Strategia zarządzania dla obszaru Natura 2000 Kościół w Górkach Wielkich

Transkrypt

1 Strategia zarządzania dla obszaru Natura 2000 Kościół w Górkach Wielkich Projekt PL0108 Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków

2 Opracowanie strategii: Katarzyna Kozakiewicz kontakt: Strategia zarządzania dla obszaru Natura 2000 Kościół w Górkach Wielkich została opracowana w ramach projektu PL0108 Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach realizowanego w latach Więcej informacji o projekcie: Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 2

3 Spis treści Projekt Natura 2000 w Karpatach...4 Strategie zarządzania założenia ogólne...6 Opis obszaru...7 Podstawy prawne, lokalizacja i granice obszaru... 7 Przedmioty ochrony obszaru Natura Cele ochrony obszaru Natura Istniejące formy ochrony... 7 Ogólna charakterystyka środowiska przyrodniczego... 7 Użytkowanie terenu... 8 Strategia ochrony gatunków zwierząt...8 Zestawienie gatunków zwierząt... 8 Ogólna ocena stanu i znaczenia gatunków zwierząt... 9 Hierarchizacja celów ochrony gatunków zwierząt Zagrożenia dla gatunków zwierząt i sposoby ich eliminacji Warunki utrzymania lub poprawy stanu ochrony gatunków zwierząt Zakres monitoringu gatunków zwierząt Waloryzacja obszaru Natura Analiza problemów związanych z ochroną obszaru Natura 2000 i propozycje rozwiązań...14 Istniejące plany zarządzania dla obszaru...15 Analiza możliwości skutecznej ochrony obszaru (SWOT)...17 Rekomendacje do zarządzania obszarem Natura Wyniki konsultacji społecznych...17 Załączniki...18 Załącznik 1. Obszar Natura 2000 Kościół w Górkach Wielkich dokumentacja fotograficzna Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 3

4 Projekt Natura 2000 w Karpatach Projekt PL0108 "Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach" otrzymał dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Całkowity koszt projektu to Euro. Projekt jest dofinansowany w 85% przez MF EOG, pozostałe 15% współfinansują Regionalny Konserwator Przyrody w Krakowie i Regionalny Konserwator Przyrody w Rzeszowie (5%) oraz Instytut Ochrony Przyrody PAN (10%). Projekt jest wdrażany w latach przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, w ramach Centrum Natura Zasięg projektu obejmuje cały obszar znajdujący się w polskiej części regionu biogeograficznego alpejskiego sieci Natura 2000, obejmujące południową część trzech województw: małopolskiego, podkarpackiego i śląskiego. Powierzchnia tego obszaru wynosi ok. 10 tys. km2. Większość działań jest skoncentrowanych na terenie projektowanych obszarów Natura Cele projektu: Zaangażowanie lokalnych społeczności i instytucji oraz środowiska naukowego do współtworzenia sieci Natura 2000 na rzecz racjonalnej ochrony przyrody w Karpatach. Wypracowanie strategii zarządzania obszarami Natura 2000 oraz pilotażowe wdrożenie działań na rzecz aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych. Stworzenie systemu przepływu i udostępniania informacji o obszarach Natura Upowszechnienie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat (programy edukacyjne, konkursy). Określenie istniejących i potencjalnych konfliktów między rozwojem gospodarczym i ochroną przyrody oraz wskazanie sposobów ich rozwiązania. Formalna struktura działań projektu miała następujący kształt: 1. Strategie zarządzania, zintegrowany system informacji i analizy spójności Strategie zarządzania dla 23 obszarów Natura 2000 w Karpatach Zintegrowany system informacji o sieci Natura 2000 w Karpatach Analizy spójności sieci Natura 2000 w polskich Karpatach. 2. Programy aktywnej ochrony Program ochrony dużych drapieżników Program aktywnej ochrony w Bieszczadzkim Parku Narodowym Program aktywnej ochrony torfowisk w Nadleśnictwie Nowy Targ Program aktywnej ochrony w Babiogórskim Parku Narodowym Program aktywnej ochrony w Gorczańskim Parku Narodowym. 3. Programy edukacyjne, promocja projektu i koordynacja Programy edukacyjne Promocja projektu Koordynacja. Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 4

5 Jednym z kluczowych zadań projektu było wypracowanie strategii zarządzania dla 23 obszarów Natura Listę obszarów, dla których przygotowano takie opracowanie przedstawiono poniżej. Wszystkie strategie i załączniki zostały przekazane opinii publicznej poprzez stronę internetową poprzez która można również składać uwagi, postulaty i propozycje uzupełnień. Kod obszaru Nazwa obszaru woj. małopolskie PLC Tatry PLH Babia Góra PLH Czarna Orawa PLH Kostrza PLH Pieniny PLH Torfowiska Orawsko-Nowotarskie PLH Ostoja Gorczańska PLH Ostoja Popradzka PLH Dolina Białki PLH Małe Pieniny PLH Luboń Wielki PLH Uroczysko Łopień PLH Ostoje Nietoperzy Powiatu Gorlickiego (tylko dla enklawy Cerkiew w Łosiu i Kunkowej ) PLH Ostoje Nietoperzy Beskidu Wyspowego (tylko w granicach dawnego obszaru Opactwo Cystersów w Szczyrzycu ) woj. podkarpackie PLC Bieszczady PLH Jasionka PLH Góry Słonne PLH Ostoja Jaśliska woj. śląskie PLH Beskid Mały PLH Beskid Żywiecki PLH Beskid Śląski PLH Kościół w Radziechowach PLH Kościół w Górkach Wielkich Rozmieszczenie obszarów Natura 2000 w Karpatach, dla których opracowano strategie zarządzania. Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 5

