonomicznej. W ekonomii warto jest uznana za podstawow kategori. Jednak nie by o i nie ma jednoznacznego pogl du na sposób okre lania kategorii warto ci. Próbowano j wielokrotnie okre li. Sposób okre lania kategorii warto ci ulega zmianom.

2 146 K. Fiedorowicz, J. Fiedorowicz Dokonano przegl du sposobów okre lania kategorii warto ci w ekonomii, czyli kategorii warto ci ekonomicznej. Przegl d ten zostanie przeprowadzony w nawi zaniu do zmieniaj cego si sposobu jej ujmowania wraz z rozwojem my li ekonomicznej. Najpierw zostanie omówiona sama kategoria warto ci ekonomicznej. Nast pnie zostanie omówiony sposób jej okre lania w poszczególnych okresach czasu. Przeprowadzono uproszczony podzia rozwoju my li ekonomicznej na trzy okresy: okres historyczny, okres klasyczny i czasy nam wspó czesne. W zako czeniu, zamiast wniosków, omówiono zwi le zmiany dotychczasowej kategorii warto ci i wyra ono pogl d dotycz cy potencjalnych przysz ych zmian, czyli modyfikacji w okre leniu kategorii warto ci ekonomicznej. Sposób przedstawiania kszta towania si kategorii warto ci ekonomicznej mo e budzi w tpliwo ci ze wzgl du na przyj te zbytnie uproszczenia w tym przedstawianiu. Uproszczenia te by y niezb dne z dwóch powodów. Pierwszy powód uproszcze wynika z faktu, e analizowano zmiany tej kategorii pod k tem zmian g ównych cech tej kategorii. Natomiast drugi powód jest taki, e celem analizy by o wykorzystanie jej wyników przy okre laniu warto ci rzeczy. Rzeczy posiadaj odmienne cechy od innych rodzajów dóbr ekonomicznych. St d te powinny by odmiennie traktowane w kontek- cie relacji zachodz cych mi dzy trzema kategoriami: warto ci, wycen i cen. Te trzy kategorie, odniesione do rzeczy, ró ni si mi dzy sob. To zró nicowanie jest jedn z odmienno ci, o których by a mowa powy ej. Istota kategorii warto ci ekonomicznej Relacje zachodz ce mi dzy podmiotem a przedmiotem 1, w tym te zachodz ce mi dzy nimi relacje ekonomiczne, wyra aj si poprzez warto dóbr ekonomicznych. Relacje te nie posiadaj obiektywnej natury. S one subiektywne, gdy zale od tego, jakie znaczenie dla u ytkowników dóbr ekonomicznych posiadaj te dobra. St d ka da kategoria warto ci, w tym równie kategoria warto ci ekonomicznej dotycz ca dóbr, jest kategori okre lan zarówno w sposób subiektywny jak i w sposób zmienny. Dotyczy to zarówno zmienno ci wywo anej zmieniaj cymi si u ytkownikami dóbr, jak i zmian warto ci dobra zachodz c w czasie. Obiektywizacja warto ci ekonomicznej dla dobra jest zabiegiem, który polega na tym, aby wyznaczy warto tego dobra niezale nie od subiektywnego os du wyra anego przez poszczególnych u ytkowników danego dobra. Jest to mo liwe, je li przy tym wyznaczaniu s brane pod uwag takie w a ciwo ci, czy te takie cechy dobra ekonomicznego, które to w a ciwo ci lub te cechy s niezmienne w czasie i s trwa e, niezale ne od os du poszczególnych, zmieniaj cych si u ytkowników danego dobra ekonomicznego. Cechy warto ci, dotycz ce dóbr ekonomicznych, odró niaj si od cech i od kategorii warto ci, dotycz cych innych nieekonomicznych rodzajów dóbr. Odró nienie te wynika z tego, e warto ekonomiczna danego 1 Podmiotem jest tu w a ciciel dobra ekonomicznego a przedmiotem jest tu samo dobro ekonomiczne. Seria: Administracja i Zarz dzanie (22)2012 ZN nr 95

