RHODIOLA ROSEA roœlina o dzia³aniu adaptogennym. Nowe mo liwoœci w walce ze stresem i chorobami cywilizacyjnymi

Transkrypt

1 RHODIOLA ROSEA roœlina o dzia³aniu adaptogennym. Nowe mo liwoœci w walce ze stresem i chorobami cywilizacyjnymi Rhodiola rosea a plant of adaptogen activity. New possibilities of using Rhodiola rosea in treating stress and civilizational diseases. Leczenie siarczanem glukozaminy Wspó³czesne choroby zwyrodnieniowej mo liwoœci wykorzystania stawów Woskowina techniki uszna stymulacji jako przezprze³ykowej problem terapeutyczny Nr 6/2007 serca Andrzej Jankowski, Ewa D³ugosz, Ma³gorzata Gadomska Nowak, Nidal Laraki Katedra i Zak³ad Farmacji Stosowanej Œl¹skiej Akademii Medycznej Kierownik: dr hab. n.farm. Andrzej Jankowski Streszczenie Artykuł zawiera krótką charakterystykę gatunku Rhodiola rosea, skład chemiczny i właściwości farmakologiczne surowca. Na szczególną uwagę zasługują adaptogeny salidrozyd i rozawina, występujące w korzeniu Rhodiola rosea. Są one pomocne w walce ze stresem, wpływają na ośrodkowy system nerwowy. Roślina ta wykorzystywana jest również w chorobach układu krążenia, chorobach nowotworowych, ma również działanie immunostymulujące. Wyciąg z korzenia Rhodiola rosea jest obiecującą alternatywą lub uzupełnieniem dla stosowanych współcześnie leków. Ze względu na niską toksyczność i dobre efekty terapeutyczne może być stosowana bezpiecznie i długotrwale. Abstract This article includes a short description of species Rhodiola rosea, its pharmacological properties and phytochemistry. The plant was identified as adaptogenic and anti-stress factor. There are two compounds, rosavin and salidroside, which influence positively on central nervous system and shows adaptogenic activity. Additionaly, as an antioxidant, Rhodiola rosea may help protect the nervous system and other tissues from oxidative damage by free radicals. Key words: Rhodiola rosea, adaptogen, salidroside, rosavin, stress, provides an introduction Różeniec górski (Rhodiola rosea L). znany również jako złoty korzeń, arktyczny korzeń, należy do rodziny Crassulaceae (Gruboszowate). Jest rośliną leczniczą, występującą głównie w górzystych terenach Syberii, w mniejszym stopniu w Europie i Ameryce Północnej. Osiąga wysokość ok. 70 cm, a jej żółte kwiaty pachną podobnie jak olejek różany. W medycynie wykorzystywany jest korzeń i kłącze, zawierające szereg substancji czynnych, w tym tzw. adaptogeny [1]. Adapto (z greckiego) przystosować się, gen powodujący. Zgodnie z nazwą adaptogen to substancja ułatwiająca przystosowanie się organizmu do niekorzystnych warunków środowiskowych. Termin adaptogen po raz pierwszy został użyty przez rosyjskiego farmakologa N. Lazarewa w 1947 roku, a w latach 50-tych XX wieku I. Brehman stworzył szkołę badającą farmakologię adaptogenów [2]. Aktywność adaptogenów opiera się na następujących zasadach [3]: 10 wykazywanie działania niespecyficznego, zwiększającego odporność na szkodliwe dla organizmu bodźce fizyczne (wysoka i niska temperatura, brak tlenu, hałas, wibracja), chemiczne (alkohol, trucizny, zanieczyszczone środowisko) i biologiczne (bakterie, wirusy, grzyby). wywieranie wpływu normalizującego procesy fizjologiczne organizmu, głównie poprzez oddziaływanie na system neuro-endokrynny. wywieranie tylko takiego wpływu na procesy fizjologiczne organizmu jaki jest pożądany, bez wpływu na prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Zgodnie z powyższymi zasadami, roślina będąca adaptogenem musi być całkowicie nieszkodliwa dla organizmu, a jej działanie powinno być niespecyficzne, normalizujące funkcje organizmu, bez zakłócenia jego prawidłowego, fizjologicznego funkcjonowania. Adaptogeny muszą więc przynosić wyłącznie korzy-

