BANKI. przygotowany przez Warszawski Instytut Bankowości na zlecenie Związku Banków Polskich 5/2015 ISSN X

Transkrypt

1 RAPORT o sytuacji ekonomicznej banków BANKI 2014 przygotowany przez Warszawski Instytut Bankowości na zlecenie Związku Banków Polskich 5/2015 ISSN X

2 RAPORT o sytuacji ekonomicznej banków BANKI 2014 przygotowany przez Warszawski Instytut Bankowości na zlecenie Związku Banków Polskich 5/2015 ISSN X

3 Raport o sytuacji ekonomicznej banków BANKI 2014 wydawany na zlecenie Związku Banków Polskich ISSN X Warszawa, kwiecień 2015 r. WYDAWCA: Fundacja Warszawski Instytut Bankowości ul. Wiejska 12A, Warszawa tel.: , , fax: Andrzej Lech Prezes Zarządu REDAKCJA: Fundacja Warszawski Instytut Bankowości ul. Wiejska 12A, Warszawa Urszula Szulc Redaktor Naczelny AUTORZY: dr Mariusz Zygierewicz Joanna Tylińska Katarzyna Pawlik SKŁAD & DRUK: 1NEW - Piotr Dygas & ZP Primum tel piotr@1new.pl Copyright by: Fundacja Warszawski Instytut Bankowości. Publikacja jest chroniona przepisami prawa autorskiego. Rozpowszechnianie w jakikolwiek sposób bez zgody wydawcy jest zabronione i podlega odpowiedzialności karnej. Nr 5/2015, NAKŁAD: 350 szt. 2

4 SPIS TREŚCI Streszczenie...5 Najważniejsze zmiany stanu prawnego i zmiany instytucjonalne w sektorze bankowym w 2014 r. mające wpływ na działalność banków...15 I. Europejskie regulacje ostrożnościowe II. Regulacje krajowe III. Podatki IV. Program Mieszkanie dla Młodych V. Banki w procesie dystrybucji środków unijnych w 2014 r VI. Bankowy Fundusz Gwarancyjny VII. Działalność arbitra bankowego VIII. Przestępstwa na szkodę banków i ich klientów IX. Systemy rozliczeń X. Struktura sektora bankowego XI. Kadry bankowe Gospodarcze tło działalności banków w 2014 r I. Sytuacja makroekonomiczna II. Polityka banku centralnego III. Polityka walutowa Bilans i rachunek wyników systemu bankowego w 2014 r I. Podstawowe zmiany w bilansie sektora bankowego Suma bilansowa Aktywa Pasywa Zobowiązania pozabilansowe II. Wynik finansowy sektora bankowego III. Wybrane węzłowe wskaźniki działalności banków Bilans i rachunek wyników banków spółdzielczych w 2014 r I. Podstawowe zmiany w bilansie banków spółdzielczych Suma bilansowa Aktywa Pasywa II. Wynik finansowy banków spółdzielczych Szanse i wyzwania Od wydawcy

5

6 Streszczenie Prezentowane opracowanie jest kolejnym, dwudziestym drugim już, dorocznym raportem środowiska bankowego, oceniającym kondycję sektora bankowego w minionym roku, warunki ekonomiczne jego działania oraz szanse i wyzwania na najbliższą przyszłość. Rok 2014 cechował się lepszymi warunkami makroekonomicznymi działania banków niż miało to miejsce wcześniej. Tempo wzrostu gospodarczego było wyraźnie wyższe i co niezmiernie ważne stosunkowo stabilne w trakcie całego roku. Wprawdzie na jego początku oczekiwania rozwoju sytuacji ekonomicznej były znacznie lepsze niż z upływem minionego roku, ale szczęśliwie to pogorszenie nastrojów nie znalazło potwierdzenia w wynikach makroekonomicznych. Wolniejsze tempo wzrostu gospodarczego naszych głównych partnerów handlowych ze strefy euro oraz konflikt zbrojny na Ukrainie i związane z nim wzajemne sankcje na linii UE Rosja spowodowały, że dobry wynik było trudniej uzyskać, ale finalnie skala spowolnienia była minimalna. Jeszcze raz potwierdziła się teza o dużej witalności i elastyczności polskiej gospodarki, także w relacjach międzynarodowych (kolejny rok wzrostu eksportu). Ważnym czynnikiem rozwoju sektora bankowego okazała się też poprawa sytuacji na rynku pracy: większa liczba osób zatrudnionych i wzrost przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce. Nowym wyzwaniem dla gospodarki, a dla banków w szczególności, było funkcjonowanie w warunkach deflacji. Po raz pierwszy w najnowszej historii Polska uzyskała na koniec roku ujemne tempo wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych. Wprawdzie ten spadek wynikał głównie ze spadku cen nośników energii oraz cen żywności, ale przełożył się na generalny niższy wskaźnik poziomu inflacji i na dalszą obniżkę stóp procentowych. W 2014 r. Narodowy Bank Polski podjął decyzję o kolejnej obniżce oficjalnych stóp procentowych. Nigdy jeszcze od czasów transformacji gospodarczej nie przyszło działać bankom w warunkach tak niskich stóp procentowych, choć nadal pozostawały one na wyższym poziomie niż w wyżej rozwiniętych krajach świata (USA, Wielka Brytania czy strefa euro). Pozytywnym zjawiskiem była natomiast duża stabilizacja kursu złotego względem najważniejszych walut światowych, w tym walut, w których banki zawierały transakcje w Polsce. Ograniczał on wprawdzie dochody z instrumentów finansowych, ale jednocześnie nie zaburzał wyników prowadzonej działalności przez banki (przeszacowanie aktywów, zmiana funduszu z aktualizacji wyceny). W zakresie zmian regulacyjnych ostatni rok przyniósł przede wszystkim obowiązek wdrażania na świecie postanowień Bazylei III, w Unii Europejskiej przyjętej jako pakiet CRD IV/CRR. Przez cały miniony rok trwały jeszcze intensywne prace legislacyjne zmierzające do wydania przez Komisję 5

