Dopasowanie zasobów ludzkich do rozwoju turystyki trendy rozwojowe i zmiany na rynku pracy woj. wielkopolskiego

Transkrypt

1 Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Dopasowanie zasobów ludzkich do rozwoju turystyki trendy rozwojowe i zmiany na rynku pracy woj. wielkopolskiego Raport z przebiegu badań wraz z wnioskami pobadawczymi Projekt realizowany przez firmę ADVANCE Poznań 2010 Dystrybucja bezpłatna

2

3 Spis treści Wprowadzenie... 5 Najważniejsze informacje na temat zrealizowanych badań Analiza statystyczna rynku pracy i turystyki Badanie ankietowe Wielokrotne studia przypadków Podsumowanie i wnioski pobadawcze Spis tabel Spis wykresów Literatura

4

5 5 Wprowadzenie Niniejszy raport zawiera prezentację i omówienie wyników badań empirycznych przeprowadzonych przez firmę ADVANCE w ramach realizacji projektu: Dopasowanie zasobów ludzkich do rozwoju turystyki trendy rozwojowe i zmiany na rynku pracy woj. wielkopolskiego. Raport składa się z trzech głównych części. Część pierwsza zawiera analizę statystyczną rynku pracy i turystyki w województwie wielkopolskim. Przedstawia syntetyczny obraz sytuacji na rynku pracy w kontekście rozwoju turystyki w Wielkopolsce na tle Polski i świata. Ponadto, opisane zostały podejmowane obecnie działania mające na celu poprawę sytuacji w badanym województwie. Część druga raportu zawiera przedstawienie i interpretację wyników przeprowadzonych badań ilościowych za pomocą kwestionariusza ankietowego. Badanie ankietowe przeprowadzone zostało wśród pracowników odpowiedzialnych za zarządzanie zasobami ludzkimi w badanych przedsiębiorstwach branży turystycznej. Część trzecia prezentuje i omawia rezultaty badania jakościowego, jakim były wielokrotne studia przypadków. Wywiady również przeprowadzono wśród osób zarządzających zasobami ludzkimi w danych firmach. Przeprowadzone badania i przedstawione w powyższych częściach wyniki tych badań pozwoliły sformułować wnioski pobadawcze, które znajdują się w końcowej części niniejszego raportu. Te z kolei stanowiły punkt wyjścia dla opracowania rekomendacji dla Instytucji Rynku Pracy w zakresie polityki kształcenia zawodowego branży turystycznej.

6 6

7 7 Najważniejsze informacje na temat zrealizowanych badań Głównym celem realizacji niniejszego projektu badawczo-analitycznego było określenie trendów rozwojowych w zakresie dopasowania zasobów ludzkich województwa wielkopolskiego do zapotrzebowania rynku pracy na zawody branży turystycznej, w szczególności na temat tworzenia, rozwoju, a także likwidacji miejsc pracy w ramach tego sektora. Ów główny cel wymagał jednak uprzedniego zrealizowania celów szczegółowych i odpowiedzi na następujące pytania: 1) na jakie zawody występuje zapotrzebowanie w sektorze turystycznym? 2) na jakie szczególne umiejętności i wiedzę u pracowników tego sektora zgłaszane jest zapotrzebowanie? 3) jakie są możliwości doskonalenia wiedzy oraz dalszego kształcenia i przekwalifikowania kadr w kierunku turystyki? W praktyce przyjęty zamysł badawczy i cała szczegółowa koncepcja badań nakierowana została na (1) dokonanie analizy trendów rozwojowych sektora turystycznego województwa wielkopolskiego w obszarze zasobów ludzkich, (2) zidentyfikowania oczekiwań przedsiębiorstw województwa wielkopolskiego w zakresie szczególnych umiejętności i wiedzy pracowników sektora turystycznego oraz (3) rozpoznanie głównych kierunków doskonalenia i przekwalifikowywania kadr dopasowanych do zapotrzebowania sektora turystycznego. Badanie w swym założeniu miało być diagnozą dopasowania zasobów ludzkich do rozwoju turystyki na terenie Wielkopolski. Obejmowało ono zatem firmy należące do wąsko rozumianego sektora turystyki, czyli dwie grupy przedsiębiorstw: hotele i restauracje (sekcja H) oraz biura i agencje turystyczne (klasa w sekcji I), działające w administracyjnych granicach województwa wielkopolskiego. Próbę badawczą dla badania ustalono na poziomie 945 podmiotów w oparciu o dane GUS dla roku 2005, uzyskane z opracowania Strategia Rozwoju Turystyki w województwie wielkopolskim Zastosowano dobór próby losowy prosty. Następnie na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych wybranych zostało 5 przypadków do badań wielokrotnego studium przypadków. Dla zwiększenia trafności tego badania wybrano przedsiębiorstwa sektora turystyki,

8 8 ale prowadzące różne rodzaje działalności. Można przyjąć, że zasięg geograficzny badania objął obszar całego województwa, gdyż badania ilościowe realizowane były na próbie 945 przedsiębiorstw zlokalizowanych na terenie całego województwa. Strukturę próby badawczej prezentuje poniższy schemat (Rysunek 1): Rysunek 1 Struktura próby badawczej według dominującej działalności Hotel Restauracja SEKTOR TURYSTYCZNY Działalnośd usługowa w zakresie rezerwacji Agenci i pośrednicy turystyczni Badanie ankietowe przeprowadzone zostało za pomocą kwestionariusza ankietowego. Składał się on z 33 pytań zamkniętych, z czego 8 pytań było wielokrotnego wyboru. Dodatkowo, w przypadku 5 pytań respondenci proszeni byli o uporządkowanie odpowiedzi według wskazanego w ankiecie kryterium. Celem ankiety badawczej było określenie stopnia dopasowania zasobów ludzkich w badanych przedsiębiorstwach branży turystycznej oraz zidentyfikowanie potrzeb

9 9 odnośnie do szkolenia pracowników i planowanego przyszłego zatrudnienia. Badanie ilościowe pozwoliło na zbadanie dużej grupy przedsiębiorstw. Rozwinięciem badania ankietowego były badania wielokrotnego studium przypadków z wykorzystaniem następujących technik zbierania danych: analiza dokumentacji aktualnej i archiwalnej firmy, obserwacja uczestnicząca, wywiad swobodny ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji. Ten etap badania pozwolił na zobrazowanie wyników otrzymanych w etapie poprzednim, a w konsekwencji ich wyższą trafność. Następnie na podstawie zebranych danych dokonano analizy ilościowej jednozmiennowej i analizy jakościowej.

10 10

11 11 1. Analiza statystyczna rynku pracy i turystyki Od początku I kwartału 2009 roku zauważyć można znaczne osłabienie dynamiki gospodarczej spowodowane ogólnoświatowym kryzysem. Crach na amerykańskiej giełdzie wywołał efekt domina - załamywały się nie tylko giełdy kolejnych państw, ale i cały rozbudowany system gospodarczy. Od połowy ubiegłego roku nasilały się niekorzystne zjawiska na rynku pracy. Odnotowano duży wzrost bezrobocia w skali roku. Wskaźniki ekonomiczno-finansowe uzyskane przez liczne przedsiębiorstwa okazały się dużo niższe niż uzyskiwane na przestrzeni kilku ostatnich lat. Dotychczas dobre bilanse finansowe badanych przedsiębiorstw osiągane w latach 2006, 2007 i na początku 2008 znacznie pogorszyły się w I kwartale 2009 roku. Te niekorzystne zjawiska dotknęły również Polskę, chociaż możemy cieszyć się najwyższym wzrostem PKB spośród pozostałych krajów Unii Europejskiej. Według szacunków PKB na początku 2009 roku wzrósł o 0,8% w porównaniu z początkiem roku Opisywane spowolnienie gospodarcze dotyka każdy region Polski, jednak z inną siłą i powodując różne skutki. W ciągu roku od marca 2008 roku do analogicznego okresu w 2009 roku liczba osób bezrobotnych zwiększyła się o 56,6 tys. (3,3%) i obecnie wynosi 1758,8 tys. Najwięcej bezrobotnych odnotowały województwa: mazowieckie (205,4 tys.), śląskie (154,2 tys.) i dolnośląskie (140,0 tys.). Spadek liczby bezrobotnych wystąpił w województwach: mazowieckim, zachodniopomorskim, łódzkim i śląskim (Wykres 1.1). 1 Dane z Informacji o sytuacji gospodarczo-społecznej województw - praca zespołowa pod kierownictwem Hanny Hodzyńskiej Naczelnika Wydziału Opracowań Regionalnych publikowana przez Główny Urząd Statystyczny. Warszawa, czerwiec 2009.