2 Nr 6/2007 ści, polegające na zwiększeniu odporności organizmu, bez zaburzania jego homeostazy. Substancje farmakologicznie czynne i standaryzacja surowca W badaniach fitochemicznych korzenia Rhodiola rosea wykryto obecność sześciu grup związków o potencjalnym działaniu adaptogennym i leczniczym [4,5]: 1. Fenylopropanoidy (cynamoiloglikozydy): rozawina (syn. rozawidyna), rozyna, rozaryna (związki specyficzne dla gatunku Rhodiola rosea) 2. Pochodne fenyloetanu: salidrozyd (syn. rhodiolozyd), tyrozol. 3. Flawonoidy: kemferol, astragalina, rycyna, rhodionina, rhodiozyna, rhodiolina, acetylorhodalgina. 4. Monoterpeny: rozyrydol, rozyrydyna. 5. Triterpeny: daukosterol, b-sitosterol. 6. Fenolokwasy: kwas galusowy, kwas chlorogenowy, kwas hydroksycynamonowy RHODIOLA ROSEA roœlina o dzia³aniu adaptogennym W korzeniach Rhodiola rosea występują również związki o potencjalnym działaniu wspomagającym: kwasy organiczne (bursztynowy, cytrynowy, jabłkowy, szczawiowy), olejki eteryczne, alkohol b-fenyloetylowy, aldehyd cynamonowy, cytral, garbniki, cukry (glukoza, sacharoza), mikroelementy,(cynk, mangan, miedź, selen i inne) [5]. Standaryzacja ekstraktu z korzenia Rhodiola rosea przebiegała w dwóch fazach. Początkowo w latach 70- tych unikalne właściwości tej rośliny przypisywano salidrozydowi, dlatego pierwsza generacja farmakopealnych preparatów Rhodiola rosea była standaryzowana na minimum 0,8% salidrozydu. Pod koniec lat 80-tych badania dowiodły, że inne rośliny z rodzaju Rhodiola, zawierające salidrozyd, nie posiadają właściwości leczniczych Rhodiola rosea, zatem standaryzacja jedynie na salidrozyd okazała się niewystarczająca. W 1986 roku Kurkin i współpracownicy [4] zaprezentowali analizę składu chemicznego korzeni roślin z rodzaju Rhodiola, różnicującej zawartości podstawowych składników odpowiedzialnych za efekty adaptogenne. Wynika z niej, że jedynie Rhodiola rosea zawiera jednocześnie rozawinę i salidrozyd, natomiast inne rośliny nie zawierają rozawiny. (Tabela 1). Od 1989 roku standaryzację surowca przeprowadza się na minimum 3% rozawiny i 0.8 1% salidrozydu. Jest to naturalna proporcja w jakiej składniki te występują w korzeniu Rhodiola rosea. [4]. Skuteczność działania Rhodiola rosea Badania wykazały szereg właściwości adaptogennych i leczniczych [ 8, 9 ]. Oprócz istotnego działanie antystresowego, Różeniec górski oddziaływuje również na: ośrodkowy układ nerwowy (OUN) (przeciwdepresyjnie, poprawia funkcje intelektualne) układ krążenia (kardioprotekcyjnie, antyarytmicznie, wzmacnia pracę mięśnia sercowego, poprawia wydolność fizyczną i seksualną) układ endokrynny (wzmaga sekrecje katecholamin, kortykosteroidów, metabolizm glukozy, kwasów tłuszczowych, aminokwasów etc.) układ immunologiczny (działanie immunostymulujące) działanie przeciwnowotworowe (wzmacnia nadzór immunologiczny, działa antyoksydacyjnie). Adaptogeny w walce ze stresem Stres jest praprzyczyną większości chorób. Jest to narzucony organizmowi czynnik, który zaburzając bio- Tabela1. Występowanie rozawiny i salidrozydu w roślinach z rodzaju Rhodiola [6]. 11

3 RHODIOLA ROSEA roœlina o dzia³aniu adaptogennym chemiczną i fizjologiczną równowagę ustroju, uruchamia reakcje będące jego niespecyficzną odpowiedzią. Wyróżniamy trzy składniki fizjologicznego stresu: stresor (szkodliwy bodziec), fizjologiczne lub biochemiczne zaburzenia wywołane przez stresor oraz reakcja organizmu na stresor (adaptacja). Długotrwale działający bodziec uruchamia pierwotnie gałąź sympatyczną autonomicznego układu nerwowego, związaną z podwyższoną sekrecją amin katecholowych (noradrenaliny, adrenaliny, serotoniny). Jednocześnie, pobudzenie indukowane stresem prowadzi do wydzielania z przysadki hormonu adrenokortykotropowego (ACTH), który