7 Europejską wszystkich aktów wykonawczych do tego pakietu. Często finał ich następował z dużym opóźnieniem, a regulacje te miały zasadnicze znaczenie dla prowadzenia biznesu bankowego. Można w tym kontekście wymienić chociażby nowe wymogi sprawozdawcze oraz nowe szczegółowe zasady ustalania wiążącej normy płynności krótkoterminowej LCR. Także na poziomie krajowym były prowadzone prace mające na celu implementację do polskiego porządku prawnego zapisów unijnej dyrektywy CRD IV. Niestety, podobnie jak w Europie, prace te wydłużają się i nie zostały jeszcze zakończone. Nie zostały wprowadzone zmiany w ustawie Prawo bankowe, ustawie o bankach spółdzielczych, zrzeszaniu się banków spółdzielczych i o bankach zrzeszających. Nie zakończono także prac nad projektem ustawy o nadzorze makroostrożnościowym. Odrębną kwestią jest też stan prac nad zmianą ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym. Spośród ustaw implementujących Bazyleę III w Polsce żadna ustawa nie została uchwalona do końca 2014 r. Ten stan rodził ogromne problemy dla banków, powodował niekiedy brak wiedzy w zakresie zastosowania określonych norm zwłaszcza tych, które w przepisach unijnych zostały pozostawione do decyzji władz krajowych. Ponadto przyjęcie rozporządzenia CRR w UE oznaczało przeniesienie uprawnień kompetencyjnych w zakresie wydawania wiążących interpretacji zapisów ostrożnościowych. Obecnie zamiast nadzoru krajowego czyni to EBA, która szczególnie na przełomie roku została dosłownie zasypana tysiącami wniosków o wydanie interpretacji, co musiało wydłużyć proces uzyskiwania odpowiedzi przez banki. Poza sferą prawną banki musiały podjąć także działania ekonomiczne w celu wypełnienia nowych norm nadzorczych, co dla niektórych banków mogło być istotnym wyzwaniem, szczególnie w obszarze zarządzania płynnością. W minionym roku utworzono w strefie euro unię bankową, nowy byt zajmujący się sprawowaniem nadzoru nad bankami z krajów należących do tej strefy. Polska nie przystąpiła dobrowolnie do unii bankowej, ale równolegle do przeglądu jakości aktywów przeprowadzonego przez EBC dokonała analizy stress testów polskich banków na warunkach zbliżonych do stosowanych w strefie euro. Test warunków skrajnych został dobrze zaliczony przez wszystkie banki w Polsce, które zostały wytypowane przez nadzór bankowy do tego ćwiczenia i następnie mu poddane w połowie 2014 r. Analizując wyniki ekonomiczne działania banków w minionym roku, należy odnotować dynamiczny wzrost sumy bilansowej sektora bankowego o 9%, osiągając na koniec roku wartość mld PLN. Tempo wzrostu aktywów bankowych było w ostatnim roku zdecydowanie szybsze niż rok wcześniej, co było efektem lepszych warunków prowadzenia działalności bankowej w Polsce. Relacja sumy bilansowej sektora bankowego do PKB uległa dalszemu wzrostowi do rekordowego poziomu blisko 89%. 6

8 Dominującą pozycję w strukturze aktywów sektora bankowego, tradycyjnie zachowały należności od sektora niefinansowego, które w 2014 r. stanowiły 55,8% aktywów ogółem. Wartość tej pozycji zwiększyła się w ostatnim roku o ponad 7%. Było to efektem wyraźnie szybszego tempa wzrostu akcji kredytowej banków dla podmiotów gospodarczych i nieco wolniejszego dla gospodarstw domowych. Był to trzeci kolejny rok, kiedy tempo wzrostu należności od podmiotów gospodarczych było wyższe niż w przypadku kredytów dla ludności, choć różnice w poziomie tego tempa wzrostu w obu grupach klientów nie były bardzo duże. Wzrost kredytów dla gospodarstw domowych był w minionym roku głównie skutkiem szybszego wzrostu kredytów konsumpcyjnych. Poprawa sytuacji na rynku pracy oraz złagodzenie wymogów rekomendacji T zaowocowały wyższą dynamiką tych należności. Zachętę dla rozwoju tego biznesu stanowiła poprawa jakości tego portfela oraz wyższa rentowność tej działalności, co w środowisku niskich stóp procentowych stanowiło ważny argument. Kolejny rok niską dynamiką wzrostu charakteryzował się portfel kredytów mieszkaniowych. Wartość nowo udzielonych kredytów zabezpieczonych hipotecznie uległa w 2014 r. obniżeniu i była ona niższa niż w kryzysowym 2009 r. Nawet lepsze warunki w postaci złagodzenia rekomendacji S, zapowiedź ich zaostrzenia w przyszłości, niskie stopy procentowe i stosunkowo niskie ceny mieszkań nie skłoniły klientów do zaciągania nowych zobowiązań. Magnesem przyciągającym klientów nie okazał się nowy rządowy program mieszkaniowy MdM. Warte odnotowania i podkreślenia jest utrzymywanie się wysokiej jakości tych należności mimo stopniowego starzenia się portfela. Nadal lepsza pozostawała jakość kredytów walutowych niż kredytów wyrażonych w złotych. Na skutek faktycznego zakazu udzielania nowych kredytów walutowych przez banki, nominalnie udział takich należności silnie zmniejszył się w 2014 r., wyraźnie poniżej poziomu 50% udziału w całości należności hipotecznych. W zakresie kredytów dla podmiotów gospodarczych szczególnie silnie obserwowano w ostatnim roku zainteresowanie kredytem na cele inwestycyjne. Dużą dynamiką charakteryzowały się kredyty na nieruchomości. Niewielki wzrost odnotowano natomiast w zakresie kredytów operacyjnych. Szczególnie wysoka dynamika dotyczyła kredytów dla dużych przedsiębiorstw, a wśród tych klientów największą dynamiką cechowały się kredyty inwestycyjne. Kredyty dla sektora MSP cechowały się niższą dynamiką i w tej kategorii klientów wyraźnie przeważały kredyty operacyjne. Ta odmienność pokazywała zarazem różnicę w generalnej sytuacji ekonomicznej obu grup przedsiębiorstw. Na uwagę zasługuje też poprawa jakości portfela kredytowego od podmiotów gospodarczych. Tradycyjnie była ona wyższa w zakresie należności od dużych przedsiębiorstw niż podmiotów sektora MSP. 7