12 12 Wykres 1.1 Bezrobotni zarejestrowani w urzędach pracy (dane z roku 2008 i 2009 w tysiącach) Mazowieckie Śląskie Dolnośląskie Podkarpackie Kujawsko- pomorskie Łódzkie Małopolskie Wielkopolskie Lubelskie Warmińsko- mazurskie Zachodniopomorskie Pomorskie Świętokrzyskie Lubuskie Podlaskie Opolskie 2009 r r Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Informacji o sytuacji gospodarczospołecznej województw opublikowanych przez Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, czerwiec Publikacja dostępna na Stopa bezrobocia rejestrowanego w marcu równa była 11,2% czyli więcej o 0,3 punkty procentowe w porównaniu do roku ubiegłego. Wysokość stopy bezrobocia kształtowała się na poziomie od 8,1% w województwie wielkopolskim do 19,1% w województwie warmińsko-mazurskim. Do województw o najwyższym wskaźniku należą województwa: zachodniopomorskie (15,5%), kujawsko-pomorskie (15,2%), lubuskie i świętokrzyskie (po 15,0%). Poniżej średniej kraju znajdują się województwa: wielkopolskie, mazowieckie (8,3%), śląskie (8,5%), małopolskie (9,1%), pomorskie (10,5%) i łódzkie (10,9%) (Wykres 1.2 i 1.3).

13 13 Wykres 1.2 Stopa bezrobocia rejestrowanego w 2009r. Źródło: Informacja o sytuacji gospodarczo-społecznej województw opublikowana przez Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, czerwiec Publikacja dostępna na Według badań Eurostatu (Europejskiego Urzędu Statystycznego) Polska zajmuje przedostatnie miejsce w badaniu liczby osób pracujących. Zatrudnione jest tylko 57% społeczeństwa. Jest to znacznie poniżej średniej Unii Europejskiej, która wynosi 65,4%. Aż 15 spośród 27 państw unijnych znajduje się powyżej średniej, w tym państwa z naszego regionu Czechy (66,1%), Łotwa (68,3%) i Słowenia (67,8%). Odsetek osób pracujących w usługach, które generują ponad dwie trzecie PKB Unii Europejskiej, również nie jest w Polsce najwyższy wynosi niewiele ponad 50%. Z roku na rok przy wolnych zmianach w społeczeństwie liczby te sukcesywnie rosną.

14 14 Wykres 1.3 Stopa bezrobocia w I kwartale 2009 roku Polska Zachodniopomorskie Wielkopolskie Warmńsko- mazurskie Świętokrzyskie Śląskie Pomorskie Podlaskie Podkarpackie Opolskie Mazowieckie Małopolskie Łódzkie Lubuskie Lubelskie Kujawsko- pomorskie Dolnośląskie Stopa bezrobocia w I kwartale 2009r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Informacji o sytuacji gospodarczospołecznej województw opublikowanych przez Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, czerwiec Publikacja dostępna na W obliczu obecnej sytuacji na rynku pracy i dużej liczby osób bezrobotnych, blisko 40% pracodawców działających w sektorze usług turystycznych przyznało, że mają trudności ze znalezieniem pracowników o odpowiednich kwalifikacjach. Jest to problem przede wszystkim przedstawicieli sekcji H Hotele i restauracje. Blisko 44% przedsiębiorców branży hotelarskiej i 49% branży gastronomicznej skarżyło się na niedobór wykwalifikowanej kadry. Tylko 41% małych przedsiębiorstw odnotowało podobny problem, a wśród przedsiębiorstw mikro, blisko 37%. Powyższe dane wskazują, że wraz z wielkością przedsiębiorstwa rośnie też problem znalezienia

15 15 wykwalifikowanej kadry, ze względu na wyższe wymagania pracodawców. Wpływ na taką sytuację ma wysoki odsetek emigracji zarobkowych Polaków, około 8,6%, z czego prawie 50% stanowili pracownicy związani z branżą gastronomiczną oraz wysokie oczekiwania płacowe potencjalnych pracowników, których przedsiębiorcy nie są w stanie spełnić (Wykres 1.4). Wykres 1.4 Ocena sytuacji polskiego rynku pracy przez przedsiębiorców branży turystycznej ze względu na spadek bezrobocia, zmniejsza się ilośd niezatrudnionych pracowników o odpowiednich kwalifikacjach 20% przedsiębiorcy nie mogą znaleźd odpowiedniej kadry, bo duża częsd specjalistów wyjechała za granicę 12% przedsiębiorcy mają problem ze znalezieniem pracowników o odpowiednich kwalifikacjach 37% pracodawcy nie mogą zwiększyd zatrudniania ze względu na wysokie oczekiwania płacowe potencjalnych pracowników 31% Źródło: Sezonowe zatrudnienie w przedsiębiorstwach sektora usług turystycznych, Warszawa 2008 Wiele przedsiębiorstw radzi sobie z tym problemem zatrudniając pracowników sezonowych. Najczęściej taka forma zatrudnienia była w 2007 roku stosowana w sekcji H Hotele i restauracje, jest to zrozumiałe ze względu na sezonowy charakter prowadzonej działalności. W okresie od grudnia 2003 roku do połowy 2008 roku pod względem badania największej miesięcznej zmiany liczby pracujących w całej gospodarce krajowej spadki liczby zatrudnionych miały miejsce w grudniu każdego roku. Największy spadek nastąpił w grudniu 2004 roku o 32 tysiące osób (o 0,7%) oraz rok później o 30 tysięcy, co stanowi 0,6 % zatrudnionych. Natomiast największy wzrost w styczniu 2005 roku, aż o 5 tysięcy osób, później w

16 16 styczniu 2007 roku o 3 tys. i w czerwcu i lipcu tego samego roku o 2 tys. osób. W styczniu 2008 roku o 4 tys., a w czerwcu tego roku, podobnie jak w roku poprzednim, o 2 tysiące. W styczniu widać największy wzrost liczby pracowników w sekcji H, wynika to z trwania zimowego sezonu turystycznego. Największe spadki hotele i restauracje odnotowują we wrześniu i październiku, największy z nich miał miejsce właśnie we wrześniu 2007 roku o 2 tys. osób, czyli prawie o 1 % ogółu zatrudnionych w tamtym okresie w sekcji H. Największe zatrudnienie pracowników na sezon letni i zimowy odnotowany został w hotelach i biurach podróży (Tabela 1). Elementy, które wpływają na długość takiego zatrudnienia to przede wszystkim długość sezonu turystycznego i warunki klimatyczne panujące w danym roku (słoneczne lub pochmurne lato). Tabela 1 Okres zatrudnienia pracowników sezonowych według rodzaju działalności prowadzonej przez przedsiębiorstwa ogółem hotele restauracje biura podróży w okresie sezonu letniego 81,3 76,2 91,7 73,7 w okresie sezonu zimowego 1,6 4,8 w czasie sezonu letniego i zimowego 10,9 14,3 4,2 15,8 przez cały rok, ale do obsługi konkretnych imprez 6,3 4,8 4,2 10,5 Źródło: Sezonowe zatrudnienie w przedsiębiorstwach sektora usług turystycznych, Warszawa 2008 Województwo wielkopolskie jest drugim pod względem wielkości, po województwie mazowieckim, regionem Polski. Jego obszar zajmuje 9,5% terenu całego kraju, a zamieszkujący go ludzie stanowią 8,9% populacji całego kraju 2. Ponadto, jest jednym z najlepiej rozwiniętych gospodarczo obszarów Polski, co 2 Rocznik Statystyczny Województw 2008 rok publikowany przez Główny Urząd statystyczny