z kolei stymuluje korę nadnerczy do wydzielania hormonów steroidowych, zwłaszcza kortyzolu. Hormony te kontrolując metabolizm glukozy, kwasów tłuszczowych i aminokwasów dostarczają energii, niezbędnej do zrównoważenia zwiększonego zapotrzebowania na glukozę. Jednocześnie tłumią system immunologiczny i procesy zapalne. Pierwsza faza stresu, zwana również fazą alarmową, wpływa na system nerwowy, endokrynny i immunologiczny, które oddziaływując jednocześnie na siebie umożliwiają adaptację na stres. W tej fazie występuje przewaga procesów katabolicznych. W fazie adaptacji, organizm reaguje wzmożonym oporem na stres, a procesy anaboliczne przeważają nad katabolizmem z fazy pierwszej. Jej celem jest przywrócenie homeostazy ustrojowej. Przedłużający się atak stresora powoduje, że opór powstający podczas fazy drugiej słabnie. Następuje wówczas faza trzecia faza wyczerpania, w której organizm nie jest już w stanie dłużej opierać się stresorowi. Następuje zachwianie homeostazy ustrojowej, organizm staje się podatny na inwazje chorobowe, w tym rozwój chorób cywilizacyjnych: choroby nowotworowe, choroby układu krążenia, cukrzyca, choroby psychiczne. Badając wpływ wyciągu z Rhodiola rosea u ludzi narażonych na stres w związku z wykonywaną pracą, wykazano cofnięcie objawów zmęczenia i wzrost zdolności percepcyjnych. Wyciąg podawano w dawkach mg/dobę w ciągu 2-3 tygodni. [10] Wykazano również u pacjentów z objawami bezsenności, narażonych na chroniczny stres, poprawę snu u 67% pacjentów po zastosowaniu podobnej terapii [11]. 12 Wpływ Rhodiola rosea na OUN Korzystny wpływ Rhodiola rosea na układ nerwowy dotyczy przede wszystkim depresji. Depresja jest Nr 6/2007 schorzeniem społecznym blisko 15% populacji cierpi z powodu epizodów depresji. Manifestuje się ona odczuwaniem smutku, obojętności, rozdrażniania, problemami ze snem, kłopotami intelektualnymi. Podstawową przyczyną depresji jest obniżenie stężenia serotoniny w mózgu. Serotonina (5-hydroksytryptamina) w O.U.N. odgrywa rolę neuroprzekaźnika regulującego sen, czuwanie, percepcję bólu, odruchy seksualne. Bierze ona również udział w patogenezie migreny, innych bólów głowy, w regulacji ciśnienia krwi. Stwierdzono, że pacjenci cierpiący z powodu endogennej depresji wykazują obniżony poziom serotoniny. Obok depresji, z obniżonym poziomem serotoniny związane są również niepokój, natręctwa myślowe i schizofrenia. Serotonina nie przechodzi bariery krew mózg, zatem jej synteza musi dokonywać się w mózgu. Substancją wyjściową syntezy serotoniny jest tryptofan, który może pokonać barierę krew mózg, przekształcany do 5-hydroksytryptofanu, a następnie do 5-hydroksytryptaminy (serotoniny). Serotonina metabolizowana jest głownie przez monoaminooksydazę (MAO) i dehydrogenazę aldehydową. Niewielkie nawet odchylenia od stanu równowagi serotoniny w mózgu prowadzą do istotnych odchyleń w osobowości. Wykazano, że stosowanie preparatów Rhodiola rosea, zawierających aktywną rozawinę i salidrozyd, zwiększa poziom serotoniny w mózgu, co w konsekwencji eliminuje objawy depresji. Mechanizm działania polega na nasileniu transportu prekursorów serotoniny, tryptofanu i 5-hydroksytryptofanu do mózgu. Psychostymulujące działanie Rhodiola rosea zostało sprawdzone u 412 pacjentów, cierpiacych na neurozę i zespół asteniczny, pochodzenia zarówno organicznego jak i funkcjonalnego. Kuracja 150 mg wyciągu Rhodiola rosea przez okres od 10 dni do 4 miesięcy spowodowała ustąpienie objawów zmęczenia, drażliwości, roztargnienia, bólów głowy, osłabienia i innych objawów wegetatywnych w 64% przypadków. [4,11,12]. W innych badaniach, 27 zdrowym studentom, lekarzom i naukowcom w wieku lat podawano 10 kropli nalewki przygotowanej na bazie Rhodiola rosea (odpowiednik mg wyciągu z Rhodiola rosea) dwa razy dziennie przez 2 do 3 tygodni przed intensywną pracą intelektualną. Różeniec górski poprawił jakość i wydajność pracy, a we wszystkich przypadkach zapobiegał objawom zmęczenia.[4,12] Badania dowiodły, że małe dawki ekstraktu ( mg/dobę) i średnie dawki ( mg/dobę) zwiększają aktywność bioelektryczną mózgu. Po jed-