9 W zakresie należności od sektora budżetowego dynamika należności bankowych była bardzo niska. Niewielki wzrost odnotowano w zakresie relacji z jednostkami samorządu terytorialnego. Dążenie do silnej poprawy dyscypliny budżetowej i zakończenie wielu inwestycji współfinansowanych ze środków unijnych spowodowały tę niską dynamikę. W 2014 r. silniej wzrosły należności banków z tytułu kredytów i pożyczek udzielonych dla instytucji finansowych. Ten wzrost wynikał z jednej strony z rozwoju firm leasingowych, factoringowych i pożyczkowych w ostatnim roku, ale należy też pamiętać, że wynik 2014 r. został silnie zaburzony przez jedną pożyczkę udzieloną między dwoma bankami na sfinalizowanie procesu przejęcia jednego z nich przez drugi. Po połączeniu banków pomniejszy ona wartość łącznych należności. W 2014 r. silnie rósł portfel papierów wartościowych. Szybszy wzrost akcji kredytowej banków zaowocował spadkiem płynności banków i mniejszym portfelem bonów NBP w aktywach banków. Silnie zwiększył się natomiast portfel skarbowych papierów wartościowych. Częściowo było to efektem zmiany wartości bieżącej obligacji starych emisji po kolejnych obniżkach stóp procentowych w NBP, ale widać też było duże zakupy nowych papierów. Po reformie systemu OFE udział banków w całym portfelu krajowych skarbowych papierów wartościowych po raz pierwszy przekroczył 50%. W całości aktywów sektora bankowego skarbowe papiery stanowiły już 12%. Zwiększył się też bankowy portfel obligacji wyemitowanych przez podmioty niefinansowe. Po stronie pasywów bilansu sektora bankowego obserwowano w ostatnim roku silny wzrost zobowiązań wobec sektora niefinansowego, szczególnie wobec gospodarstw domowych. Poprawa sytuacji na rynku pracy pozwoliła na silny wzrost depozytów i nawet niskie oprocentowanie środków nie zniechęciło do utrzymywania ich na rachunku bankowym. W efekcie szybszego wzrostu zobowiązań poprawiła się relacja należności brutto od sektora niefinansowego do zobowiązań od tego sektora do wzorcowej proporcji bliskiej 1:1. To świadczy o zmniejszającym się uzależnieniu banków od innych podmiotów finansowych w zakresie finansowania swojej bieżącej działalności. Podkreślić też warto, że stopniowo poprawiała się struktura terminowa depozytów coraz większą, choć nadal małą, rolę odgrywały środki pozyskane na okres dłuższy niż 12 miesięcy. Silny wzrost zobowiązań nastąpił także ze strony sektora budżetowego, ale można zakładać, że te środki nie cechują się wysoką stabilnością. Wolniej rosły zobowiązania wobec podmiotów finansowych. Zmniejszyły się zobowiązania wobec krajowych podmiotów, natomiast wzrosły zobowiązania od podmiotów zagranicznych. Jednak na skutek silnego ograniczenia akcji kredytowej w walucie obcej znaczenie tych ostatnich zobowiązań w całości pasywów banków uległo dalszemu zmniejszeniu. 8