17 17 spowodowane jest jego położeniem w zachodniej części kraju na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunikacyjnych oraz bliskością do granicy. Na przestrzeni ostatnich 9 lat sytuacja na wielkopolskim rynku pracy zmieniała się od najwyższego w badanym okresie bezrobocia na poziomie 17,2% w 2002 roku poprzez najniższe- 6,4% pod koniec 2008 roku. Pomimo, że w bieżącym roku stopa bezrobocia wzrosła do poziomu 8,1% to od maja 2007 roku Wielkopolska nieprzerwanie zajmuje pierwsze miejsce wśród województw pod względem najniższej stopy bezrobocia w kraju 3. Dane z końca lipca 2009 roku mówią o osobach bezrobotnych, jest to duży wzrost w porównaniu z tys. osób bezrobotnych zarejestrowanych w 2008r. Tak wysoka liczba spowodowana jest rejestracją absolwentów szkół po zakończonej nauce oraz przeprowadzonymi przez przedsiębiorstwa zwolnieniami grupowymi. 146 firm zgłosiło do wielkopolskich urzędów pracy konieczność masowych wypowiedzeń. Do lipca 2009 roku zostało bez pracy pracowników spośród przewidzianych zwolnień 4. Pomimo radykalnych kroków podjętych przez wielkopolskie przedsiębiorstwa tysiące osób nadal znajduje zatrudnienie (Wykres 1.5). Jedną z cech charakterystycznych bezrobocia w Wielkopolsce jest stały, wysoki udział kobiet wśród ogółu bezrobotnych (61,9%) w 2008 roku. W tym samym okresie bezrobocie wśród mężczyzn wynosiło 38%. Najliczniejszą grupę bezrobotnych stanowią osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (30,4% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych) oraz gimnazjalnym i podstawowym 5. 3 Wielkopolski rynek pracy w liczbach na przestrzeni lat publikacja na stronie internetowej Wojewódzkiego Urzędu Pracy 4 Sytuacja na rynku pracy w województwie wielkopolskim w lipcu 2009r. - publikacja Wojewódzkiego Urzędu Pracy 5 Dane z banku danych regionalnych Głównego Urzędu Statystycznego

18 18 Wykres 1.5 Napływ i odpływ bezrobotnych w województwie wielkopolskim VII' 08 VIII IX X XI XII I' 09 II III IV V VI VII napływ odpływ Źródło: Publikacja Wojewódzkiego Urzędu Pracy: Sytuacja na rynku pracy w województwie wielkopolskim w lipcu 2009r. W 2008 roku bez pracy ponad rok pozostawało 26,9% bezrobotnych, a ponad dwa lata 16%. Aktywność ekonomiczna w województwie wielkopolskim w 2008 roku była bardzo wysoka, wynosiła 54,2%, jest to niewiele mniejszy odsetek od średniej krajowej, która w tym okresie utrzymywała się na poziomie 55%. Tak wysoki wskaźnik aktywności ekonomicznej daje Wielkopolsce 5 miejsce w ogólnym zestawieniu województw. Wskaźnik zatrudnienia plasuje Wielkopolskę na 3 miejscu. W tym największy odsetek osób zatrudnionych jest w usługach, aż 49,6%, w przemyśle 35,4%, w rolnictwie tylko 15% osób. W stosunku do lat poprzednich zwiększyła się liczba pracujących w sektorze przemysłu, budownictwa, a zmniejszyła się w rolnictwie. Turystyką można nazwać ogół działań osób znajdujących się poza miejscem swojego stałego zamieszkania w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych,

19 19 jednak niepowiązanych z celem zarobkowym oraz w okresie nie przekraczającym roku. Turystyka jest też ważnym sektorem gospodarki, który wpływa na sferę działalności społecznej. Aktywność turystyczna na danym terenie jest jednym z mierników życia jego mieszkańców, a również pełni funkcję wskaźnika rozwoju społeczeństwa oraz jest bodźcem dynamizującym rozwój społeczno-ekonomiczny. Turystyka przyczynia się też do odkrywania i eksponowania zasobów i bogactw danego kraju, które poprawiają jego wizerunek i podnoszą atrakcyjność na arenie międzynarodowej. Ponadto, oferowane usługi turystyczne zauważalnie poprawiają bilans płatniczy kraju. Dane statystyczne Światowej Organizacji Turystyki (UNWTO) i innych instytucji potwierdzają, że turystyka to jeden z najszybciej rozwijających się sektorów gospodarki na świecie. Trudno jest uwzględnić w statystykach wszystkie korzyści, jakie czerpią sektory gospodarki z turystyki. Rozwój rynku turystycznego pociąga za sobą rozwój innych dziedzin gospodarki transportu, edukacji, kultury czy przemysłu spożywczego (Rysunek 1). Usługowy charakter tej branży generuje nowe miejsca pracy. Tylko w ciągu kilku miesięcy wakacyjnych, zatrudnienie na rynku turystycznym wzrasta nawet o 10%, a regiony, które przyjmują dużą liczbę turystów mają często mniejszą stopę ogólną bezrobocia. Rysunek 2

20 20 Pod koniec 2008 roku kryzys finansowy dotykając różne regiony świata i powodując spowolnienie gospodarcze wpłynął znacznie na turystykę, czego skutki natychmiast odczuły wszystkie kraje świata. Od stycznia do kwietnia 2008 roku liczba podróży turystów międzynarodowych na całym świecie wzrosła o 5,7%, w porównaniu do analogicznego okresu z roku W maju 2008 roku wzrosła do poziomu 7% osiągając swoje apogeum. W kolejnych trzech miesiącach wakacyjnych (czerwiec, lipiec sierpień) liczba ta drastycznie spadła do poziomu nie przekraczającego 2%. W pierwszym kwartale 2009 roku poziom obniżył się do 247 milionów, co stanowi o 22 mln mniej niż w tym samym okresie 2008 roku i o 7 mln mniej niż w 2007r 6. Badania dowodzą, że segment podróży służbowych został bardziej dotknięty kryzysem niż podróże wypoczynkowe zagraniczne i krajowe. Priorytetem są wyjazdy wakacyjne - maleje długość pobytu i w konsekwencji zmniejszają się też wydatki. Obecną sytuację, w trzecim kwartale 2009, jeszcze trudno jest ocenić, gdyż turyści decydują się na wyjazd w ostatniej chwili, co spowodowane jest niepewną sytuacją finansową, oraz atrakcyjnymi ofertami tzw. last minute. Ponadto, na tle pozostałych regionów, nie najlepiej prezentuje się Europa. Liczba międzynarodowych turystów odwiedzających kraje europejskie w 2008 roku wzrosła tylko o 1,7%, co jest znacznie poniżej wzrostu globalnego, który pod koniec badanego roku wynosił 3,7% 7. Niestety wyniki te z początkiem 2009 roku drastycznie się pogorszyły. Jak podaje UNWTO oraz Instytut Turystyki w Europie odnotowano spadek o 10% liczby przyjazdów międzynarodowych turystów, najdotkliwiej odczuł to region Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie spadek ten był większy o kolejne 3%. Są to najgorsze europejskie wyniki na przestrzeni ostatnich kilku lat. W Amerykach obliczono spadek na poziomie 5%, nieco większy w obszarze Azji i Pacyfiku, natomiast aż 18% spadek liczby turystów w krajach Środkowego Wschodu. Jedynie w Afryce liczba ta wzrosła o 3 punkty procentowe 8. W Unii Europejskiej również odnotowano spadki. Średnio o 5% w państwach pierwotnej 15 wzrost dotyczył tylko Wielkiej Brytanii. W Hiszpanii odnotowano spadek o 12%, w Portugalii o 14%, spowodowane jest to zmniejszeniem popytu Dane z publikacji POT: Plan działania Polskiej na Izby Turystycznej 2009 rok 8