4 Nr 6/2007 norazowej dawce zaobserwowano podwyższenie sprawności intelektualnej organizmu, natomiast po kilkudniowym przyjmowaniu preparatu następuje znaczna poprawa samopoczucia i wydolności fizycznej. Duże dawki (powyżej 600 mg/dobę) mają działanie uspokajające [7]. Wpływ Rhodiola rosea na układ sercowo-naczyniowy Reakcja na stres, w której bierze udział sympatyczny układ nerwowy i nadnercza, jest ściśle powiązana z pracą układu krążenia. Długotrwały stres wyzwala nadmierne ilości katecholoamin oraz nasilone w konsekwencji wydzielanie korykosterydów. W efekcie obserwuje się zwiększone wydalanie potasu, co prowadzi do zaburzeń pracy serca (arytmii). Może to doprowadzić do choroby niedokrwiennej i uszkodzenia mięśnia sercowego. Różeniec górski, poprzez zmniejszenie wydzielania katecholoamin, a także normalizację pracy nadnerczy, przywraca prawidłowe ciśnienie tętnicze krwi, jak również prawidłowe poziomy potasu, glukozy i cholesterolu. Ponadto Rhodiola rosea aktywuje receptory opioidowe w mięśniu sercowym, które jako endogenne analgetyki działa dodatkowo protekcyjnie na serce [13,14,15]. Działanie immunostymulujące i przeciwnowotworowe Stres wpływa destrukcyjnie na system immunologiczny poprzez niszczenie jego odporności na czynniki zewnętrzne, zmniejszenie tolerancji immunologicznej przeciw własnym genom oraz zmniejszenie nadzoru immunologicznego (odporności przeciwnowotworowej). Różeniec górski to unikalna, przeciwstresowa, immunoprotekcyjna roślina adaptacyjna, która dzięki silnym właściwościom antyoksydacyjnym wykazuje działanie przeciwnowotworowe. Jego substancje biologicznie czynne mogą uczestniczyć nie tylko w profilaktyce uszkodzeń wywołanych przez wolne rodniki i czynniki mutagenne, lecz również w naprawianiu już dokonanych zmian w DNA [ 16 ]. Na uwagę zasługuje spostrzeżenie, że w badaniach na zwierzętach Rhodiola rosea osłabia toksyczne działanie leków cytostatycznych i jednocześnie poprawia ich działanie lecznicze [17, 18 ]. Podawanie cyklofosfamidu zmniejszyło rozrost RHODIOLA ROSEA roœlina o dzia³aniu adaptogennym komórek rakowych, z jednoczesną redukcją komórek szpikowych leukocytów i megakariocytów o odpowiednio 40-50% i 20-25%. U zwierząt, którym podano cyklofosfamid i ekstrakt Rhodiola rosea, zaobserwowano zwiększenie działania przeciwnowotworowego cyklofosfamidu o 36% oraz wzrost liczby leukocytów o 30% i megakariocytów o 16-18% [16,17,18, 19,20]. Jak wynika z przeprowadzonych badań, Rhodiola rosea jest cenną rośliną leczniczą o wszechstronnym działaniu adaptogennym. Jej skuteczność działania jest wynikiem jednoczesnego oddziaływania na układ nerwowy, sercowo-naczyniowy, hormonalny i immunologiczny. Na uwagę zasługuje stosunkowo niska toksyczność (LD50 suchego wyciągu wynosi 5 g/kg masy ciała szczura) [ 21 ]. Te właściwości rośliny są podstawą do zwiększenia jej stosowania w walce ze stresem i w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Uwzględniając powyższe właściwości Rhodiola rosea, wydaje się celowe przeprowadzenie całościowych badań klinicznych, weryfikujących możliwości stosowania leczniczego tej rośliny, w różnych dziedzinach medycyny (neurologia, kardiologia, psychiatria, endokrynologia, itp.). Piśmiennictwo: 1. Jezierska A., Różeniec górski roślina o cennych właściwościach leczniczych. Wiad. Ziel., 1995, 3, Brekhman L.I., Dardymov L.V., New substances of plant orogon which increase non-specyfic resistance. Ann.Rev.Pharmacol. 1968, 9, Wagner H., Immunostimulants and adaptogens from plants. Advan. Phytochem., 1995, 29, Brown R. P., Gerbarg P. L., Ramazanov Z., Rhodiola rosea: A Phytomedical Overview. Herbalgram. 2002, 56, Hartwich M., Otrzymywanie wybranych glikozydów fenolowych Rhodiola rosea L. Metodą biotechnologiczną. Akademia Medyczna Warszawa. Praca doktorska Ramazanov Z. Germano C. Arctic root (Rhodiola rosea) The powerful new Ginseng Alternative Kensington Books NY, USA