3 Kszta towanie si kategorii warto ci ekonomicznej 147 dobra jest ilo ciowo porównywalna z warto ci ekonomiczn innych dóbr. Porównywalno dóbr ekonomicznych wynika z warto ci u ytkowej tych dóbr. Natomiast warto jako kategoria, jest kategori szersz od kategorii warto ci u ywanej w ekonomii, nazywan warto ci ekonomiczn. Jako kategoria szersza 2, psychologiczna, posiada dwa znaczenia, dotycz ce zarówno s du o faktach jak i s du o warto ci. Pierwszy s d dotyczy faktu zaistnienia samej warto ci, a drugi za s d dotyczy oceny istnienia tego faktu. W przypadku np. dobra ekonomicznego trwa ego, powiadamiaj c o fakcie zaistnienia warto ci, mówimy e np. budujemy dom. Natomiast powiadamiaj c, e dom ma pi okien, to oceniamy po rednio warto tego domu. Przy omawianiu kategorii warto ci zaj to si kategori warto ci ekonomicznej. Kategori t, ekonomia jako nauka, zajmuje si od samego pocz tku swego istnienia. St d we wszystkich wi kszych publikacjach, zwi zanych z histori my li ekonomicznej, omawiano t kategori. Warto w ekonomii wyst puje wtedy, gdy wyst puje relacja, wi lub stosunek mi dzy podmiotem, czyli u ytkownikiem danego dobra ekonomicznego a przedmiotem, czyli samym dobrem ekonomicznym. Relacje te zachodz jedynie wtedy, gdy dane dobro, wyst puj ce w naturze, poprzez wej cie do procesu gospodarowania, staje si dobrem ekonomicznym. Proces gospodarowania tworz fazy tego procesu, czyli faz wytwarzanie dóbr, faz wymiany dóbr, faz podzia u dóbr i faz spo ycia dóbr. Dobro trwa e, jako dobro ekonomiczne, uczestniczy we wszystkich czterech powy szych fazach procesu gospodarowania. Powstaje w fazie wytwarzania. Jest nast pnie przedmiotem wymiany na rynku, tworz c segment na rynku dóbr. Wymiana na rynku dóbr, wchodzi w sk ad rynku pierwotnego, w postaci dóbr po rednich czy te dóbr finalnych. Dobro, ze wzgl du na cech trwa o ci, mo e by tak e przedmiotem wielokrotnej wymiany na rynku wtórnym. Nast pnie, po wymianie na rynku dóbr, jako dobro trwa e, staje si rodkiem trwa ym w procesie wytwarzania lub te jako finalne dobro trwa e, staje si d ugotrwa ym rodkiem spo ycia. Po jej wykorzystaniu dobro wymaga rekultywacji. Cykl obiegu dóbr w procesie gospodarowania jest wi c d ugi. Warto ekonomiczna (w skrócie warto ) jest podstawow kategori w naukach ekonomicznych. Definiowanie tej kategorii ulega o w ci gu wieków znacznym zmianom. Równie obecnie kategoria ta nie jest poj ciem jednoznacznym. Odnosimy j zarówno do rzeczy, do us ug, ale te i do pracy, b d cej tak e dobrem ekonomicznym. Warto mo na odnosi do takiej wielko ci warto ci, która s u y jako podstawa do okre lania ceny rynkowej. St d wyst puje kategoria warto ci rynkowej. Mo na te warto odnosi do warto ci odtworzeniowej. St d wyst puje kategoria warto ci odtworzeniowej. To samo mo e dotyczy odniesienia do takiej wielko ci warto ci, która opiera si na u yteczno ci dobra. Oznacza to wyst powanie kategorii warto ci u ytkowej. Wynika z tego, e wyst puj ró ne kategorie warto ci, w tym tak- e ró ne kategorie warto ci odniesione do rzeczy. Wyst puje w naukach ekonomicznych du a ilo kategorii warto ci. 2 Alexander S., 1908, The idea of value, Mind, New Series, vol. I, ss. 31 i 53. ZN nr 95 Seria: Administracja i Zarz dzanie (22)2012