6 Strategie zarządzania założenia ogólne Sieć Natura 2000 składa się z dwóch typów obszarów: obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSOP) oraz specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOOS). Zarówno OSOP, jak i SOOS wyznaczane są w naszym kraju w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw środowiska. Pomimo, że sam proces legislacyjny dla tych dwóch typów obszarów Natura 2000 przebiega nieco innymi torami, to proces planowania ich ochrony ma podobne podstawy prawne. Podstawowymi dokumentami regulującymi szczegółowe zasady ochrony każdego z obszarów Natura 2000 są plany zadań ochronnych i plany ochrony obszarów Natura Różnica między tymi aktami prawnymi jest taka, że plany zadań ochronnych powinny być dokumentami operacyjnymi, ogólniejszymi, uchwalanymi na okres 10 lat. Natomiast dla niektórych obszarów (lub ich części, która jest określona w planach zadań ochronnych) powinny zostać przeprowadzone dokładniejsze analizy i na tej podstawie opracowane plany ochrony bardziej szczegółowe dokumenty, obowiązujące przez 20 lat. Treść i sposób tworzenia planów ochrony i planów zadań ochronnych określają odpowiednie rozporządzenia Ministra Środowiska: - rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. 2010, nr 64, poz. 401) - rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 ( Dz.U. 2010, nr 34, poz. 186) Realizacja projektu PL0108 miała między innymi na celu wspomóc procesy planowania w danym terenie. W związku z tym opracowano strategie zarządzania dla 23 Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk utworzonych w Karpatach. Strategie te nie mają statusu formalnego dokumentu. Jednak dzięki temu, że były przygotowane w ścisłej współpracy z zarządzającymi terenem i w oparciu o dyskusje toczone w czasie licznych warsztatów, spotkań i konsultacji mają, w naszej opinii, bardzo istotne znaczenie. Prezentują bowiem w pełni niezależne zestawienie danych i analiz naukowych, a także opinie (często rozbieżne) uczestników spotkań. Wydaje się więc, że mogą stanowić doskonały punkt wyjścia do rozpoczęcia formalnego procesu tworzenia planów zadań ochronnych i planów ochrony dla tych obszarów. Liczymy również na to, że strategie pomogą zarządzającym terenu we właściwym ukierunkowaniu tymczasowych działań ochronnych, które powinny być prowadzone nawet przed uchwaleniem formalnych dokumentów planistycznych. Mogą być również wykorzystywane do innych analiz, w których bierze się pod uwagę aspekty związane z siecią Natura 2000, np. w strategicznych ocenach oddziaływania na środowisko, planach zagospodarowania przestrzennego, programach ochrony środowiska, planach urządzania lasu, strategiach rozwoju gmin i powiatów. Wdrażanie sieci Natura 2000 w Polsce spowodowało również konieczność istotnej zmiany podejścia do planowania w obszarach chronionych. Dotychczas ochrona obszarowa polegała przede wszystkim na określeniu listy zakazów i nakazów odnoszących się np. do całej powierzchni rezerwatu przyrody, czy też parku narodowego. Natomiast w obszarach Natura 2000 przedmiotami ochrony są przede wszystkim wybrane siedliska przyrodnicze oraz gatunki roślin i zwierząt (i ich siedliska). W związku z tym, w ramach projektu Natura 2000 w Karpatach sporządzono również Strategie ochrony gatunku/siedliska w obszarze Natura Dla Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 6