5 RHODIOLA ROSEA roœlina o dzia³aniu adaptogennym 7. Khanum F., Bawa A. S., Singh B., Rhodiola rosea: A Versatile Adaptogen. CRFSFS 2005, 4, Darbinyan V., Kteyan A., Panossian A., Gabrielian E.,., Wikman G., Wagner H., Rhodiola rosea in stress induced fatigue: a double blind cross-over study of a standardised extract SHR-5 with a repeated lowdose regimen on the mental performance of healthy physiicians during night duty. Phytomedicine 2000, 7, Spasov A. A., Wikman G. K., Mandrikov V. B., Mironova I. A., Neumoin V. V., A double-blind, placebo-controlled pilot study of the stimulating and adaptogenic effect of Rhodiola rosea SHR-5 extract on the fatigue of students caused by stress during an examination period with a repeated low-dose regimen. Phytomedicine 2000;7, Krajewska Patan A., Dreger M., Górska- Paukszta M., Łowicka A., Furmanowa M., Mrozikiewicz PM., Rhodiola rosea L. (Różeniec górski) stan badań biotechnologicznych. Herb. Pol. 2005, 51, Saratikov A.S., Krasnov E.A.,editors. Rhodiola rosea is a valuable medicinal plant (Golden Root), Tomsk State University Press; 1987, Krasik E.D., Petrova K.P., Rogulina G.A., Shemetova l., Shuvayeva, New data on the therapy of asthenic conditions (clinical prospects for the use of Rhodiola extract) Proceedings of All-Russia Conference: Urgent Problems in Psychopharmacology may Sverdlovsk, Russia, Sverdlovsk Press 1970, Lishmanov I. B., Trifonova Z. V., Tsibin A.N., Maslova L. V., Dementeva L.A., Plasma beta-endorphin and stress hormones in stress and adaptation., Biull Eksp Biol Med. 1987, 103, Maslova L.V., Kondratev B. I., Maslov L. N., Lishmanov I. B., The cardioprotective and antiadrenergic activity of an extract of Rhodiola rosea in stress. Eksp Klin Farmakol 1994, 57, Maimeskulova L.A., Maslov L.N., Lishmanov I. B., Krasnov E.A., The participation of the mu-, deltaand kappa-opioid receptors in the realization of the anti-arrhythmia effect of Rhodiola rosea. Eksp Klin Farmakol 1997, 60, Bolshakova I.V., Lozovskaia E.L., Sapezhinskii I.I.,. Antioxidant properties of a series of extracts from medicinal plants. Biofizika 1997, Nr 6/ Udintsev S.N., Schakhov V. P., Decrease of cyclophosphamide haematotoxicity by Rhodiola rosea root extract in mice with Ehrlich and Lewis transplantable tumors. Eur. J. Cancer, 1991, 27, Udintsev S. N., Krylova S. G., Fomina T. I., The enhancement of the efficacy of adriamycin by using hepatoprotectors of plant origin in metastases of Ehrlich s adenocarcinoma to the liver in mice. Vopr. Onkol. 1992, 38, Udintsev S. N., Shakhov V. P., The role of humoral factors of in the regenerating liver development of experimental tumors and the effect of Rhodiola rosea extract on this process. Neoplasma 1991, 38, Borovskaya T.G., Fomina T.I., Iaremenko K.V., A decrease in the toxic action of rubomycin on the small intestine of mice with a transplantable tumor through the use of a Rhodiola extract. Antibiot. Khimioter., 1988, 33, Krajewska Patan A., Furmanowa M., Mikołajczak P.Ł., Kędzia B., Mścisz A., Łowicka A., Dreger M., Górska Paukszta M., Buchwald W., Mrozikiewicz P.M., Badania wybranych aspektów aktywności biologicznej wyciągów z tkanek kalusowych Rhodiola sp., Herb. Pol. 2006, 52, 50-51