4 148 K. Fiedorowicz, J. Fiedorowicz Poj cia zwi zane z kategori warto ci ekonomicznej ulega y zmianom, wraz z histori kszta towania si my li ekonomicznej. Historia kszta towania si kategorii warto ci ekonomicznej mo e by odnoszona zarówno do warto ci rzeczy, do warto ci us ug, do warto ci pracy lub do warto ci innego wysi ku, albo te mo e by odnoszona wspólnie do tych wszystkich rodzajów warto ci. Warto rzeczy, warto us ug, lub warto pracy, odpowiada warto ciom utylitarnym czyli zdolno ciom do zaspokajania naszych potrzeb. Warto utylitarna, podobnie jak ka da kategoria warto ci, te nosi cechy subiektywne. Warto ekonomiczn dobra mierzymy za pomoc pieni dza jako miary warto ci. Stosuj c pomiar warto ci dobra, mo na nast pnie dokonywa ekwiwalentnej wymiany warto ci dobra na rynku. W oparciu o warto dobra ustalamy te cen dobra. St d stwierdza si, e warto dobra jest równa cenie dobra, a cen dobra ustala warto dobra. Z drugiej strony, cena dobra przekszta ca si w cen rynkow dobra. Jest ona ustalana na rynku w wyniku wyznaczania równowagi mi dzy poda a popytem na dane dobro. Nast puje to w mechanizmie ustalania ceny dobra, czyli warto ci dobra. Na ustalanie warto ci rzeczy, us ug lub pracy, a po rednio i ich ceny. Wp ywaj takie czynniki, które dotycz u yteczno ci i funkcjonalno ci dobra, jego trwa o ci i estetyki, gustów sprzedawców i nabywców itp. Warto dobra odpowiada powinna tym czynnikom. Ponadto na warto dobra mog wp ywa i inne, pozaekonomiczne czynniki, dotycz ce komfortu, wyró nienia spo ecznego, presti u itp. Okre lanie warto ci, jako kategorii ekonomicznej, by o, jest i b dzie ci gle przedmiotem poszukiwa. Kategoria ta nie jest kategori niezmienn. Na zmian tej kategorii wp ywaj warunki funkcjonowania gospodarki oraz wp ywaj te nasze oceny. Dokonuj c przegl du poj warto ci, nale y podkre li, e nie ma mo liwo ci znalezienia jednej definicji warto ci. Definiowanie tej kategorii wymaga wprowadzenia do rozwa a równie kategorii zwi zanych z miar warto ci, co wywo uje dodatkowe utrudnienia w definiowaniu i w okre laniu kategorii warto ci ekonomicznej. Omawiaj c zmiany dotycz ce okre lania kategorii warto ci ekonomicznej, wyodr bniono kilka okresów historycznych, istotnych dla kszta towania si tej kategorii. Okresami tymi s : okresy uznane za historyczne, jak staro ytno, okres patrycystyczny, redniowiecze, merkantylizm i fizjokratyzm. Nast pnie s to klasycyzm, marksizm i neoklasycyzm, w tym szko a austriacka (psychologiczna). Na ko cu jest to okres dotycz cy pogl dów nam wspó czesnych. Pogl dy z okresów historycznych Przy rozpatrywaniu kategorii warto ci ekonomicznej w okresach historycznych, wyodr bniono pi okresów. S to: staro ytno, okres patrycystyczny, redniowiecze, merkantylizm i fizjokratyzm. Seria: Administracja i Zarz dzanie (22)2012 ZN nr 95

5 Kszta towanie si kategorii warto ci ekonomicznej 149 Staro ytno. W staro ytno ci za warto ekonomiczn, czyli za warto dobra w postaci towaru, uznawano warto sprawiedliw 3. By a to warto uzgodniona mi dzy sprzedaj cym a kupuj cym. Warto ta odpowiada- a ustalonej cenie wymiany. Relacje cenowe ró nych dóbr wynikaj z ich potrzeby. St d pierwotnym wyznacznikiem warto ci dóbr s potrzeby spo- eczne. Jest to stwierdzenie, które posiada swoj wa no a do czasów nam wspó czesnych. St d wszystkie rozwijane pó niej teorie warto ci s rozwini ciem arystotelowskiej idei warto ci. Idea ta, definiuj c warto dobra, jednocze nie nie rozstrzyga a o sposobie pomiaru tej e warto ci. Okres patrycystyczny. W nauce Ojców Ko cio a 4 rozró niano dwa rodzaje dóbr: dobra wspólne i dobra prywatne. Zasadniczo oba rodzaje dóbr posiadaj wspólne cechy. St d wprowadzono zalecenie, aby nie gromadzi ponad potrzeb nadmiaru dóbr prywatnych. Nadmierne gromadzenie dóbr prywatnych by oby zbytni uzurpacj dóbr wspólnych. Te rozró nianie dóbr doprowadzi o do rozró nienia