10 Kapitały i fundusze własne banków uległy silnemu zwiększeniu w ostatnim roku. Wynikało to z przygotowywania się banków do nowych wymagań ostrożnościowych, ale w ostatnim roku banki jednocześnie wypłaciły większą część zysków w formie dywidendy. Zatrzymane zostało w bankach 72% zysków za 2013 r. Nowe wymogi kapitałowe i sprawozdawcze powodują, że wielkości funduszy własnych wyliczane dla celów ostrożnościowych na koniec 2014 r. stały się nieporównywalne z danymi z końca 2013 r. Dynamicznie zwiększały się w ostatnim roku zobowiązania pozabilansowe. Szczególnie duży wzrost dotyczył instrumentów pochodnych. Wolniejsze tempo rozwoju, choć powyżej 10% rocznie, odnotowano w zakresie otwartych linii kredytowych, kart kredytowych czy udzielonych gwarancji. Sektor bankowy uzyskał w minionym roku rekordowo wysoki wynik finansowy. Ten rezultat zasługuje tym bardziej na podkreślenie, że udało się go zrealizować w środowisku niskich stóp procentowych. Wzrosły dochody banków z odsetek, głównie na skutek silnego zmniejszenia kosztów odsetkowych i niewielkiego obniżenia przychodów odsetkowych. Odsetki stały się jeszcze ważniejszym źródłem dochodów banków. Stało się tak na skutek praktycznie niezmienionego poziomu dochodu z prowizji zrealizowanego przez banki w 2014 r. Zmniejszyły się natomiast wyraźnie dochody banków z innych źródeł, zwłaszcza dochody z operacji finansowych i operacji wymiany. Wyższe przychody z dywidend były natomiast zbyt małą pozycją, aby wpłynąć na większe znaczenie dochodów pozaodsetkowych. Banki nadal bardzo rygorystycznie ograniczały koszty swojej działalności. W 2014 r. obniżyły je o 1,3%. Nastąpiło to mimo wyraźnego wzrostu wysokości opłat banków wnoszonych do BFG. Wzrosła natomiast wartość odpisów z tytułu utraty wartości aktywów finansowych, ale należy pamiętać, że w poprzednim roku kwota tej pozycji była wyjątkowo niska. Silnie zwiększyła się kwota utworzonych rezerw, ale jednocześnie poprawił się wynik z IBNR. W sumie wskaźnik C/I uległ poprawie, osiągając poziom ok. 51%. Obciążenie wyniku podatkiem dochodowym wzrosło o tyle, że efektywna stopa opodatkowania zwiększyła się z 19% do 19,9%. Była to sytuacja zrozumiała w warunkach zwiększonych odpisów aktualizujących. Wynik finansowy netto wyniósł mln PLN i był nominalnie najwyższy w historii polskiej bankowości. Wskaźnik ROA uzyskany w 2014 r. utrzymał się praktycznie na poziomie roku poprzedniego. Natomiast wskaźnik ROE uległ niewielkiemu obniżeniu, co również można było przewidzieć w warunkach rosnących wymogów kapitałowych dla banków. Nadal kształtował się on jednak powyżej 12%. Sytuacja finansowa banków spółdzielczych kształtowała się nieco odmiennie niż całego sektora bankowego w Polsce. Tempo wzrostu aktywów ogółem było niewiele niższe niż w całym sektorze bankowym, co spowodowało 9

11 minimalne zmniejszenie udziału tej części bankowości w aktywach ogółem sektora bankowego do poziomu 6,8%. Tempo wzrostu należności banków spółdzielczych od podmiotów niefinansowych było wyższe niż w bankowości komercyjnej. Szczególnie ocena ta była adekwatna w zakresie dynamiki wzrostu kredytów dla przedsiębiorstw z sektora MSP. Wysoką dynamiką cechowały się zarówno kredyty operacyjne, jak i inwestycyjne, przy czym podobnie jak w bankach komercyjnych wyższą dynamikę wykazały kredyty inwestycyjne. Dobre wyniki wzrostu kredytów udzielonych przedsiębiorcom w ostatnich latach zostały jednak okupione wysokim kosztem w postaci pogorszenia się jakości portfela tych kredytów. Ogółem należności zagrożone banków spółdzielczych zwiększyły się w samym tylko 2014 r. aż o 18,6%. Udział kredytów z utratą wartości w portfelu kredytów dla podmiotów gospodarczych był w bankach spółdzielczych już wyższy niż w bankach komercyjnych i wynosił 11,7%. Pogorszenie tego portfela w ciągu ostatniego roku wyniosło 1,7 pkt proc. W zakresie należności od gospodarstw domowych zdecydowanie wyższą dynamiką charakteryzowały się kredyty mieszkaniowe niż kredyty konsumpcyjne. Jednak tradycyjnie największą pozycją wśród należności od gospodarstw domowych pozostały tzw. inne należności, a więc należności od przedsiębiorców indywidualnych i rolników indywidualnych, które są zaliczane według sprawozdawczości NBP do tej kategorii należności. Wśród należności od tych przedsiębiorców i rolników najszybciej zwiększały się kredyty na nieruchomości, a nieco wolniej kredyty operacyjne, najwolniej zaś kredyty inwestycyjne. Warto podkreślić, że w przypadku należności od gospodarstw domowych jakość portfela kredytowego uległa w ostatnim roku poprawie. Dotyczyło to w szczególności jakości kredytów mieszkaniowych i kredytów konsumpcyjnych. W 2014 r. dynamicznie zwiększały się należności banków spółdzielczych od sektora budżetowego. Było to zjawisko zgoła odmienne od obserwowanego w bankowości komercyjnej. Wzrost należności o blisko 15% należy uznać za bardzo wysoki i dowodzi tradycyjnie dobrej współpracy banków spółdzielczych z jednostkami samorządu terytorialnego. Specyficzną sytuacją w bankowości spółdzielczej był spadek wartości należności od sektora finansowego przy jednoczesnym bardzo dynamicznym wzroście portfela papierów wartościowych. Widać było, że część banków obawiała się lokować wolne środki finansowe w bankach zrzeszających i preferowała lokować je w zakup papierów wartościowych. Wzrost tego portfela wyniósł w ciągu jednego roku ponad 60%. Po stronie pasywnej bilansu banków spółdzielczych odnotowano kolejny rok wzrostu zobowiązań wobec sektora niefinansowego. Dynamika ta była 10