7 każdego przedmiotu ochrony, we wszystkich obszarach Natura 2000 w regionie alpejskim (nie tylko w tych, dla których opracowano strategie zarządzania) opracowano kilkustronicową kartę informacyjną, zawierającą podstawowe informacje o danym przedmiocie ochrony i wskazania do monitoringu, ochrony oraz dalszych badań. Powstała w ten sposób baza danych zawierająca 472 karty informacyjne, w tym 220 kart dla siedlisk przyrodniczych, 34 dla gatunków roślin oraz 217 kart dla gatunków zwierząt. Całość zgromadzonych informacji została również opublikowana poprzez stronę internetową projektu. Opis obszaru Podstawy prawne, lokalizacja i granice obszaru Obszar Natura 2000 Kościół w Górkach Wielkich PLH został zatwierdzony przez Komisję Europejską w styczniu 2008 r. jako ostoja siedliskowa. Położenie administracyjne obszaru: województwo śląskie, powiat cieszyński, gmina Brenna, wieś Górki Wielkie (ok. 6 km na południowy-wschód od granic Skoczowa). Pod względem biogeograficznym obszar ten jest zaliczany do regionu kontynentalnego (Pogórze Śląskie). Powierzchnia obszaru wynosi 0,39 ha i obejmuje zabytkowy kościół pod wezwaniem Wszystkich Świętych wraz z bezpośrednim otoczeniem, będący ostoją nietoperzy. Przedmioty ochrony obszaru Natura 2000 Przedmiotem ochrony w obszarze Kościół w Górkach Wielkich są kolonie rozrodcze dwóch gatunków nietoperzy wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG: 1303 Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros (stan ochrony FV), 1324 Nocek duży Myotis myotis (stan ochrony FV). Cele ochrony obszaru Natura 2000 Celem ochrony w obszarze jest zachowanie aktualnych warunków bytowania i liczebności kolonii rozrodczych nocka dużego i podkowca małego. Obszar ten stanowi jedno z najcenniejszych stanowisk nietoperzy w regionie. Istniejące formy ochrony Obszar o Znaczeniu Wspólnotowym Natura 2000 Kościół w Górkach Wielkich PLH Obszar leży w otulinie Parku Krajobrazowego Beskid Śląski. Ogólna charakterystyka środowiska przyrodniczego Obszar Natura 2000 Kościół w Górkach Wielkich obejmuje budynek kościoła wraz z najbliższym otoczeniem. Nietoperze zasiedlają strych (kryty dachówką) i wieżę kościoła (pokrycie z blachy), miejsca wlotów stanowią obszerne otwory w zwieńczeniu wieży (sygnaturce). Kościół jest otoczony drzewami i krzewami w różnym wieku. Na wieży, poniżej miejsc wlotu nietoperzy, znajduje się zegar, którego tarcza nocą jest oświetlona. Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 7

8 Kościół w Górkach Wielkich jest zlokalizowany na niewielkim wzniesieniu w centrum wsi, jego najbliższe otoczenie stanowi niska, rozproszona zabudowa z zadrzewieniami oraz niewielki cmentarz. W odległości nieco ponad 200 m na południowy-zachód przepływa rzeka Brennica o brzegach porośniętych zaroślami wierzbowymi. Otaczające wzgórza pokrywają pola uprawne, pastwiska i łąki. Najbliższe obszary leśne znajdują się w odległości ok. 600 m na północny-zachód od kościoła na wzniesieniu Bucze (418 m n.p.m.), a w kierunku wschodnim, w odległości niespełna 1,5 km na stokach Zebrzydki (578 m n.p.m.), najdalej wysuniętego szczytu masywu Błatnej i Klimczoka. Najcenniejsze zbiorowiska roślinne zostały objęte ochroną jako zespół przyrodniczo-krajobrazowy Góra Bucze lub w granicach Obszaru Natura 2000 Beskid Śląski (PLH240005). Szczególny walor otoczenia ostoi Kościół w Górkach Wielkich, a zarazem istotny cel ochrony, stanowi sieć liniowych elementów krajobrazu oraz bogactwo zieleni wśród pól i zabudowań. Tworzą one korytarze migracyjne dla nietoperzy, zapewniające możliwość bezpiecznego przelotu pomiędzy kolonią rozrodczą, żerowiskami oraz innymi typami schronień, co ma kluczowe znaczenie dla funkcjonowania populacji w ciągu całego roku. Najbliższe znane schronienia nietoperzy znajdują się w kierunku południowo-wschodnim, w górę doliny Brennicy. Są to: budynek gimnazjum w miejscowości Brenna kolonia rozrodcza (we wrześniu 2009 r. zanotowano tam 155 podkowców małych oraz 5 nocków dużych; Mysłajek R. W., Jonderko T Przyroda Górnego Śląska 62: 6-7) oraz schronienia zimowe jaskinie Beskidu Śląskiego (masyw Stołowa, Trzech Kopców, Grabowej, Malinowa; Mysłajek R. W., Nowak S., Kurek K Nietoperze Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego. Poradnik ochrony. Stowarzyszenie dla Natury Wilk, Twardorzeczka). Użytkowanie terenu Właściciele, zarządzający i użytkownicy terenu Parafia rzymskokatolicka pod wezwaniem Wszystkich Świętych w Górkach Wielkich. Użytkowanie turystyczne Kościół parafialny w Górkach Wielkich p.w. Wszystkich Świętych jest wpisany do rejestru zabytków (1779 r., Rej. Nr A-313/78) i stanowi jedną z głównych atrakcji turystycznych miejscowości. Budowla pierwotnie gotycka (przebudowywana w późniejszych wiekach), murowana, jednonawowa, z wydłużonym półkolistym prezbiterium, obecnie posiada wystrój barokowo-klasycystyczny. Strategia ochrony gatunków zwierząt Zestawienie gatunków zwierząt Liczba chronionych gatunków zwierząt nie uległa zmianie od czasu sporządzenia SDF dla obszaru Kościół w Górkach Wielkich, jedynie liczba osobników ulega fluktuacjom. Tab. 1. Lista gatunków zwierząt z II Załącznika Dyrektywy Siedliskowej w obszarze Kościół w Górkach Wielkich. Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 8