dwu rodzajów ich warto ci. Wprowadzono tak- e moralny zakaz nadmiaru gromadzenia dóbr prywatnych. Zakaz ten doprowadzi do tego, e nie maksymalizowano wysi ku, zwi zanego z wytwarzaniem dóbr. redniowiecze. Poj ciu warto ci w redniowieczu nie przypisywano szczególnej uwagi. Uznawano t kategori za powszechn w u yciu, okre- lon ju w staro ytno ci i przez Ojców Ko cio a. Jedynie nieco odmienne sformu owania, dotycz ce kategorii warto ci dóbr, okre li w. Tomasz z Akwinu (XIII wiek). Wed ug niego 5, mi dzy lud mi dochodzi do wymiany dóbr, us ug i pracy. Aby wymiana ta by a wymian sprawiedliw dla obu uczestników procesu wymiany, to musi by okre lona warto przedmiotu wymiany. Dobra wymieniane, aby mog y by porównywane warto ciowo, musz posiada okre lon cen. St d wprowadzone zosta o poj cie ceny sprawiedliwej. Cena ta oznacza równo obu stron uczestnicz cych w procesie wymiany. Ponadto cena sprawiedliwa oznacza, e za wymieniane dobro p acimy tyle, ile jest ono warte. Z kolei aby okre li warto dobra odpowiadaj c cenie sprawiedliwej, to wyznacza j praca, któr nale y wykona, aby wytworzy dane dobro. W warto ci dobra uwzgl dnia si tak e koszt transportu, sk adowania oraz zwi zany z danym dobrem koszt ryzyka. S to sk adniki warto ci dobra. Do tych sk adników warto ci, które to warto ci s natury materialnej, dodaje si sk adniki niematerialne warto ci, takie jak godno i przynale no spo eczn uczestników procesu wymiany. Do tych sk adników niematerialnych dodaje si te potrzeb. Potrzeba jest pocz tkiem procesu wymiany i pocz tkiem procesu okre lania warto ci. Jako cen sprawiedliw uznano wewn trzn warto dóbr, wynik ze sk adników warto ci dobra. Cen sprawiedliw mierzy si za pomoc pieni dza. Je li sam pieni dz jest zbytnio po dany, to staje si ród em z a. W oparciu o tak zdefiniowan kategori warto ci dobra, nast powa a pó niej w ci gu wieków dalsza modyfikacja tej e kategorii. 3 Arystoteles, 1982, Etyka Nikomachejska, PWN, Warszawa, Ksi ga V, s W. Stankiewicz, Historia my li ekonomicznej, PWE, Warszawa 2007, s W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, PWN, Warszawa 1958, s ZN nr 95 Seria: Administracja i Zarz dzanie (22)2012

6 150 K. Fiedorowicz, J. Fiedorowicz Merkantylizm. W merkantylizmie nast pi o poszerzenie w definiowaniu kategorii warto ci dobra. Poszerzono kategori warto ci o jedn dodatkow cech. T cech jest u yteczno dobra dla nabywcy. Dobra ekonomiczne, przynosz c zysk w procesie gospodarowania, mog podlega subiektywnemu warto ciowaniu. Merkantylistyczny pogl d na kategori warto ci najpe niej wyrazi N. Barbon 6. Wed ug niego warto dóbr wynika z ich u ytku. St d je li dane dobro posiada wysoki u ytek, to zarówno jego cena, jak i warto rosn. Je li wyst puje nadmiar ilo ci dóbr w stosunku do potrzeb, to ich cena i warto spadaj. Wed ug merkantylistów, najwi ksz u yteczno ze wszystkich dóbr posiada pieni dz. St d gromadzenie pieni dza, jako kapita u, jest celem dzia a ludzkich. Fizjokratyzm. Fizjokratyczna teoria warto ci dóbr wg F.Quesnaya 7, to rozró nienie dwu rodzajów warto ci: warto ci u ytkowej i warto ci sprzeda nej dóbr, czyli ceny dóbr. Warto sprzeda na dóbr winna odpowiada warto ci u ytkowej. Warto sprzeda na dóbr jest sum kosztów produkcji i zysku. Powinna ona odpowiada dobrej cenie. Celem gospodarowania powinno by uzyskiwanie dobrej ceny, co uzyskuje si poprzez odpowiedni poziom produkcji dóbr i nast pnie przez ich wymian. Jedynym pierwotnym ród em pochodzenia warto