12 jednak nieco niższa niż należności banków spółdzielczych od klientów tego sektora. Szybciej rosły depozyty gospodarstw domowych niż przedsiębiorstw. W bankach spółdzielczych zmniejszył się na koniec roku stan depozytów od sektora budżetowego, natomiast dość dynamicznie wzrosły zobowiązania od sektora finansowego, ale ich znaczenie w bilansie banków było niewielkie. W 2014 r. nastąpił wzrost kapitałów własnych banków spółdzielczych. Ten wzrost był nieco mniej dynamiczny niż w bankach komercyjnych, ale było to pochodną mniejszego zysku netto banków spółdzielczych wypracowanego w 2013 r. Banki spółdzielcze przeznaczyły na wzrost swoich kapitałów 99% wyniku finansowego za rok poprzedni. Wynik finansowy sektora banków spółdzielczych był w ostatnim roku nieco wyższy niż rok wcześniej, ale jednocześnie nadal dużo niższy niż w 2012 r. Do poprawy wyniku w porównaniu z poprzednim rokiem przyczynił się głównie wzrost dochodów odsetkowych, zrealizowany dzięki szybkiemu wzrostowi aktywów bankowych i silnej redukcji kosztów odsetkowych. Dochody z tytułu prowizji, podobnie jak w bankach komercyjnych, wzrosły tylko nieznacznie. W efekcie udział dochodów odsetkowych uległ dalszemu zwiększeniu do ponad 75%. Mimo to marża odsetkowa banków spółdzielczych obniżyła się jednak, co jest zjawiskiem oczywistym w warunkach niższych stóp procentowych. Do wzrostu wyników finansowych przyczyniło się ograniczanie kosztów działania. Bankom spółdzielczym nie udało się jednak tak restrykcyjnie ograniczyć tych kosztów jak w poprzednim roku wzrosły one o ponad 2% w warunkach deflacji w kraju. Silnie wzrosły odpisy aktualizujące z tytułu utraty wartości aktywów finansowych. Dynamicznie wzrosły także rezerwy oraz pogorszył się wynik z tytułu rezerwy na ryzyko ogólne. W sumie wskaźnik C/I uległ niewielkiej poprawie, ale z oczywistych powodów był on nadal znacznie wyższy niż w bankach komercyjnych. Bardzo wyraźnie wzrosło obciążenie wyniku podatkiem dochodowym. Efektywna stopa opodatkowania banków spółdzielczych wyniosła aż 23,5% przy nominalnej stawce w wysokości 19%. Wzrost wyniku finansowego nastąpił o 4% w ujęciu nominalnym, ale przy szybszym tempie wzrostu aktywów musiało to zaowocować pogorszeniem wskaźnika ROA wyraźnie poniżej 1%. Także wskaźnik ROE banków spółdzielczych uległ obniżeniu w ostatnim roku. W 2015 r. sektor bankowy staje przed kolejnymi szansami i wyzwaniami. Za największą szansę można uznać aktualny stan polskiej gospodarki. Oczywiście perspektywy narodowej gospodarki nie są wolne od zagrożeń zarówno o charakterze wewnętrznym, jak i zewnętrznym, ale większość ekonomistów jest zgodna, że ten rok powinien być lepszy niż poprzedni. Najnowsze projekcje mówią także o utrzymaniu się deflacji w kraju do końca 2015 r. 11

13 Wyzwań w bieżącym roku będzie z pewnością więcej. Przede wszystkim są nim działania banków w środowisku niskich stóp procentowych, które nie pozwalają na realizację wysokiej marży odsetkowej. Obrona banków może polegać na wzroście aktywów odsetkowych, ale szybki wzrost portfela kredytowego może grozić pogorszeniem jego jakości, zwłaszcza gdy po pewnym czasie nastąpi wzrost rynkowych stóp procentowych. Ponadto niskie stopy procentowe powodują, że poziom dopuszczalnego oprocentowania kredytów konsumpcyjnych staje się niski, niekiedy niepokrywający ryzyka tego portfela. Kolejnym wyzwaniem będzie próba efektywnego zarządzania portfelem walutowych kredytów mieszkaniowych udzielonych w poprzednich latach. Uwolnienie kursu franka szwajcarskiego pokazało, jak niebezpiecznie może nastąpić zmaterializowanie się ryzyka walutowego u klientów. W najbliższym czasie trzeba będzie wiele energii poświęcić na stopniowe rozwiązanie tego problemu, tak aby nie budził on tak silnych emocji społecznych i nie spowodował w przyszłości ryzyka systemowego w sektorze bankowym. Skala tego portfela każe poszukiwać dróg stopniowego rozwiązania problemu przez wszystkich interesariuszy, gdyż niemożliwe jest przeprowadzenie jednorazowej operacji bez ryzyka destabilizacji sytuacji w innych obszarach życia gospodarczego. Kolejnym wyzwaniem jest kilkukrotna obniżka stawek opłat interchange fee. Utrata dochodów z tego tytułu nie zostanie zrównoważona rozszerzeniem skali operacji bezgotówkowych i zwiększeniem sieci akceptantów. Dochody z tego źródła są bankom niezbędne w celu dalszego unowocześnienia usług oferowanych klientom banków. Następnym wyzwaniem jest wzrost kosztów działania banków na skutek stałego i silnego podnoszenia wielkości ich obciążeń na Bankowy Fundusz Gwarancyjny. Faktyczne finansowanie przez banki pełnych kosztów restrukturyzacji sektora SKOK, ponoszenie dodatkowych obciążeń na nowy system uporządkowanej likwidacji oraz uzależnienie wielkości opłat na BFG od wielkości depozytów gwarantowanych oraz ryzyka generowanego przez bank będzie zmieniać drastycznie poziom tych obciążeń dla poszczególnych banków i dla całego sektora finansowego. Poważnym wyzwaniem regulacyjnym jest wdrażanie norm ostrożnościowych z pakietu CRD IV/CRR. Dotyczy to nowych norm kapitałowych, ale przede wszystkim płynnościowych. Będzie to wymagać od banków poniesienia dodatkowych kosztów. Z innych zasadniczych wyzwań należy wymienić chociażby niezakończone prace nad zmianami ustawy o bankach hipotecznych i listach zastawnych, niedostatecznie rozbudowany system poręczeń i gwarancji kredytowych dla przedsiębiorstw, niską skłonność obywateli do oszczędzania (zwłaszcza 12