9 Nazwa polska gatunku Nazwa łacińska gatunku Powierzchnia siedlisk gatunku (ha) Liczebność populacji Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros nie dotyczy 75 os. (sierpień 2010 r.) Nocek duży Myotis myotis nie dotyczy 190 os. (sierpień 2010 r.) SUMA 265 Ogólna ocena stanu i znaczenia gatunków zwierząt Monitoring liczebności kolonii rozrodczych nietoperzy na strychu kościoła w Górkach Wielkich po raz pierwszy przeprowadzono w roku 1994, jednak kontrole w latach późniejszych były bardzo nieregularne. W czerwcu 1994 r. zanotowano 150 dorosłych samic (przed porodami) nocka dużego oraz ok. 40 samic podkowca małego (Zygmunt J. 1995, Chrońmy Przyrodę Ojczystą 51(1), str. 73). W czerwcu 1997 r. liczebność nocków dużych była taka sama (150 samic), natomiast liczebność podkowca małego spadła do 23 osobników (Mysłajek R. W. 1999, Materiały Konferencyjne XIII Ogólnopolskiej Konferencji Chiropterologicznej, Błażejewko, 5-7 listopada 1999 r., PTOP Salamandra ; Mysłajek R.W Przyroda Górnego Śląska 21: 11.). Najnowsze wyniki monitoringu pochodzą z sierpnia 2010 r. (R. Szkudlarek, dane niepublikowane). Liczebność osobników dorosłych i młodych zliczanych łącznie wyniosła 190 os. nocka dużego oraz 75 os. podkowca małego. Ze względu na inny termin kontroli powyższe wyniki nie są porównywalne, tym bardziej że późnym latem część nietoperzy przemieszcza się pomiędzy koloniami w danej okolicy. Mimo to obserwacje z 2010 r. świadczą o stabilności kolonii w Górkach Wielkich i odpowiednich warunkach ich bytowania. Niewątpliwie liczebność nietoperzy ulega wieloletnim fluktuacjom, dlatego konieczne jest wprowadzenie regularnego monitoringu stanowiska w celu określenia trendów zmian oraz struktury wiekowej populacji. Nietoperze wykazują silne przywiązanie do schronień i korzystają z tych samych obiektów co roku, przez wiele pokoleń. Znaczenie obszaru Kościół w Górkach Wielkich dla ochrony nietoperzy jest duże, szczególnie ze względu na trwałość tego stanowiska i długi okres zasiedlenia (co najmniej kilkadziesiąt lat). Na podstawie konsultacji przeprowadzonych w parafii, wizji lokalnej oraz wyników liczeń nietoperzy z poprzednich lat należy stwierdzić, że dotychczasowa ochrona nietoperzy była skuteczna i perspektywy zachowania obydwu gatunków w obszarze są bardzo dobre. Obecny stan budynku jest dobry, w najbliższych latach nie wymaga gruntownego remontu. Granice obszaru zatwierdzone na podstawie SDF nie wymagają zmian. Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 9

10 LEGENDA: FV właściwy U1 niezadowalający U2 - zły XX nieznany (ostatniej opcji używać w wyjątkowych przypadkach) Tab. 2. Ocena stanu ochrony gatunków zwierząt z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej w obszarze Kościół w Górkach Wielkich Nazwa Nazwa Siedlisko Populacja Perspektywy Ocena Ocena ogólna (%) polska łacińska ochrony ogólna FV U1 U2 XX gatunku gatunku Podkowiec Rhinolophus FV FV FV FV 100% mały Nocek duży hipposideros Myotis FV FV FV FV 100% myotis SUMA FV FV FV FV 100% Hierarchizacja celów ochrony gatunków zwierząt Celem ochrony w obszarze Natura 2000 Kościół w Górkach Wielkich jest zachowanie aktualnych warunków bytowania i liczebności kolonii rozrodczych podkowca małego oraz nocka dużego. Ze względu na podobieństwo wymagań siedliskowych nie występuje konflikt pomiędzy celami ochrony ani działaniami ochronnymi służącymi obydwu wymienionym gatunkom. Tab. 1. Hierarchizacja celów ochrony siedlisk przyrodniczych w obszarze Kościół w Górkach Wielkich. Nazwa polska gatunku Podkowiec mały Nocek duży Nazwa łacińska gatunku Rhinolophus hipposideros Myotis myotis Priorytet Najistotniejsze miejsca dla ochrony 1 - otwory wlotowe na wieży i wewnątrz budynku - bezpośrednie otoczenie budynku 1 wnętrze strychu kościoła 3 otoczenie obszaru Natura 2000 w promieniu ok. 1 km Najistotniejsze działania ochronne (ogólnie) coroczna kontrola: - drożności wlotów - oświetlenia bryły budynku - stanu zieleni otaczającej obiekt - regularne sprzątanie odchodów nietoperzy - budowa platformy pod kolonią nietoperzy okresowa ocena ciągłości liniowych elementów Uwagi wszystkie zagrożenia i działania ochronne są zbieżne dla obydwu gatunków Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 10