21 21 na te kraje turystów z Wysp Brytyjskich. Tylko w pierwszej połowie 2008 roku około 200 tysięcy mniej turystów odwiedziło unijną piętnastkę niż w tym samym okresie 2007 roku 9. Wzmacnia się konkurencja krajów spoza UE, w szczególności Turcji, Egiptu i Tunezji. Prognozy na 2009 rok, przygotowane przez ETC (European Travel Commission), zakładają dalszy spadek o około 3% liczby przyjazdów turystów. Będzie to spowodowane zmniejszeniem się ruchu turystycznego wewnątrz regionów oraz przyjazdów turystów z Ameryk 10. Na szczęście wydarzenia takie jak Euro 2008, Expo w Saragossie czy wybory europejskiej stolicy kultury nie pozwalają upaść unijnemu rynkowi. Unia Europejska posiada 27,5% udziału w rynku światowej turystyki, przez co daje zatrudnienie ponad 12% swoich obywateli w przemyśle turystycznym. Obecnie turystyka stanowi około 4 % PKB UE, jednak jej rzeczywisty udział jest wyższy pośrednio tworzy ponad 10 % PKB UE 11. Unia Europejska podjęła szereg działań mających zapobiec wciąż pogarszającej się sytuacji w Europie. Celem jest poprawa załamującego się rynku turystycznego. Kroki te zakładają, że do roku 2013 turystyka wróci do bardzo dobrego poziomu z 2008 roku lub nawet go przekroczy. Znaczenie turystyki dla gospodarki UE będzie prawdopodobnie wzrastać ze względu na to, że pomimo światowego kryzysu wzrost zatrudnienia w sektorze turystyki na przestrzeni ostatnich latach był wyższy w porównaniu z pozostałymi sektorami gospodarki. Komunikat Komisji Europejskiej Odnowiona polityka turystyczna UE: Ku silniejszemu partnerstwu na rzecz turystyki europejskiej, dokładnie wyznacza, co KE zamierza zrobić w obszarze turystyki tak by poprawić jej sytuację oraz dopasować ją do jednego z głównych celów odnowionej Strategii Lizbońskiej jakim jest stworzenie większej liczby lepszych miejsc pracy. Przyjęto, że europejska polityka turystyczna powinna być komplementarna względem poszczególnych polityk państw członkowskich. Natomiast głównym celem jest podniesienie konkurencyjności Europy jako celu podróży przy jednoczesnym 9 Plan działania Polskiej Organizacji Turystycznej na rok The Financial Crisis and Implications for European Tourism Prepared for the European Travel Commission, Tourism Economics An Oxford Economics Company, December Turystyka w strukturach UE. Programy UE dot. Rozwoju turystyki. Przyszłość turystyki w UE. publikacja Ministerstwa Sportu i Turystyki, Departamentu turystyki, Warszawa, czerwiec 2009

22 22 sukcesywnym kreowaniu nowych, lepszych miejsc pracy na rynku turystycznym. By osiągnąć te cele niezbędna jest współpraca państw unijnych. Należy się również nastawić na dosyć istotne zmiany w popycie turystycznym zakłada się, że znaczący wzrost zainteresowania turystów odnotuje turystyka zdrowotna ośrodki Spa i Wellness. Choć Europa jest nadal najchętniej odwiedzanym regionem świata, to jednak liczba przyjazdów międzynarodowych turystów rośnie wolniej niż średnia światowa, w związku z tym należy postawić na innowacyjność i wyjść naprzeciw oczekiwaniom turystów. Zrównoważenie gospodarcze, społeczne i ekologiczne to kluczowe czynniki wpływające na konkurencyjność turystyczną danego kraju czy regionu, dlatego nie można skupić się tylko na turystyce, ale na wszystkich aspektach z nią powiązanych. Jeśli dany region będzie wspaniale zagospodarowany i dobrze utrzymany, ale warunki życiowe jego mieszkańców będą zaniedbywane, pewne jest, że obszar ten straci na swojej atrakcyjności. Aby sprostać tym wyzwaniom Europa musi podnieść swoją konkurencyjność. Atrakcyjność, dobra infrastruktura oraz zrównoważenie społeczno-gospodarcze zapewni Europie pierwsze miejsce na mapie turystycznej świata. Pogarszająca się sytuacja światowa widoczna jest również w Polsce. Od roku 2007 Polska odnotowuje ciągły spadek liczby przyjazdów turystów zagranicznych. W pierwszej połowie 2008 roku liczba ta spadła aż o 10%. Polska wraz z Rumunią stały się jedynymi państwami regionu 12 odnotowującymi spadki 13. Spadki te nasiliły się jeszcze w ostatnim kwartale 2008 roku, jednak są one ściśle powiązane i zależne od ogólnoświatowej sytuacji gospodarczej. 12 Podział na regiony wprowadzony przez UNWTO: Polska należy do regionu europejskiego, a wraz z Bułgarią, Czechami, Estonią, Węgrami, Łotwą, Litwą, Rumunią, Rosją oraz Słowacją tworzy subregion Europy Środkowo Wschodniej. 13 Dane z publikacji POT: Plan działania Polskiej Izby Turystycznej na 2009 rok za UNWTO World Tourism Barometer, op. cit.

23 23 Tabela 2 Ruch graniczny w 2008 roku Ruch graniczny w 2008 roku Dane w tysiącach Obywatele polscy cudzoziemcy ogółem , 8 z Polski do Polski z Polski do Polski , , , , 5 Źródło: dane Głównego Urzędu Statystycznego Do przyczyn tej sytuacji Polska Organizacja Turystyczna zalicza: spowolnienie dynamiki gospodarczej krajów, co powoduje spadek popytu turystycznego; wahania kursów walutowych wysoki kurs złotówki względem Euro i dolara od kwietnia do września 2008 sprawiał, że Polska stała się drogim celem podróży; pogorszenie się dostępności Polski poprzez likwidowanie połączeń przez przewoźników lotniczych. Spadek liczby przyjazdów turystów do Polski jest również wynikiem zmniejszenia ruchu turystycznego głównie z krajów sąsiednich, nie należących do strefy Schengen. To właśnie nasi wschodni sąsiedzi najchętniej i najtłumniej odwiedzają nasz kraj, zaraz po turystach z Niemiec (Wykres 1.6). Wykres 1.6 Liczba przyjazdów w I kwartale 2009 roku Ukraina 6% Białoruś 4% Rosja 2% Stara UE (bez Niemiec) 4% Nowa UE 31% Niemcy 53% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania i oszacowania Instytutu Turystyki z publikacji: Charakterystyka przyjazdów do Polski w I kwartale 2009 roku.