14 w dłuższym terminie), rosnące wymagania sprawozdawcze nakładane na banki, nierozwiązany problem wymiany informacjami gospodarczymi (w tym dostępu banków do danych skarbowych i ZUS), a także powtarzające się próby osłabienia pozycji banków w obrocie gospodarczym (np. poprzez dążenie likwidacji BTE jako nieuzasadnionego zdaniem wnioskodawców przywileju bankowego). W bankowości spółdzielczej najpoważniejszym zadaniem będzie przeprowadzenie reformy instytucjonalnej poprzez powołanie systemu ochrony instytucjonalnej. To rozwiązanie budzi wiele kontrowersji i wątpliwości w części sektora bankowego i od przyjętego finalnego rozwiązania zależy efektywność tego systemu. Bardzo ważna będzie kwestia powszechności tego rozwiązania w bankowości spółdzielczej. Wystąpienie szeregu największych banków poza zrzeszenia może skutecznie osłabić siłę wspólnej organizacji banków spółdzielczych i wprowadzić nowy trwały podział w środowisku. Innym wyzwaniem dla banków spółdzielczych będzie poszukiwanie równowagi między tempem wzrostu akcji kredytowej a szybkością i skalą pogarszania się jakości portfela kredytowego. Pogorszenie się jakości poniżej poziomu banków komercyjnych oraz blisko 20% wzrost należności z utratą wartości powinny być światełkami ostrzegawczymi dla tego sektora, a także zachęcać i przyspieszyć przebudowę modelu biznesowego w bankowości spółdzielczej, który powinien być silniej powiązany ze zmianami strukturalnymi w tym sektorze. Te i inne wyzwania wymienione w raporcie powodują, że bankom będzie niezmiernie trudno osiągnąć w przyszłości poziom zysku i rentowności podobny do osiągniętego w ostatnim roku. Oczywiście sektor bankowy pozostaje zdrowy i bezpieczny. Nie pojawiają się dziś istotne zagrożenia systemowe, natomiast akcjonariusze, udziałowcy i klienci muszą być przygotowani na prawdopodobny spadek poziomu zysków realizowanych przez banki w Polsce w stosunku do wyników ostatnich lat. 13

15

16 I. Europejskie regulacje ostrożnościowe Rok 2014 był kolejnym rokiem realizacji reform, które Komisja Europejska zaproponowała w celu wdrożenia kompleksowego programu działań w dziedzinie regulacji sektora finansowego. Program ten został uzgodniony przez G-20 w celu likwidacji luk regulacyjnych i obszarów nieskuteczności rynku ujawnionych przez kryzys. Komisja zaproponowała wprowadzenie jednolitych unijnych ram regulacyjnych dla sektora finansowego w obrębie całego rynku wewnętrznego. Stworzyło to istotną zmianę jakościową, bowiem przed reformą prawo unii w zakresie usług finansowych było oparte na zasadzie minimalnej harmonizacji, a państwa członkowskie miały znaczną swobodę przy jego transpozycji do prawa krajowego. W ramach podejmowanych reform realizowano te cele poprzez: odbudowę i pogłębienie jednolitego rynku usług finansowych, ustanowienie unii bankowej; budowę odporniejszego i stabilniejszego systemu finansowego, zwiększenie przejrzystości i odpowiedzialności oraz ochrony konsumentów w celu zapewnienia integralności rynku i przywrócenia zaufania konsumentów, usprawnienie funkcjonowania unijnego systemu finansowego. 1. Unia bankowa W 2014 r. banki strefy euro zostały objęte jednolitym mechanizmem nadzorczym unii bankowej, na którego czele stanął Europejski Bank Centralny. Najważniejsze zmiany stanu prawnego i zmiany instytucjonalne w sektorze bankowym w 2014 r. mające wpływ na działalność banków 15