11 krajobrazu i ewentualne uzupełnianie szpalerów zieleni Waloryzacja obszaru ze względu na gatunki zwierząt Obszar Natura 2000 Kościół w Górkach Wielkich został utworzony dla ochrony kolonii rozrodczych podkowca małego oraz nocka dużego. Zgodnie z Kryteriami wyboru schronień nietoperzy do ochrony w ramach polskiej części sieci Natura 2000, obiekt uzyskał 20 punktów. Zagrożenia dla gatunków zwierząt i sposoby ich eliminacji Nazwa polska gatunku Nazwa łacińska gatunku Zagrożenie nieprawidłowo prowadzony remont strychu Wpływ na przedmiot ochrony wysoka śmiertelność i/lub opuszczenie stanowiska przez nietoperze Sposób eliminacji lub ograniczenia zagrożenia prowadzenie remontów w okresie X-III (pod nadzorem przyrodniczym) Podkowiec mały* Nocek duży* Rhinolophus hipposideros Myotis myotis zablokowanie wlotów i tras przelotu nietoperzy nieprawidłowe oświetlenie bryły budynku nocą j.w. j.w. regularna kontrola i zabezpieczenie przed zablokowaniem okresowa kontrola ustawienia reflektorów redukcja zieleni wokół budynku j.w. zabiegi pielęgnacyjne i uzupełnianie ewentualnych ubytków zieleni przerwanie ciągłości korytarzy migracyjnych w otoczeniu kolonii j.w. okresowa kontrola i kompensacja ubytków zieleni *zagrożenia i sposoby ich eliminacji są takie same dla obydwu gatunków występujących w obszarze, dlatego przedstawiono je łącznie Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 11

12 Warunki utrzymania lub poprawy stanu ochrony gatunków zwierząt Nietoperze w budynkach zasiedlają pomieszczenia nieużytkowane gospodarczo, które zapewniają spokój i bezpieczeństwo, dlatego zbyt częste przebywanie ludzi lub wtargnięcie drapieżników (szczególnie kun i kotów) mogłoby spowodować spadek liczebności lub nawet zniknięcie całej kolonii. W przypadku kościoła w Górkach Wielkich to zagrożenie jest niewielkie: jedyne wejście na strych prowadzi przez wnętrze kościoła, a konstrukcja wieży pokrytej blachą uniemożliwia drapieżnikom przedostanie się do wnętrza z dachu (Fot. 11.). Zatem w praktyce zapewnienie spokoju nietoperzom wymaga przestrzegania ograniczeń dotyczących przebywania ludzi na strychu w okresie kiedy służy on za schronienie nietoperzom. Wszystkie prace związane z konserwacją konstrukcji budynku, zegara na wieży lub dzwonów powinny być prowadzone w okresie od października do kwietnia, a w pozostałych miesiącach obecność ludzi na strychu jest dopuszczalna tylko w sytuacjach wyjątkowych i powinna być ograniczona do koniecznego minimum. Warunki mikroklimatyczne wewnątrz obiektu są wystarczające zarówno dla podkowca małego, jak i nocka dużego. Nietoperze w ciągu doby przemieszczają się, aktywnie wybierając miejsca o optymalnej temperaturze, dlatego bardzo istotne jest aby była dla nich dostępna cała kubatura strychu i wieży, jak ma to miejsce obecnie. Przykładowo, nocki duże chętnie przebywają na ścianach murowanych, które długo pozostają nagrzane po ciepłym dniu oraz w szczytowej części dachu pod kalenicą (Fot. 20). Korzystne dla nietoperzy będzie zlikwidowanie (lub zaciemnienie) dwóch okien w dachu (Fot. 10, 20, 22). Obydwa występujące w obszarze gatunki wymagają szerokich wlotów na strych (jest to szczególnie ważne w przypadku podkowca małego, który nie potrafi pokonywać przeszkód wymagających wylądowania na podłożu i przeciskania się przez szczelinę). Konstrukcja wieży i strychu (Fot. 15, 16, 18) zapewnia dogodne wloty dla nietoperzy. Potencjalne zagrożenie mogłoby stanowić przypadkowe zablokowanie miejsc przelotu nietoperzy wewnątrz budynku lub ewentualnie nieodpowiednie zabezpieczenie otworów wlotowych przed ptakami. Jeśli pojawi się potrzeba instalacji tego typu zabezpieczeń, ich konstrukcja koniecznie powinna być uprzednio skonsultowana ze specjalistą-chiropterologiem. Kolejny bardzo ważny czynnik dotyczy nocnej iluminacji budynku: miejsca wlotów i trasy przelotu nietoperzy wokół budynku powinny pozostać nieoświetlone jest to szczególnie istotne dla nocka dużego, nieprawidłowe oświetlenie może spowodować opuszczenie stanowiska przez nietoperze. Ewentualne zmiany związane z modernizacją czy zmianą oświetlenia powinny być bezwzględnie konsultowane z chiropterologiem. Równie istotne, szczególnie dla podkowca małego, jest utrzymanie zadrzewień w bezpośrednim otoczeniu budynku, gdyż zapewniają one nietoperzom podczas lotu bezpieczną osłonę i niezbędne punkty orientacyjne w przestrzeni. Obecnie stan zieleni w sąsiedztwie obiektu jest dobry, należy jednak zwracać uwagę na odpowiednią pielęgnację, szczególnie w przypadku starych drzew (Fot. 8, 9), aby nie stanowiły zagrożenia dla budynku. W razie potrzeby należy uzupełniać ubytki zieleni nowymi nasadzeniami. Wymienione czynniki mogą w sposób bezpośredni wpływać na liczebność i kondycję nietoperzy zarówno podczas formowania kolonii, jak i w czasie trwania sezonu rozrodczego. O ile tak duża ingerencja w konstrukcję obiektu jak remont dachu jest przedsięwzięciem wręcz spektakularnym i wymagającym uprzedniego planowania, Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 12