ci, czyli bogactwa, jest ziemia, o ile zostaje ona wykorzystana do produkcji. Oznacza to potrzeb poniesienia nak adów przez przedsi biorców rolnych. Podobny pogl d wyrazi A.R.J. Turgot 8. Stwierdza on, e rolnik jest ród em warto ci, czyli bogactwa, je li daje produkt o warto ci przewy szaj cej warto pracy w o onej w produkt. Pogl dy o charakterze klasycznym Omawiaj c pogl dy o charakterze klasycznym, dotycz ce warto ci ekonomicznej, ograniczono si do przedstawienia trzech pogl dów. S to: klasycyzm, marksizm i neoklasycyzm. Klasycyzm. Teoria warto ci uleg a dalszej modyfikacji przez klasyków ekonomii. Ze wzgl du na do obszerny zakres tej e modyfikacji, ograniczono si tu do omówienia najistotniejszych modyfikacji, dokonanych przez A.Smitha, D. Ricardo, J.B. Saya i J.S. Milla. A.Smith 9 wprowadzi nowe okre lenie, dotycz ce miernika warto ci dóbr. Chodzi tu o zastanowienie si, jaka relacja wyst puje mi dzy dwoma kategoriami warto ci dóbr: warto ci u ytkowej i warto ci wymiennej. Te dwie kategorie warto ci nie w pe ni ze sob si pokrywaj Warto u ytkowa dobra nie zawsze jest warto ci wymienn. Bywa, e wyst puje wysoka u yteczno dobra i niska jego wymienno, i odwrotnie. 6 N. Barbon, Rozprawa o handlu, [w:] Merkantylizm i pocz tki szko y klasycznej. Wybór tekstów. Lipi ski E. (red.), PWN, Warszawa 1958, s F. Quesnay, Pisma wybrane, Gebethner i Wolf, Warszawa 1928, s A.R.J. Turgot, O tworzeniu i podziale bogactw, Gebethner i Wolf, Warszawa 1927, s A. Smith, Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodów, Gebethner i Wolf, Warszawa 1927, tom I, ss. 37 i nast. Seria: Administracja i Zarz dzanie (22)2012 ZN nr 95

7 Kszta towanie si kategorii warto ci ekonomicznej 151 Teori warto ci dóbr, opart na warto ci wymiennej pracy, rozwin nast pnie D. Ricardo 10. O warto ci dobra stanowi nie tylko ilo wykorzystanej pracy do jego wytworzenia, ale i kwalifikacje, zawarte w pracy. Ponadto warto dobra zwi ksza atrakcyjno u ytkowa danego dobra. Warto u ytkow dobra kszta tuje nabywca. Równie na warto dobra wp ywa jego rzadko. Uogólniaj c, warto dobra wyznacza warto u ytkowa pracy. Natomiast warto u ytkow pracy wyznacza poda i popyt na rynku pracy. Pog biona te zosta a analiza warto ci pracy. J.B. Say 11 podzieli prac na prac produkcyjn, wytwarzaj c now warto i na prac nieprodukcyjn, która nie wytwarza nowej warto ci. Natomiast J.S. Mill 12 uzupe ni warto- ciowanie pracy o cech nazwan przykro ci. Cecha ta zwi ksza warto pracy, a przez to po rednio wp ywa na wzrost warto ci dobra. Ponadto wprowadzi kategori ekonomicznego przymusu pracy. Przymus ten wynika z potrzeb bytowych osób pracuj cych przy wytwarzaniu dobra. Marksizm. Marksowska teoria warto ci dobra 13 polega na rozró nieniu dwoisto ci w postaci materialnej i spo ecznej tre ci tej warto ci. Dwoisto ta tworzy warto u ytkow i warto wymienn dobra. Warto ci te powstaj w wyniku wykorzystania pracy prywatnej i pracy abstrakcyjnej. ród em warto ci dobra jest praca. Wytwarza ona warto dobra, na któr sk ada si p aca i warto dodatkowa. Warto dodatkowa jest ród em zysku dla w a- ciciela kapita u, czyli dla kapitalisty. Kategoria warto ci dodatkowej, przejmowanej przez kapitalist, jest istot marksizmu. Warto dodatkowa jest nies usznie zaw aszczana przez w a cicieli kapita u. W rzeczywisto ci warto dodatkow mo na uzna za zap at za kapita, wykorzystywany w procesie wytwarzania. St d marksowska interpretacja kategorii warto ci dodatkowej wywo a a najwi