24 24 Liczba turystów zagranicznych w obiektach noclegowych w I kwartale 2009 roku spadła o 13,2% i wynosiła 622,5 tysięcy, liczba noclegów również spadła do poziomu 1592 tysięcy, czyli o 12,1% mniej niż w roku poprzednim. Jedynie obywatele Polski pozostali nieugięci w obliczu kryzysu, ich liczba w obiektach bazy noclegowej wrosła o ponad 2% i sięgnęła liczby 2919 tysięcy, natomiast liczba noclegów wzrosła ponad 3%, jedyny spadek notowany był w hotelach o 0,2 punkty procentowe 14. Liczba turystów zza wschodniej granicy w pierwszej połowie 2008 roku znacznie spadła. Ilość podróży Białorusinów do Polski spadła o 33%, Ukraińców o 22%, a Rosjan o 10%. Tak duża zmiana spowodowana jest obowiązkiem wizowym nałożonym na te kraje właśnie w 2008 roku. Nadal jednak to obywatele w większej części zwiedzają Polskę i przynoszą większe dochody niż turyści zagraniczni (Wykres 1.7). W 2007 roku na terenie naszego kraju turyści zagraniczni oraz krajowi odbyli łącznie 50,0 mln podróży 15. Z czego 70% tych podróży odbyli mieszkańcy Polski, przeznaczając na ten cel 35,6 mld PLN, a tylko 30% cudzoziemcy, którzy na pobyt w Polsce łącznie wydali 24,3 mld PLN. Z kolei polscy turyści najchętniej odwiedzali Niemcy, Czechy, Słowację, Włochy i Wielką Brytanię. Największy wzrost przyjazdów polskich turystów w 2008 roku w porównaniu z rokiem poprzednim odnotowała Grecja, Litwa, Egipt, Irlandia, Czechy oraz Hiszpania. Największy spadek zarejestrowały Wyspy Brytyjskie. Ważna jest promocja turystyczna Polski poza jego granicami, jak i w ich obrębie. Warto zwrócić na to uwagę, gdyż ostatnie prognozy zakładają, że po wyjściu z kryzysu, turystyka stanie się jednym z największych przemysłów globalnych, a jej nowym napędem staną się kraje wschodzących gospodarek, do których zaliczono także Polskę Dane z: Plan działania Polskiej Organizacji Turystycznej na 2009 rok.

25 25 Wykres 1.7 Liczba turystów w 2008 roku według województw Lubelskie Podkarpackie Podlaskie Mazowieckie Warmińsko- mazurskie Małopolskie Śląskie Dolnośląskie Pomorskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Łódzkie Kujawsko- pomorskie Lubuskie Świętokrzyskie Opolskie liczba turystów krajowych liczba turystów zagranicznych Źródło: dane Instytutu Turystyki Liczne organizacje i urzędy już podjęły szereg działań, które mają na celu nie tylko promować Polskę na całym świecie jako kraj warty zwiedzania i inwestycji, ale również poprawić jej wizerunek. Opracowana przez Ministerstwo Sportu i Turystyki: Strategia Rozwoju Turystyki czy Marketingowa strategia Polski w sektorze turystyki na lata przygotowała przez Polską Organizację Turystyczną (POT) zakłada, że kluczowe znaczenie ma realizacja kampanii promocyjnych na rynku zagranicznym i krajowym. Działania te od 2009 roku są przeprowadzane w dwudziestu dwóch krajach. Rynkiem priorytetowym będzie Wielka Brytania, gdzie kampania będzie najbardziej spektakularna, powiązane jest to z Rokiem polskim w Wielkiej Brytanii na przełomie 2009 i 2010 roku. Tam przewodnim tematem kampanii ma być atmosfera polskich miast. Organizacja bada też wizerunek Polski na Ukrainie.

26 26 Projekt nawiązuje do badań przeprowadzonych w latach przez Instytut Spraw Publicznych dotyczących wizerunku Polaków i Polski w kilku państwach Europy Zachodniej oraz na Ukrainie. W porównaniu do badań Instytutu to będzie wzbogacone o pytania dotyczące Polski jako kraju docelowego podróży turystycznych. Umożliwi też ocenę zmian, które zaszły w postrzeganiu Polski i jej obywateli przez Ukraińców w ciągu ostatnich 8 lat. Wyniki badań zostaną wykorzystane do przygotowania założeń kampanii wizerunkowej na Ukrainie w latach następnych oraz w kontekście Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej Euro POT stawia również na turystykę biznesową (MICE), ponieważ jest to szybko rozwijający się oraz najbardziej dochodowy obszar turystyki w naszym kraju. Celem działań jest wzmocnienie zainteresowania Polską jako miejscem odwiedzin, ciekawym do organizowania wszelkiego rodzaju spotkań, konferencji, kongresów czy targów. Natomiast na rynku krajowym działania będą zmierzały do przedstawienia Polski jako kraju atrakcyjnego turystycznie: wypoczynek nad morzem, spacery po szlakach górskich, wydarzenia kulturalne, sportowe i inne. Głównym narzędziem promocji ma być reklama w mediach oraz reklama zewnętrzna (bilbordy), imprezy promocyjne (konkursy, koncerty), wystawy, podróże studyjne dla dziennikarzy i konferencje prasowe. W strategii przyjęto, że elementami, na które powinna stawiać polska turystyka jest jakość oraz różnorodność, choć obecnie ceny również są bardziej przystępne niż na pozostałych rynkach europejskich. Ogromne możliwości ogólnego rozwoju naszego kraju daje Unia Europejska, która dzięki układowi z Schengen, ustanawiającemu swobodne przekraczanie granic przez obywateli unijnych, zachęca do podróżowania. Na podstawie wytycznych UE uwzględniających uwarunkowania społeczno-gospodarcze oraz główne cele polityki spójności przygotowano Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia na lata tzw. NSRO. Program ten ma za zadanie wspierać wzrost gospodarczy i zwiększać zatrudnienie. Dokument wskazuje sektory, które otrzymają wsparcie ze środków finansowych udzielonych z budżetu UE w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) oraz Funduszu Spójności. Na lata przewidziane jest około 67

27 27 mld Euro pochodzących z funduszy strukturalnych, z czego duża część przeznaczona jest na sektor turystyki 16. Głównym źródłem funduszy jest Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka , w ramach, którego przewidziane są dwa działania: 6.3 Promocja turystycznych walorów Polski, które ma na celu zwiększenie konkurencyjności Polski poprzez promowanie jej jako państwa atrakcyjnego turystycznie, w tym wsparcia dla tworzenia innowacyjnych usług turystycznych oraz tworzenia wszechstronnego systemu informacji turystycznej. Na terenie kraju znajduje się wiele zabytków i innych atrakcji, które stanowią wartość na skalę europejską, jednak świadomość ich istnienia wśród turystów zagranicznych jest bardzo niska. Podjęte przedsięwzięcia mają zintensyfikować przyjazdy turystów zagranicznych do Polski oraz wydłużyć sezon turystyczny, który obecnie zamyka się głównie w czterech miesiącach wakacyjnych. Na działania promocyjne przewidziane jest 30 mln euro. Drugim działaniem jest Działanie 6.4 Inwestycje w produkty turystyczne o znaczeniu ponadregionalnym. To działanie ma za zadanie nasilić inwestycje dla stworzenia konkurencyjnych i innowacyjnych produktów turystycznych o ponadregionalnym charakterze. Dlatego w Programie Operacyjnym Innowacyjna Gospodarka (POIG) założono wsparcie dla obiektów o największym znaczeniu turystycznym z perspektywy przygotowań do organizacji Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej EURO W projekcie zapisane też zostały działania mające na celu rozwój turystyki w wybranych województwach. Na projekt 6.4 przeznaczone jest 138 mln euro, w tym 117 mln z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, pozostałą część stanowi wkład krajowy. W opisanych powyżej działaniach wykorzystywane będą nowoczesne, sprawdzone i skuteczne instrumenty promocji i marketingu. Projekty i fundusze na rozwój turystyki zostały uwzględnione też we wszystkich Regionalnych Programach Operacyjnych. Fakt ten wskazuje na to, że wszystkie polskie regiony zdają sobie sprawę, że turystyka to prężnie rozwijający się segment gospodarki, który może przynieść ogromne zyski. Lokalne programy przewidują przede wszystkim zbudowanie porządnej, lokalnej bazy turystycznej, w której znajdować się będą informacje na temat: infrastruktury noclegowej, 16 Za Departamentem Funduszy Europejskich Polskiej Organizacji Turystycznej