13 to pozostałe czynniki mogą ulec radykalnej zmianie na skutek stosunkowo niewielkich czy okresowych działań człowieka lub nawet bez jego wiedzy (np. otwór może zostać zasłonięty przez oberwany element konstrukcyjny lub patyki naniesione przez ptaki). Dlatego każdego roku wiosną i latem, zarówno osoby zarządzające obiektem, jak i specjaliści prowadzący liczenia nietoperzy powinni sprawdzić: - drożność otworów, którymi nietoperze wlatują do budynku; - drożność przelotów wykorzystywanych przez nietoperze wewnątrz budynku; - dostępność dla nietoperzy całej kubatury strychu; - zabezpieczenie strychu przed wchodzeniem osób niepowołanych (zamknięcie drzwi prowadzących na wieżę) - sposób oświetlenia budynku: czy nie został zmieniony i nie zagraża nietoperzom; - stan roślinności wokół obiektu: czy są wymagane zabiegi pielęgnacyjne i/lub nasadzenia uzupełniające. Najpilniejsze działania z zakresu ochrony czynnej, które pozwolą uniknąć potencjalnych konfliktów związanych z obecnością nietoperzy w budynku, to uprzątnięcie strychu z odchodów nietoperzy, instalacja specjalnej platformy na guano oraz ewentualnie oznakowanie miejsc przelotu nietoperzy wewnątrz obiektu. Gatunek Stan ochrony Cel ochrony Warunki utrzymania/odtworzenia FV Podkowiec mały* FV Nocek duży* FV utrzymanie liczebności co najmniej na obecnym poziomie j.w. * warunki utrzymania stanu ochrony są takie same dla obydwu gatunków występujących w obszarze, dlatego przedstawiono je łącznie - prawidłowy sposób i termin prowadzenia prac remontowych - ograniczenie wejść na strych w okresie wiosenno-letnim - zapewnienie drożności otworów wlotowych - pozostawienie otworów wlotowych i tras przelotu nieoświetlonych nocą - utrzymanie zadrzewień wokół budynku Zakres monitoringu gatunków zwierząt Gatunek Wskaźniki stanu populacji Wskaźniki stanu siedliska Liczebność: liczba osobników dorosłych Podkowiec mały Nocek duży Podkowiec mały Struktura wiekowa : % osobników młodych względem dorosłych Powierzchnia schronienia dostępna/dogodna dla nietoperzy: zmiana w ciągu ostatnich lat Zabezpieczenie przed niepokojeniem nietoperzy Obecność i drożność wlotów dla nietoperzy Integralność elementów liniowych w otoczeniu Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 13

14 schronienia Waloryzacja obszaru Natura 2000 Mapa 1. Rozmieszczenie przedmiotów ochrony w obszarze (siedliska gatunków oraz ich rozmieszczenie) Ze względu na specyfikę obszaru obejmującego jedno stanowisko o niewielkiej powierzchni (budynek wraz z bezpośrednim otoczeniem), na którym występują dwa gatunki zwierząt o nakładających zagrożeniach i wymaganiach ochronnych, zrezygnowano z prezentacji w formie mapy. Wszystkie elementy istotne dla ochrony obszaru przedstawiono na fotografiach zamieszczonych w Załączniku 3. Analiza problemów związanych z ochroną obszaru Natura 2000 i propozycje rozwiązań Potencjalne zagrożenia dla kolonii nietoperzy zasiedlających strych kościoła mogą stanowić: - prowadzenie prac remontowych i konserwacyjnych na strychu w okresie kiedy w obiekcie przebywają kolonie nietoperzy (od połowy kwietnia do października); - wprowadzenie zmian w konstrukcji budynku, które mogą spowodować pogorszenie warunków bytowania nietoperzy np. poprzez niekorzystną zmianę mikroklimatu lub istotne zmniejszenie powierzchni strychu dostępnej dla nietoperzy; - stosowanie do konserwacji drewnianych elementów konstrukcyjnych impregnatów, które są toksyczne dla ssaków; - zasłonięcie otworów wlotowych i/lub zablokowanie drożności trasy przelotu nietoperzy wewnątrz budynku (np. pomiędzy wieżą a strychem); - niekorzystny dla nietoperzy sposób oświetlenia budynku nocą: skierowanie światła na miejsca wlotów i tras przelotu nietoperzy; - usuwanie zadrzewień wokół budynku oraz szpalerów zieleni zapewniających nietoperzom bezpieczny przelot w kierunku potencjalnych żerowisk lub innych schronień; - zbyt częste przebywanie ludzi na strychu (w okresie kiedy jest on zasiedlony przez nietoperze) związane z prowadzeniem różnego typu prac technicznych, konserwacją instalacji elektrycznej, mechanizmu zegara itp., mogące powodować płoszenie zwierząt; - instalowanie na wieży kościelnej nadajników i przekaźników telefonicznych. Ze względu na dobry stan techniczny budynku oraz dotychczasowe konsekwentne przestrzeganie przez zarządcę obiektu zasad ochrony kolonii nietoperzy, większość spośród wymienionych wyżej punktów nie stanowi aktualnego zagrożenia dla obszaru Kościół w Górkach Wielkich. Aby zapobiec pojawieniu się zagrożeń w przyszłości, należy okresowo monitorować sytuację i na bieżąco konsultować optymalne z punktu widzenia ochrony nietoperzy sposoby rozwiązania ewentualnych problemów. Obecnie kwestią wymagającą interwencji jest problem odchodów nietoperzy (guana) gromadzących się na strychu w miejscach najczęstszego przebywania kolonii. Wilgotne odchody i mocz nietoperzy mogą powodować zniszczenie wystroju kościoła Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 14