kszy spór, jaki mia miejsce w historii my li ekonomicznej. Istota sporu polega a na tym, czy jest s uszne, czy nie przejmowanie warto ci dodatkowej przez w a cicieli kapita u. Z ekonomicznego punktu widzenia jest to s uszne. Natomiast wed ug pogl du marksowskiego jest to nies uszne. Neoklasycyzm. Podstawowym okre leniem, prowadz cym do odmiennego ni klasyczne okre lenie warto ci dobra, by o okre lenie C. Mengera 14, reprezentanta tzw. psychologicznej szko y austriackiej w ekonomii. Stwierdzi on, e warto dobra posiada cech obiektywn lub cech subiektywn. Wynika to z tego, e podmiot gospodaruj cy okre la z obiektywnego lub z subiektywnego punktu widzenia warto danego dobra. Dobra wa niejsze s wi cej warte od dóbr mniej wa nych. Wa no dobra zale y od rodzaju potrzeby, któr dane dobro zaspokaja. Rozwini cie tej interpretacji warto ci doprowadza do tego, e szereg dóbr mo e mie warto zerow. S to tzw. dobra wolne, bo bezpo rednio nie s u zaspokajaniu potrzeb. 10 D. Ricardo, Zasady ekonomii politycznej i podatkowania, Gebethner i Wolf, Warszawa 1929, ss J.B. Say, Traktat o ekonomii politycznej, PWN, Kraków 1960, ss J.S. Mill, Zasady ekonomii politycznej, PWN, Warszawa 1965, s K. Marks, Kapita, KiW, wyd. 2, Warszawa 1970, t C. Menger, Grundsätze der Volkswirtschaftslehre, Wien-Leipzig 1923, s. 1. ZN nr 95 Seria: Administracja i Zarz dzanie (22)2012

8 152 K. Fiedorowicz, J. Fiedorowicz Reprezentatywnym pogl dem dla neoklasycznej teorii warto ci dobra jest pogl d A. Marshalla 15. Wskaza on na zwi zki wyst puj ce mi dzy poda, popytem a cen dobra. Wielko popytu na dobro zale y od u yteczno ci kra cowej danego dobra. Natomiast wielko poda y na dobro jest uwarunkowana kosztami produkcji dobra. Koszty te zale od wielko ci zaanga owanego w procesie wytwarzania kapita u i od ilo ci wykonanej pracy. Je li popyt na dobro, wynikaj cy z u yteczno ci kra cowej, jest wi kszy od poda- y na dobro, to nast puje wzrost ceny dobra. Cena jest za zale na nie tylko od kosztu produkcji ale równie od u yteczno ci kra cowej i od popytu. Teoria ta nadal s u y do okre lania warto ci dobra, ale z pewnymi modyfikacjami. Modyfikacja polega na tym, e warto dobra zale y tak e od warto ci pracy. Warto pracy nie jest ustalona wy cznie przez zasad poda y i popytu. Modyfikuje si t zasad o minimalne koszty utrzymania pracownika. Koszty utrzymania pracownika okre laj prac minimaln. Pogl dy wspó czesne Wspó czesne pogl dy na kategori warto ci ekonomicznej ulegaj dalszym przekszta ceniom. Przywo a tu mo na zdefiniowanie przez C.E. Ayresa 16 poj cia warto ci spo ecznej. Rozró ni on dwie kategorie warto ci dobra: warto cenow i warto przemys ow. Warto cenowa dobra jest badana przez neoklasyków ekonomii. Natomiast warto przemys ow dobra da si okre li w oparciu o wk ad danego dobra do dobrobytu spo- ecznego. St d mo na warto przemys ow dobra uzna te za warto spo eczn. Obecnie teoria warto ci dobra opiera si o teori dobrobytu. Wed ug J.K. Galbraitha 17, podstaw do okre lenia warto ci dobra jest jako ycia. Okre laj j dwie formu y podzia u wytworzonego dochodu spo ecznego. Pierwsza formu a nast puje w procesie wytwarzania. Druga formu a, nast puje w procesie podzia u i wynika z potrzeb spo ecznych. Oznacza to, e wed ug pierwszej formu y, podzia nast puje wg proporcji udzia u sk adowych niezb dnych do wytwarzania dobra, zarówno udzia u kapita u jak i udzia u pracy. Natomiast zgodnie z drug formu, podzia nast puje wed ug potrzeb spo