28 28 gastronomicznej, publicznej infrastruktury turystycznej i rekreacyjnej. Ważny jest też dobrze zorganizowany system informacji turystycznej oraz promocja. Specjalny Program Operacyjny został stworzony dla Polski Wschodniej ma służyć jej ogólnemu rozwojowi, ze szczególnym naciskiem na turystykę. Program będzie realizowany na terenie pięciu wschodnich województw: lubuskiego, podkarpackiego, podlaskiego, świętokrzyskiego i warmińsko-mazurskiego. Fundusze zostaną przeznaczone na stworzenie podstaw atrakcyjności turystycznej Polski Wschodniej oraz stworzenie odpowiedniej infrastruktury dla obsługi ruchu rowerowego obejmującego swoim zasięgiem właśnie te pięć województw oraz wsparcie budowy infrastruktury konferencyjno-targowej. Kolejnym projektem, który przyczynia się do rozwoju turystyki polskiej jest Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko. Przewiduje on rewitalizację, renowację, konserwację oraz modernizację zabytkowych obiektów. Stworzone zostały również inne programy przewidujące pomoc w rozwoju atrakcyjności turystycznej, takie jak: Program Operacyjny Rozwój Obszarów Wiejskich czy w ramach Europejskich Programów Współpracy Terytorialnej. Natomiast dla rozwoju ludzi czy podnoszenia ich kwalifikacji i umiejętności oraz w walce z bezrobociem, stworzony został Program Operacyjny Kapitał Ludzki, w ramach którego branża turystyczna również będzie mogła liczyć na wsparcie 17. Dotacje na przedsięwzięcia można również uzyskać z programów ramowych, których środki przeznaczone są na rzecz konkurencyjności i innowacji czy badań rozwoju technologicznego. Polska już intensywnie przygotowuje się do sprawowania Prezydencji w Radzie Unii Europejskiej w drugiej połowie 2011 roku. Podczas swojego przewodnictwa Polska musi zorganizować kolejne Europejskie Forum Turystyki. Dobre przygotowanie oraz realizacja Forum mogą przyczynić się do poprawy wizerunku Polski w Unii Europejskiej jako kraju atrakcyjnego turystycznie. Specjaliści na szczęście przewidują rychły koniec kryzysu i mozolne odbudowywanie skutków ogólnoświatowego załamania. UNWTO w swoich prognozach przewiduje, że liczba podróży na świecie w 2020 roku wyniesie Informacje z publikacji Ministerstwa Sportu i Turystyki, Departamentu Turystyki: Turystyka w strukturach UE. Programy UE dot. rozwoju turystyki. Przyszłość turystyki w UE. Warszawa, czerwiec 2009

29 29 milionów, a wpływy z podróży osiągną wartość 2 bilionów USD. Europa nadal pozostanie numerem jeden na liście najchętniej odwiedzanych miejsc. Organizacja szacuje, że w 2020 roku stary kontynent odwiedzi 717 milionów turystów, co stanowi 46% udział w rynku światowym. Największe zainteresowanie odnotują kraje Europy Środkowo Wschodniej około 223 milionów odwiedzających oraz kraje basenu Morza Śródziemnego około 212 milionów przyjazdów. Zaraz po Europie, na drugim miejscu najchętniej odwiedzanych miejsc, plasuje się region Azji Wschodniej i Pacyfiku jego udział wzrośnie do 25% rynku światowego. UNWTO przewiduje również, że liczba podróży międzyregionalnych będzie rosła szybciej niż podróży wewnątrz regionów. Prognozy sporządzone przez Światową Radę Turystyki i Podróży (WTTC) wskazują, że popyt turystyczny w krajach Unii wzroście do 2016 roku o 55% - co daje średni roczny wzrost na poziomie 2,4%, a całej gospodarki turystycznej o prawie 65%. Podobnie popyt na podróże zagraniczne wzrośnie o 86%. Najwolniej będzie wzrastał popyt w sferze podróży służbowych, biznesowych oraz turystyki krajowej. Tabela 3 Wielkość ruchu turystycznego w latach w wybranych regionach Region Liczba przyjazdów turystów zagranicznych w mln Wzrost w % w latach Europa ,4 Azja wsch. i Pacyfik ,5 Ameryki ,7 Pozostałe regiony ,6 Świat razem ,7 Źródło: UNWTO Word Tourism Barometer, Czerwiec 2006, opracowanie i obliczenie Instytutu Turystyki na podstawie prognoz WTO.

30 30 Według WTTC odsetek osób zatrudnionych w gospodarce turystycznej wzrośnie o około 19%, a w samej Unii Europejskiej nieco mniej, o niecałe 15%. Co oznacza, że według szacunków w krajach unijnych w sektorze turystyki w 2016 roku będzie pracowało 13 mln osób, a w gospodarce turystycznej 40 mln. Zauważalne będą zmiany nie tylko w strukturze podróży czy zatrudnienia w sektorze turystycznym, ale zmienią się też przyzwyczajenia i upodobania samych turystów. Obserwując zmiany zachowań turystów można się spodziewać również zmian w sektorze turystycznym: - turystyka rekreacyjno-wypoczynkowa będzie się rozwijała szybciej niż turystyka biznesowa, - dużego znaczenia dla turystów nabiorą wyjazdy związane ze zdrowiem, w tym: wyjazdy do sanatoriów, ośrodków spa, ale również omijane będą miejsca, które nie spełniają norm ochrony środowiska, - moda na sporty i aktywność fizyczną zwiększy popyt na różne rodzaje turystyki kwalifikowanej, - popularne staną się centra rozrywki i rekreacji. Prognozy sporządzone przez IPK International, sugerują, że do 2020 roku urlopy spędzane w pełnym słońcu, na plaży, będą stanowiły podstawę wyjazdów wakacyjnych, jednak w wiek emerytalny wejdzie dobrze sytuowane pokolenie osób przyzwyczajonych do aktywności fizycznej, co będzie wymagać podwyższenia standardu oraz jakości usług. Mowa o pokoleniach z Niemiec, Włoch, Wielkiej Brytanii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Belgii, Szwecji, a więc krajów generujących dużą część popytu na rynku turystycznym. W związku z tymi zmianami spodziewany jest wzrost zapotrzebowania na: - wysokiej jakości infrastrukturę turystyczną z licznymi atrakcjami oraz solidne usługi transportowe, - wykwalifikowanych pracowników w samym sektorze turystyki, ale też sektorach świadczących usługi np. animatorów imprez, - wysoko wykwalifikowaną kadrę kierowniczą, - dobre zagospodarowanie przestrzeni turystycznej z uwzględnieniem środowiska naturalnego, - kompleksowy system informacji turystycznej na każdym etapie podróży.