15 (zacieki na stropie i ścianach) oraz nieprzyjemny zapach. Zalecanym rozwiązaniem jest uprzątnięcie strychu z zalegającego guana i zamontowanie pod miejscami przebywania kolonii specjalnej platformy zabezpieczającej strop kościoła i ułatwiającej regularne usuwanie nieczystości w kolejnych latach. Urozmaicony krajobraz, rzeka przepływająca w pobliżu ostoi w Górkach Wielkich oraz znajdujące się stosunkowo blisko rozległe obszary leśne zapewniają lokalnym populacjom nietoperzy dogodne możliwości przemieszczania się i żerowania. Objęcie w ostatnich latach różnymi formami ochrony dużych połaci drzewostanów liściastych stanowi trwałe zabezpieczenie potencjalnych żerowisk obydwu gatunków. W obecnej sytuacji zagrożenie mogłoby stanowić usuwanie na dużą skalę zadrzewień i zakrzaczeń wzdłuż potencjalnych tras przelotów nietoperzy, szczególnie przecinających tereny otwarte. takich jak zadrzewienia wśród pól i wzdłuż liniowych elementów krajobrazu. Potencjalne zagrożenie dla nietoperzy mogą również stanowić niektóre inwestycje, np. inwestycje drogowe lub elektrownie wiatrowe, dlatego należy zapobiegać ich lokowaniu w pobliżu obszaru Natura Innego rodzaju zagrożenie może się wiązać ze stosowaniem środków ochrony roślin w okolicznych uprawach, sadach i ogrodach: aby zminimalizować negatywny wpływ na nietoperze należy używać wyłącznie preparatów dopuszczonych do obrotu i przestrzegać zaleceń dotyczących ich stosowania. Istniejące plany zarządzania dla obszaru Nazwa planu Plan Odnowy Miejscowości Górki Wielkie (dokument otwarty, podlegający aktualizacji) Strategia rozwoju społecznogospodarczego Gminy Brenna na lata Czas obowiązywania Zapisy planu mogące mieć wpływ na ochronę obszaru Natura inwestycje planowane w centrum miejscowości ( Obszar C w Planie Odnowy... ) w zakresie dotyczącym urządzenia zieleni oraz oświetlenia, np. zagospodarowanie terenu na cele turystyczno-sportowe, budowa parkingu, remonty budynków inwestycje planowane w centrum miejscowości Górki Wielkie w ramach celów strategicznych nr. 1. Rozbudowa infrastruktury turystycznej... oraz 5. Poprawa infrastruktury drogowej... w zakresie dotyczącym urządzenia zieleni oraz oświetlenia Zgodność planu z celami ochrony obszaru cele ochrony obszaru nie są zagrożone pod warunkiem zapewnienia ciągłości liniowych elementów krajobrazu stanowiących potencjalne korytarze migracyjne nietoperzy: jeśli realizacja inwestycji wiąże się z naruszeniem ich ciągłości, wymagane jest uzupełnienie ciągów zieleni oraz stosowanie rozwiązań minimalizujących zanieczyszczenie otoczenia światłem Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 15

16 Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Brenna. Załącznik nr 1 do uchwały Rady Gminy w Brennej nr XXXV/299/10 z dnia r. sprawie uchwalenia zmiany studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Brenna Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego gminy Brenna 2004 r. (Uchwała nr XXIV/198/04 Rady Gminy Brenna z dnia 16 września 2004 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy Brenna) Górki Wielkie jednostka strukturalna 1 założenia studium są zgodne z celami ochrony obszaru Natura 2000 założenia planu są zgodne z celami ochrony obszaru Natura 2000 Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 16