17 Harmonogram wdrażania unii bankowej Listopad 2014 SSM jednolity mechanizm nadzorczy - przejęcie nadzoru nad bankami strefy euro przez EBC Styczeń 2015 SRM jednolity mechanizm restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji (bez przepisów dotyczących instrumentów i składek) Jednolita Rada ds. Restrukturyzacji i Uporządkowanej Likwidacji osiąga pełną zdolność do działania. Państwa członkowskie zaczynają stosować krajowe środki naprawy, restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji banków (krajowe mechanizmy finansowania osiągną poziom docelowy do 31 grudnia 2024) Lipiec 2015 DGS państwa członkowskie wprowadzają nowe przepisy dot. systemów gwarancji depozytów (środki finansowe krajowych systemów gwarancji depozytów osiągną poziom docelowy do 3 lipca 2024) Styczeń 2016 SRM (jednolity mechanizm restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji) rozpoczęcie stosowania instrumentów restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji oraz składek na rzecz jednolitego funduszu (fundusz osiągnie poziom docelowy do 1 stycznia 2024) Źródło: Opracowanie własne. Celem jednolitego mechanizmu nadzorczego jest poprawa stabilności sektora finansowego. Odbudowa zaufania do nadzoru nad europejskimi bankami i banków strefy euro jest niezwykle ważna dla ustabilizowania sytuacji w Europie oraz zapewnienia solidności i wiarygodności sektora bankowego. Utworzenie wspólnego nadzoru bankowego umożliwi też bezpośrednie dokapitalizowanie banków strefy euro ze środków funduszu ratunkowego ESM, co odciąży finanse publiczne krajów członkowskich. Aktami prawnymi wprowadzającymi SSM są: ROZPORZĄDZENIE RADY (UE) NR 1024/2013 z 15 października 2013 r. powierzające Europejskiemu Bankowi Centralnemu szczególne zadania w odniesieniu do polityki związanej z nadzorem ostrożnościowym nad instytucjami kredytowymi, ROZPORZĄDZENIE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY (UE) NR 1022/2013 z 22 października 2013 r. zmieniające rozporządzenie (UE) nr 1093/2010 w sprawie ustanowienia Europejskiego Urzędu Nadzoru (Europejskiego Urzędu Nadzoru Bankowego) w odniesieniu do powierzenia Europejskiemu Bankowi Centralnemu szczególnych zadań. Mechanizm SSM tworzą Europejski Bank Centralny (EBC) i organy nadzorcze państw członkowskich, przy czym za jego ogólne funkcjonowanie odpowiada EBC. W ramach jednolitego mechanizmu nadzoru EBC jest odpowiedzialny za nadzór nad 6 tysiącami banków w strefie euro, ale bezpośrednio ma kontrolować tylko większe banki o wartości aktywów przekraczającej 30 mld EUR, albo odpowiadającej co najmniej 20% PKB 16

18 kraju, w którym mają siedzibę, a także te banki, które zwróciły się o pomoc publiczną z funduszy ratunkowych EFSF lub EMS, albo otrzymały taką pomoc. Takich banków jest łącznie około 130. Kraje UE nienależące do strefy euro mogą wejść do SSM przez poprzez tzw. bliską współpracę, jednakże nie będą one miały wszystkich uprawnień należnych krajom strefy euro (np. możliwości korzystania z funduszu pomocowego). Dla Polski stworzenie unii bankowej ma istotne znaczenie z powodu zmian w składzie kolegiów nadzorczych, w których nadzorowi podlegają polskie banki mające podmioty dominujące w strefie euro. Obecnie tylko EBC będzie w nich brał udział zamiast kilku nadzorów macierzystych (home) z krajów strefy euro oraz nadzór goszczący (host). Jednakże nadal polski nadzór będzie musiał wyrazić zgodę wobec działań nadzoru konsolidującego, czyli EBC (home) wobec banków działających w Polsce podmiotów zależnych od instytucji finansowych ze strefy euro. Zmieni się również rola EBA jako mediatora, bowiem wiążąca mediacja EBA będzie możliwa tylko w relacjach pomiędzy EBC jako nadzorcą macierzystym (home) oraz nadzorcą goszczącym (host) spoza strefy euro. Nie będzie ona możliwa w obrębie mechanizmu SSM. Ma to znaczenie w kontekście stosowania wymogów kapitałowych pakietu CRD IV/CRR, bowiem od 2015 r. wniosek o stosowanie metod zaawansowanych dla wyliczania wymogów kapitałowych na poziomie grupy trzeba będzie składać bezpośrednio do Europejskiego Banku Centralnego. Do szczególnych uprawnień Europejskiego Banku Centralnego należy uchwalanie aktów prawnych w celu wykonywania powierzonych mu zadań nadzorczych (rozporządzenia, decyzje, opinie, zalecenia, instrukcje, wytyczne). Szczegółowe ustalenia operacyjne dotyczące wykonywania zadań powierzonych EBC na mocy rozporządzenia w sprawie Jednolitego Mechanizmu Nadzorczego: 1.1. ROZPORZĄDZENIE UE NR 468/2014 Europejskiego Banku Centralnego z 16 kwietnia 2014 r. ustanawiające ramy współpracy pomiędzy Europejskim Bankiem Centralnym a właściwymi organami krajowymi oraz wyznaczonymi organami krajowymi w ramach Jednolitego Mechanizmu Nadzorczego (rozporządzenie ramowe w sprawie Jednolitego Mechanizmu Nadzorczego) Sprawne funkcjonowanie Jednolitego Mechanizmu Nadzorczego wymaga pełnej współpracy pomiędzy EBC a właściwymi organami krajowymi oraz wymiany wszelkich informacji, które mogą mieć wpływ na ich odpowiednie wykonywane zadań, w szczególności wszelkich informacji, z których właściwe organy krajowe korzystają w związku z procedurami mogącymi wpływać na bezpieczeństwo i dobrą kondycję nadzorowanych 17