ecznych. Uwzgl dnienie, w cz ci, obu formu, powoduje, e nast puje, w porównaniu z pierwsz formu, zwi kszenie równomierno- ci w poziomie ycia. Tym samym nast puje tak e zmniejszanie si ró nic w warto ci dóbr ekonomicznych. Zmniejszanie si tych ró nic powoduje, e dobra ekonomiczne staj si bardziej dost pne. Przez t dost pno posiadaj swoist warto, któr okre la si jako warto spo eczn. W okre laniu kategorii warto ci ekonomicznej dobra w procesie rozwoju my li ekonomicznej, mo na u o y pewien ci g w ewolucji okre lania tej kategorii. Kategori t formowano w nawi zaniu do trzech g ównych cech warto ci dóbr: do warto ci rynkowej, do warto ci u ytkowej i do warto ci dodatkowej. Warto ci rynkow jest cena uzyskana w toku wymiany. Warto 15 A. Marshall, Zasady ekonomiki, Wyd. M. Areta, Warszawa, t Za Stankiewicz W., op. cit., s J.R. Galbraith, Ekonomia w perspektywie, PWN, Warszawa 1992, s Seria: Administracja i Zarz dzanie (22)2012 ZN nr 95

9 Kszta towanie si kategorii warto ci ekonomicznej 153 ta jest ustalana przez sprzedaj cego i kupuj cego. Jest ona wielko ci zmienn w czasie. Zmienno t kszta tuje popyt i poda. Cecha warto ci rynkowej dobra wyst puje wtedy, gdy dane dobro posiada cech u yteczno ci. Oznacza to, e posiada pewn warto u ytkow dla nabywcy. Jednocze nie jest dobrem rzadkim, czyli posiada warto dodatkow dla sprzedawcy. Ponadto dane dobro jest dost pne na rynku. Warto u ytkowa jest to zdolno danego dobra do zaspokojenia potrzeby. Jest to cecha w asna dobra ekonomicznego. Cecha warto ci u ytkowej dobra wyst puje wtedy, gdy jest to cecha uznana zarówno przez wytwórc, czyli przez sprzedawc, jak i przez konsumenta czyli przez kupuj cego. Dla wytwórcy, cecha ta jest no nikiem warto ci dodanej, za dla konsumenta s u y zaspokajaniu potrzeby. Jest si nap dzaj c popyt. Warto ci dodatkow jest ta cz warto ci (czyli ceny) rynkowej, która kreuje zysk, czyli daje korzy dla zaanga owanego kapita u. Cecha warto ci dodatkowej jest celem wytwarzania, gdy nap dza wytwórc do dzia ania. Jest si nap dzaj c poda. Te trzy cechy warto ci dobra: warto rynkowa, warto u ytkowa i warto dodatkowa, musz by obecne i jednocze nie zawarte w danym dobrze. Jednocze nie te, ale w ró nej proporcji, wchodz one w sk ad warto ci danego dobra. Podsumowanie Jak wynika z powy szego przegl du zmian w kszta towaniu kategorii warto ci dobra w ci gu wieków, zmiany te polega y na pog bianiu definicji kategorii warto ci dobra i na coraz to lepszym precyzowaniu sposobów okre lania tej warto ci, czyli sposobu pomiaru warto ci. Prowadzi to do pierwszego spostrze enia, e kategoria warto ci dobra jest kategori zró nicowan. Zró nicowania dotycz wyodr bnionych dwu poziomów poznawania kategorii warto ci. Pierwszy poziom poznawania, to same definiowanie kategorii ekonomicznej warto ci dobra. Natomiast drugi poziom poznawania, s u y do okre lania wielko ci tej e warto ci ekonomicznej, czyli do pomiaru warto ci dobra. Ta dwoisto spostrzegania kategorii warto ci ekonomicznej dobra jest wykorzystywana przy omawianiu zró nicowania kategorii warto ci dobra odniesionej do warto ci dóbr trwa ych. Drugie spostrze enie dotyczy tego, e w procesie historycznym nast powa a zmiana w okre laniu kategorii warto ci dobra. Najpierw w staro- ytno ci kategori t traktowano jako cen. Nast pnie w merkantylizmie kategori t rozszerzono o warto opart na cesze u yteczno ci. Przez klasyków ekonomii poszerzono t kategori o miernik warto ci, czyli o prac i o warto