17 Analiza możliwości skutecznej ochrony obszaru (SWOT) Strength Mocne strony Weakness Słabe strony Zarządzający obiektem pozytywnie odnosi się do problemów ochrony nietoperzy i konsekwentnie przestrzega związanych z nią zaleceń. Dobry stan techniczny budynku (w najbliższych latach nie wymaga generalnego remontu). Konstrukcja wieży zapewniająca szerokie wloty i łatwą do utrzymania drożność tras przelotu. Poza granicami obszaru: fragmenty pobliskich terenów leśnych zostały objęte ochroną (mogą stanowić potencjalne żerowiska kolonii nietoperzy). Opportunities Szanse Wykorzystanie obszaru Natura 2000 w akcji edukacyjnej przyczyni się do upowszechnienia pozytywnego stosunku mieszkańców i turystów do nietoperzy i zwiększy skuteczność ochrony tych zwierząt. Zagrożenie obiektu w przypadku przewrócenia przez wiatr rosnących w bezpośrednim sąsiedztwie starych drzew o osłabionej kondycji. Niszczenie stropu kościoła (powstawanie zacieków) na skutek gromadzenia się guana pod kolonią nietoperzy oraz rozprzestrzenianie się nieprzyjemnego zapachu wewnątrz budynku. Threats Zagrożenia Wycinka lub powstanie luk w zadrzewieniach zapewniających trasy bezpiecznego przelotu pomiędzy kolonią a potencjalnymi żerowiskami i innymi schronieniami nietoperzy w okolicy. Rekomendacje do zarządzania obszarem Natura 2000 Nadzór nad obszarem Natura 2000 Kościół w Górkach Wielkich sprawuje Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach. Zarządzanie obszarem powinno być prowadzone w ścisłej współpracy z następującymi podmiotami: gospodarzem obiektu (parafią rzymskokatolicką pod wezwaniem Wszystkich Świętych w Górkach Wielkich), wydziałem inwestycji i ochrony środowiska gminy Brenna oraz z ekspertami z zakresu chiropterologii. Wyniki konsultacji społecznych Konsultacje przeprowadzone z proboszczem parafii p.w. Wszystkich Świętych w Górkach Wielkich oraz z Urzędem Gminy Brenna wykazały, że obecnie nie występują konflikty społeczne związane z ochroną obszaru Natura 2000 Kościół w Górkach Wielkich. Zainteresowane strony odnoszą się pozytywnie do obecności nietoperzy i są zaznajomione z wymogami dotyczącymi ich ochrony. Zarządzający obiektem wykazuje godną podkreślenia dbałość o zapewnienie odpowiednich warunków bytowania dla nietoperzy, zarówno jeśli chodzi o konstrukcję budynku, otaczającą zieleń, jak i zapewnienie spokoju nietoperzom przebywającym na strychu. Wszelkie prace remontowe były prowadzone poza okresem obecności nietoperzy, w najbliższych latach nie planuje się gruntownego remontu strychu ani wieży. Obecnie najważniejsze i oczekiwane przez zarządcę obiektu działania ochronne to uprzątnięcie strychu z odchodów nietoperzy i zainstalowanie specjalnej platformy ułatwiającej utrzymanie czystości pod koloniami nietoperzy. Inwestycja ta powinna zostać uwzględniona w planie ochrony obszaru i wykonana pod nadzorem chiropterologicznym. Dodatkowym Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 17

18 działaniem podjętym przez zarządcę obiektu będzie likwidacja dwóch okienek w dachu kościoła, w celu poprawy bezpieczeństwa obiektu oraz warunków bytowania nietoperzy (zaciemnienie strychu). Zieleń wokół kościoła jest poddawana zabiegom pielęgnacyjnym, co jest szczególnie istotne w przypadku dwóch drzew o osłabionej kondycji, którym zagraża powalenie przez huraganowe wiatry w konsekwencji może dojść do uszkodzenia budynku. Przegląd aktualnych dokumentów dotyczących inwestycji i ochrony środowiska na terenie miejscowości Górki Wielkie oraz konsultacje z Urzędem Gminy Brenna wykazały brak bezpośrednich zagrożeń dla kolonii nietoperzy zasiedlających obszar Kościół w Górkach Wielkich. Inwestycje planowane na najbliższe lata w pobliżu obszaru nie generują konfliktów z celami ochrony nietoperzy pod warunkiem przeprowadzenia ich w sposób zgodny z wymogami ochrony środowiska. Zaleca się konsultacje ze specjalistą-chiropterologiem w odniesieniu do sposobu oświetlenia infrastruktury drogowej i rekreacyjnej w centrum miejscowości, w pobliżu kościoła p.w. Wszystkich Świętych w Górkach Wielkich oraz w przypadku wycinki drzew i krzewów, szczególnie w formie szpalerów. Jeśli usunięcie zieleni może skutkować przerwaniem potencjalnych korytarzy migracyjnych nietoperzy, wskazane są odpowiednie działania kompensacyjne. Załączniki Załącznik 1. Obszar Natura 2000 Kościół w Górkach Wielkich dokumentacja fotograficzna Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 18