31 31 Według prognoz Instytutu Turystyki dotyczących Polski, ogólna liczba przyjazdów turystów spadnie do najniższego poziomu 11,6 mln w 2009 roku, by później stopniowo wzrastać i w latach 2012, 2013 osiągnie poziom z roku 2008, czyli ponad 13 mln przyjazdów (Wykres 1.8). Wykres 1.8 Przyjazdy turystów w latach i prognoza do 2013 roku 18 17, ,7 14,3 15,2 15, ,6 11,9 12,4 13,2 13, Źródło: oszacowania i prognozy Instytutu Turystyki (VI 2009). Strona internetowa: W 2015 roku spodziewany jest przyjazd około 20 mln turystów zagranicznych, przy czym po roku 2011 (Polska prezydencja w UE) i w roku 2012 (Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej Euro 1012) liczba turystów powinna być większa od podanych prognoz. Natomiast w latach liczba przyjazdów będzie rosła w rocznym tempie 3% 18. Według tych samych prognoz Instytutu Turystyki zmienią się grupy krajów, których obywatele będą odwiedzać Polskę najchętniej. Zmniejszy się liczba turystów ze wschodu: Rosji, Ukrainy i Białorusi, jednak w dużej mierze zastąpią ich turyści z zachodu obywatele Unii Europejskiej. Zwiększy się też odsetek turystów niemieckich, którzy stanowią zdecydowaną większość ogółu zwiedzających. Na 18 Za: Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku, dokument zatwierdzony przez Rade Ministrów

32 32 tym samym poziomie utrzymają się wizyty turystów z krajów zamorskich: Australii czy Korei Południowej (Wykres 1.9). Wykres 1.9 Przyjazdy turystów według głównych grup krajów (w mln) Źródło: oszacowania i prognozy Instytutu Turystyki (VI 2009). Strona internetowa: Badania przeprowadzone w 2008 roku wskazują, że zmieni się też cel pobytu. Dotyczy to podróży tranzytowych, których liczba wyraźnie się zmniejsza. Zmniejszy się też rozmiar turystyki zakupowej co związane jest głównie z utrudnieniami przy przekraczaniu wschodniej granicy. Nieznacznie zmienił się odsetek, nie tak bardzo wrażliwych na koniunkturę, odwiedzin. Liczba podróży służbowych i biznesowych również spadła, wobec spadku ogólnej liczby przyjazdów, w liczbach bezwzględnych jest to spadek do 3,6 mln. Liczba wizyt w celach turystyczno - wypoczynkowych od 2000 roku była bardzo niestabilna, jednak od 2009 roku będzie powoli wzrastać do poziomu 3,3 mln. Pozostałe cele pobytu, jak zdrowotne, szkoleniowe, chęć podjęcia pracy dorywczej występują rzadko, ich liczba utrzymuje się na podobnym poziomie, z niewielkimi wahaniami na przestrzeni badanych lat 19 (Wykres 1.10). 19 Badania i prognozy opublikowane przez Instytut Turystyki,

33 33 Wykres 1.10 Przyjazdy turystów wraz z prognozą do 2013 roku według celów pobytu Źródło: oszacowania i prognozy Instytutu Turystyki (VI 2009). Strona internetowa: Z szacunków UNWTO wynika, że wpływy z międzynarodowej turystyki w skali światowej wyniosły 944 miliardy dolarów w 2008 roku, jest to duży skok w porównaniu z 857 miliardami wpływów w roku poprzednim. Wzrost ten jest w dużej mierze spowodowany osłabieniem dolara w 2008 roku dolar amerykański stracił 7% w stosunku do euro. Po skorygowaniu kursów wymiany i inflacji, wzrost wpływów w ujęciu realnym osiągnął 1,8%. Jest to jednak niewiele w porównaniu ze znacznymi wzrostami w 2006 i 2007 roku po 5% rocznie. Europa zwiększyła wpływ o 38 mld USD osiągając wartość wpływów równą 473 mld, co niestety oznacza spadek o 1% w ujęciu realnym. W 2008 roku zmieniły się też miejsca państw w rankingu międzynarodowych przyjazdów i wpływów z turystyki: Francja przewodzi pod względem liczby wizyt, ale zajmuje trzecie miejsce w rankingu wpływów. USA plasuje się zaraz za Francją na liście ilości przyjazdów i na pierwszym miejscu listy przychodów. Hiszpania zajmuje miejsce za Stanami Zjednoczonymi, jednak cały czas utrzymuje pozycje drugiego największego na świecie eksportera, a pierwszego w Europie. Chiny są czwarte w rankingu

34 34 przyjazdów, piąte pod względem wpływów z turystyki, z kolei w przypadku Włoch jest odwrotnie. Polska pod względem wpływów do budżetu z turystyki nie znajduje się w ścisłej czołówce. W 2004 roku wartość wpływów wynosiła 5,8 mld USD. Od tego roku sukcesywnie rosła aż do roku 2008, gdzie osiągnęła poziom do tej pory najwyższy 11,4 mld USD. Niestety szacowane wpływy w 2009 roku sięgną tylko 9 mld USD. Prognozy na najbliższe lata wskazują na stopniową poprawę i w 2013 roku wartość wpływów ma zbliżyć się do poziomu z 2008 roku sięgając około 10,8 mld USD (Wykres 1.11). Wykres 1.11 Wpływy z przyjazdów cudzoziemców z prognozą do 2013 roku Wizyty jedniodniowe Turyści mld USD ,9 5,7 5,6 5,6 5,8 5,5 5,5 3,8 3 2,9 2,9 1,9 1,7 1,4 4,8 5,5 3,1 2,9 2,8 2,7 2,9 3,3 3,5 3,5 3,8 4,6 4, Źródło: GUS, prognozy Instytutu Turystyki (VI 2009) Głównym założeniem i wyzwaniem dla Polski w najbliższych latach jest zwiększenie udziału gospodarki turystycznej w PKB i stworzenie odpowiednich warunków do podtrzymania i zwiększania tej wartości w kolejnych latach. Rada Ministrów w przyjętym Programie konwergencji Aktualizacja 2007 w 2008 roku zakłada, że wzrost PKB w latach wyniesie 5,5%, a w okresie ,0 % (Wykres 1.12).

35 35 Wykres 1.12 Wzrost PKB 6,2 6,5 5,3 5,5 5, ,9 3,6 1,2 1,4 Źródło: Kierunki rozwoju turystyki do 2015, dokument przyjęty przez Radę Ministrów, Warszawa, wrzesień 2008 Ze względu na spadek liczby turystów zagranicznych z 15 mln w 2007 do 13 mln rok później oraz spadek aktywności turystycznej obywateli kraju wzrost PKB może nie być aż tak znaczący w kolejnych latach, jak to wynika z widocznych powyżej założeń. Obserwując sytuację rozwiniętych krajów europejskich i biorąc pod uwagę prognozy ekspertów w nadchodzących latach sektor usług, w tym gałąź turystyki, będzie się rozwijał w tempie szybszym niż cała gospodarka. Ze względu na to, że sektor usług w Polsce jest znacznie mniej rozwinięty niż w krajach rozwiniętych, należy założyć, że będzie się on rozwijał znacznie szybciej niż przemysł czy rolnictwo. Turystyka w Polsce z kolei ma szanse na rozwój szybszy niż tempo rozwoju całej gospodarki mierzonej tempem wzrostu PKB. Uzależniając turystykę od całej gospodarki oraz optymistycznie patrząc w przyszłość można założyć, że tempo wzrostu sektora turystycznego będzie o około 2 punkty procentowe wyższe niż tempo wzrostu PKB.

36 36 Podstawowe wskaźniki gospodarcze wskazują, że Wielkopolska jest jednym z lepiej rozwiniętych i prosperujących województw w kraju. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w Wielkopolsce już od wielu lat jest wyższy niż poziom PKB per capita w całym kraju. W 2006 roku omawiany wskaźnik wynosił mln złotych i był o 5,3% wyższy od krajowego (Wykres 1.13). Wykres 1.13 PKB per capita w Polsce i Wielkopolsce Polska Wielkopolska Źródło: roczniki statystyczne GUS za Strategia Rozwoju Turystyki w województwie wielkopolskim Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w województwie w 2008 roku utrzymywało się na poziomie 2868,81 zł. Jest to o niecałe 300 złotych (9,2%) mniej niż średnie wynagrodzenie w kraju, co plasuje Wielkopolskę na 7 miejscu rankingu województw. Natomiast przeciętne wynagrodzenie w usługach było najbardziej zbliżone do średniej krajowej (3210 złotych) i wynosiło 2950 złotych. Nakład inwestycyjny na usługi w województwie wielkopolskim jest najwyższy w porównaniu z sektorem rolniczym i przemysłowym (Tabela 4).