19 podmiotów. W ramach Jednolitego Mechanizmu Nadzorczego przydzielanie odpowiednich obowiązków nadzorczych do EBC lub właściwych organów krajowych dokonywane jest na podstawie istotności podmiotów, objętych zakresem Jednolitego Mechanizmu Nadzorczego. Rozporządzenie określa szczegółową metodologię oceny tej istotności. EBC przysługują bezpośrednie uprawnienia nadzorcze w odniesieniu do instytucji kredytowych, finansowych spółek holdingowych, finansowych spółek holdingowych o działalności mieszanej, mających siedzibę w uczestniczących państwach członkowskich, a także oddziałów w uczestniczących państwach członkowskich, ustanowionych przez instytucje kredytowe mające siedzibę w nieuczestniczącym państwie członkowskim, które są istotne. Za bezpośredni nadzór nad podmiotami, które są mniej istotne, odpowiedzialne są właściwe organy krajowe, ale EBC ma uprawnienie do decydowania w szczególnych przypadkach o objęciu takich podmiotów swoim bezpośrednim nadzorem, gdy jest to niezbędne dla zapewnienia spójnego stosowania standardów nadzoru ROZPORZĄDZENIE Europejskiego Banku Centralnego (UE) NR 1163/2014 z 22 października 2014 r. w sprawie opłat nadzorczych Opłaty na jednolity system nadzoru są obliczane na najwyższym szczeblu konsolidacji w uczestniczących państwach członkowskich. Oznacza to, że w przypadku instytucji kredytowych, będących częścią nadzorowanych grup ustanowionych w uczestniczących państwach członkowskich, jedna opłata powinna być naliczona i zapłacona na poziomie grupy. Na potrzeby obliczenia rocznej opłaty nadzorczej nie bierze się pod uwagę spółek zależnych ustanowionych w nieuczestniczących państwach członkowskich. W tym zakresie, oraz w celu określenia właściwych czynników warunkujących wysokość opłaty w odniesieniu do danej nadzorowanej grupy, należy dostarczyć subskonsolidowane dane dla spółek zależnych i operacji kontrolowanych przez jednostkę dominującą w uczestniczącym państwie członkowskim. Mając jednak na uwadze, że koszty sporządzenia takich subskonsolidowanych danych mogą być wysokie, nadzorowane podmioty powinny mieć możliwość wyboru opłaty obliczanej na podstawie danych dostarczonych na najwyższym szczeblu konsolidacji wewnątrz uczestniczącego państwa członkowskiego przy uwzględnieniu spółek zależnych, ustanowionych w nieuczestniczących państwach członkowskich, nawet jeżeli skutkiem tego będzie wyższa opłata. Dla każdej z kategorii nadzorowanych podmiotów i nadzorowanych grup, EBC ustala roczną opłatę nadzorczą; kwotę tę publikuje się na stronie internetowej EBC do 30 kwietnia danego okresu objętego opłatą. Całkowita kwota rocznej opłaty nadzorczej nakładanej przez EBC zależy od szacunkowych kosztów rocznych nadzoru za bieżący okres objęty opłatą, obliczonych na podstawie zatwierdzonego budżetu na ten okres. 18

20 Czynnikami warunkującymi wysokość rocznej opłaty nadzorczej nadzorowanego podmiotu i każdej nadzorowanej grupy są aktywa ogółem i łączna kwota ekspozycji na ryzyko, przy zastosowaniu takiej samej wagi 50% dla każdej zmiennej. Przyjmuje się, że w przypadku oddziału podlegającego opłacie łączna kwota ekspozycji na ryzyko wynosi zero. Roczna opłata nadzorcza jest sumą podstawowego składnika opłaty oraz zmiennego składnika opłaty Badanie jakości aktywów (AQR) i stress testy Przed przejęciem od listopada 2014 r. nadzoru nad bankami strefy euro w ramach unii bankowej, EBC przeprowadził kompleksowe badanie odporności banków na sytuację kryzysową (comprehensive assesment), oparte na przeglądzie jakości wybranych aktywów według rygorystycznych kryteriów. Jednocześnie Europejski Urząd Nadzoru Bankowego przeprowadził kolejne już testy warunków skrajnych według swojej metodologii. Badania te miały na celu zapewnienie organom nadzoru, uczestnikom rynku spójnych danych co do odporności banków UE w niekorzystnych warunkach rynkowych: w sytuacji istotnego spowolnienia wzrostu gospodarczego, zaburzeń na rynkach finansowych oraz wzrostu kosztów finansowania. Celem badania była również identyfikacja banków, które będą wymagały dokapitalizowania oraz podjęcie wczesnych działań w razie pogorszenia sytuacji sektora bankowego. Badanie EBA objęło 123 banki z krajów Unii Europejskiej oraz Norwegii, których udział w krajowych sektorach bankowych wynosi co najmniej 50%. Badania dokonano na podstawie danych ze skonsolidowanych sprawozdań finansowych na koniec 2013 r., wyłączając podmioty zależne, natomiast włączając inne banki z poszczególnych krajów UE. Krajowe władze nadzorcze oraz Europejski Bank Centralny, jako jednolity nadzorca, mogły rozszerzyć to badanie na inne banki. EBC objął badaniem 130 największych banków ze strefy euro reprezentujących 82% aktywów sektora. Grupa banków badanych przez ECB w ramach kompleksowego badania obejmującego zarówno wpływ stress testów, jak i przeglądu jakości aktywów (AQR), różni się od listy banków badanych w ramach stress testów EBA. Jedynie 103 z banków badanych przez EBC, zostało objętych badaniami EBA zaś 27 banków strefy euro, zbadanych zostało dodatkowo przez EBC. Stąd wynikające rozbieżności w opublikowanych wynikach testów obydwu instytucji. W wyniku badania EBC 25 banków, głównie z południa Europy, nie zaliczyło testów, zaś braki kapitałowe oszacowano na poziomie 25 mld EUR. W wyniku przeszacowania wartości aktywów o kolejne 37 mld EUR całkowity wpływ testów EBC szacuje się na 62 mld EUR. Dodatkowo w wyniku przeglądu, kredyty zagrożone w strefie euro wzrosłyby o 136 mld EUR. 19