wymienn. Marksizm wprowadzi do kategorii warto ci warto dodatkow. W neoklasycyzmie kategori warto ci poszerzono o u yteczno kra cow. Natomiast szko a austriacka wprowadzi a kategori warto ci subiektywnej. Wspó czesne pogl dy uzupe ni y kategori warto ci dobra o warto spo eczn. Zmiany w czasie kategorii warto ci dobra sz y wi c od warto ci dobra wyra onej cen, poprzez warto odpowiadaj c pracy, nast pnie u yteczno ci, a do warto ci spo ecznej. Mo na przypuszcza, e tym zmianom nie b dzie ko ca. Wyrazem tego jest uznanie dla nowej defi- ZN nr 95 Seria: Administracja i Zarz dzanie (22)2012

10 154 K. Fiedorowicz, J. Fiedorowicz nicji kategorii warto ci dobra, poprzez przyznanie twórcy tej nowej definicji nagrody ekonomicznej Nobel T now kategori warto ci ekonomicznej dobra jest warto niepewna. Niepewno ta wynika z faktu, e kszta towanie si ceny rynkowej dobra odbywa si przy niepe nej informacji. Niepe na informacja powoduje niepewno ceny dobra, co oznacza równie, e warto dobra jako odpowiednik ceny, jest warto ci niepewn. Reasumuj c powy sze mo na stwierdzi, e kategoria warto ci ekonomicznej dobra jest kategori zró nicowan zarówno na poziomie jej definiowania, jak i na poziomie jej okre lenia. Nast pnie kategoria warto ci ekonomicznej dobra ulega zmianom w czasie. Zmienno tej kategorii b dzie mie miejsce i w przysz o ci. Te dwie cechy kategorii warto ci ekonomicznej dobra: podwójno w jej definiowaniu i zmienno definicji w czasie tej kategorii, s szczególnie widoczne w odniesieniu do warto ci dóbr trwa ych. Poruszona tematyka, dotycz ca okre lania kategorii warto ci w ekonomii, jest tematyk istotn z trzech powodów. Pierwszy powód wynika z tego, e w ekonomii przywi zuje si do kategorii warto ci fundamentalne znaczenie. Bez tej kategorii ekonomia nie by aby w stanie obja ni procesu gospodarczego. Drugi powód, to zachodz ce zmiany w czasie przy okre laniu tej e kategorii. Nie mo na wykluczy, e zmiany te b d tak e wyst powa w przysz o ci 18. Natomiast trzeci powód wynika ze zró nicowania tej kategorii w zakresie jej definiowania i jej okre lania. By mo e pojawi si trzeci rodzaj kategorii warto ci, który by by oparty na odczuciu spo ecznym. Bibliografia Alexander S. (1908), The idea of value, Mind, New Series, vol. I. Arystoteles (1982), Etyka Nikomachejska, PWN, Warszawa, Ksi ga V. Barbon N. (1958), Rozprawa o handlu, [w:] Merkantylizm i pocz tki szko y klasyczne. Wybór tekstów, Lipi ski E. (red.), PWN, Warszawa. Galbraith J.R. (1992), Ekonomia w perspektywie, PWN, Warszawa. Marks K. (1970), Kapita, KiW, wyd. 2, Warszawa. Marshall A., Zasady ekonomiki, Wyd. M. Areta, Warszawa. Menger C. (1923), Grundsätze der Volkswirtschaftslehre, Wien-Leipzig. Mill J.S. (1965), Zasady ekonomii politycznej, PWN, Warszawa. Quesnay F. (1928), Pisma wybrane, Gebethner i Wolf, Warszawa. Ricardo D. (1929), Zasady ekonomii politycznej i podatkowania, Gebethner i Wolf, Warszawa. Say J.B. (1960), Traktat o ekonomii politycznej, PWN, Kraków. Smith A. (1927), Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodów, Gebethner i Wolf, Warszawa, tom I. Stankiewicz W. (2007), Historia my li ekonomicznej, PWE, Warszawa. Tatarkiewicz W. (1958), Historia filozofii, PWN, Warszawa. Turgot A.R.J. (1927), O tworzeniu i podziale bogactw, Gebethner i Wolf, Warszawa. 18 Przyk adem takim mo e by wyst powanie kategorii warto ci chwilowej, zwi zanej z rynkiem finansowym. Seria: Administracja i Zarz dzanie (22)2012 ZN nr 95