37 37 Tabela 4 Nakład inwestycyjny według lokalizacji inwestycji w 2007 roku Nakład inwestycyjny według lokalizacji inwestycji w 2007 roku Ogółem w mln złotych Rolnictwo % Przemysł % Usługi % Polska ,6 2,2 43,8 54,0 Wielkopolska 16504,5 3,8 46,1 50,1 Źródło: Regiony Polski publikacja GUS, Warszawa 2009 Rolnictwo jest jednym z ważniejszych sektorów województwa. Poziom gospodarowania, wysokość, wydajność oraz średnia wielkość gospodarstwa rolnego (9,91 ha) wyróżnia Wielkopolskę na tle całego kraju. Największym problemem dla województwa jest wysoka stopa bezrobocia na obszarach wiejskich, co powoduje słabszy rozwój rolnictwa. Przeciwwagą jest rozwój usług i turystyki. Innym problemem jest niski poziom infrastruktury, który nie zachęca do inwestowania w tereny wiejskie. Według badań przeprowadzonych w ramach projektu Strategii Rozwoju Kraju 20, województwo wielkopolskie to jeden z najlepiej rozwiniętych regionów Polski posiadający bardzo dobre wskaźniki aktywności gospodarczej. Według strategii struktura gospodarcza, korzystne położenie w połączeniu z bogatą kulturą stanowią podstawę do dynamicznego rozwoju regionu. Poznań stolica województwa jest uznawana za jeden z głównych ośrodków rozwoju kraju. Jest to miasto o znaczeniu międzynarodowym, a zarazem największe miasto całej północno - zachodniej Polski. Województwo wielkopolskie jest zróżnicowane wewnętrznie. W zachodniej oraz północnej części województwa skupione są najbardziej atrakcyjne tereny pod względem przyrodniczym. Obszar centralny regionu Poznań, Kórnik, Gniezno nasycony jest zabytkami historycznymi. Również ten środkowy teren jest najlepiej rozwinięty gospodarczo i najbardziej zasobny, a różnice w stosunku do pozostałych subregionów nadal się pogłębiają. Stan gospodarki i poziom życia mieszkańców są powiązane z 20 Strategia Rozwoju Kraju , Załącznik nr 4 Charakterystyka województw za publikacją Zarządu Województwa Wielkopolskiego Strategia Rozwoju Turystyki w województwie wielkopolskim, Poznań 2007

38 38 finansami publicznymi. Wielkość budżetów poszczególnych gmin czy powiatów określają poziom życia mieszkańców województwa i oddziałują na możliwości rozwojowe. Łączne dochody gmin liczone na jednego mieszkańca są bardzo zróżnicowane i w najbardziej zasobnych gminach są nawet trzykrotnie wyższe niż w gminach biedniejszych. Aglomeracja poznańska, gdzie skoncentrowany jest największy potencjał gospodarczy, rozwija się szybciej niż inne regiony województwa, przy czym nadaje tempo rozwoju pozostałych części. Stan infrastruktury w województwie stawia je na gorszym miejscu w porównaniu z pozostałymi regionami kraju. Głównym celem w ostatnich działaniach władz Wielkopolski jest włączenie jej w europejską przestrzeń transportową. Czynnikiem, który utrudnia osiągnięcie tego założenia jest kiepski stan połączeń wewnątrzregionalnych. W Polsce z roku na rok rośnie rola osobowego transportu samochodowego. W 2008 roku na 100 mieszkańców przypadały 422 samochody osobowe. W Wielkopolsce wskaźnik ten wyniósł 484 samochody, co od 2005 roku stanowi wzrost o 23%. Turyści zagraniczni również chętnie wybierają ten środek transportu aż 69% z nich przyjeżdża do Polski samochodem, a 22% wybiera połączenia lotnicze. Sieć dróg wojewódzkich jest dość gęsta i w dobrym stanie technicznym. Jednak zgodnie z diagnozą wykonaną na potrzeby Strategii rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku sieć komunikacyjna nie przystaje wymaganiom związanym ze zwiększającymi się potrzebami przewozowymi. Dotyczy to przede wszystkim dróg łączących północną część regionu z południową i zachodnią ze wschodnią oraz stolicy województwa ze strategicznymi miastami województw sąsiednich. Brakuje dwupasmowych dróg ekspresowych i autostrad jednak plany budowy takich dróg powoli są realizowane, co ma istotne znaczenie dla turystyki w Wielkopolsce. Nie ma natomiast planów budowy dróg uwzględniających walory turystyczne i krajobrazowe. Długość linii kolejowej w Wielkopolsce wynosi ponad 2 tysiące kilometrów, co stanowi 10,2% długości tych linii całego kraju. Obecnie około 60% wszystkich linii kolejowych regionu, stanowią linie pasażerskie, którymi corocznie podróżuje około 28 milionów pasażerów, są to w większości podróżni krajowi. Turyści zagraniczni rzadko poruszają się liniami kolejowymi ze względu na brak dobrych połączeń z innymi państwami oraz kiepski

39 39 stan pociągów. Na terenie regionu znajduje się jeden port lotniczy obsługujący loty pasażerskie. Poznańskie lotnisko Ławica posiada stałe połączenia z 12 miastami w Europie, a także kilka połączeń nieregularnych do państw europejskich i Egiptu. W 2008 roku lotnisko obsłużyło 1 274,6 pasażerów, co stanowi o 30% więcej w porównaniu z rokiem 2007 i aż o 69% niż w 2005 roku. Tabela 5 przedstawia prognozę ruchu lotniczego w Poznaniu na tle innych miast Polski. Tabela 5 Ruch lotniczy (w tys. ) Port lotniczy Ruch lotniczy w tys Warszawa Katowice Kraków Gdańsk Wrocław Poznań Łódź Szczecin Rzeszów Bydgoszcz Zielona Góra Źródło: Dane urzędu lotnictwa cywilnego za rok 2005, ILC, dane prognostyczne IT Wielkopolska słynie z pięknych krajobrazów i wielu atrakcji przyrodniczych i historyczno-architektonicznych. Należą do nich między innymi: pojezierza, znajdujące się głównie w części północnej i środkowej województwa. Największe z nich to Międzychodzko - Sierakowskie, natomiast największym zbiornikiem wodnym jest jezioro Powidzkie na Pojezierzu Gnieźnieńskim. Liczne kompleksy leśne: Puszcza Zielonka, Lasy Powidzkie, Lasy Grodziskie, w tym drugi co do wielkości obszar leśny w Polsce: Puszcza Notecka (1350 km 2 ). Na terenie województwa znajduje się Wielkopolski Park Narodowy o powierzchni hektarów, 12 parków krajobrazowych, 96 rezerwatów przyrody. Są to obszary chronione (zajmują 36,5% powierzchni całego regionu), co sprzyja ich ciągłemu, niezachwianemu rozwojowi. Na tych terenach są liczne szlaki turystyczne przystosowane do wycieczek objazdowych oraz do indywidualnego zwiedzania

40 40 pieszego lub rowerowego, czemu służy dobrze rozwinięta sieć szlaków rowerowych (ponad 3000 km) tzw. Wielkopolski System Szlaków Rowerowych, który jest uznawany za markowy produkt turystyczny województwa. W 2004 roku został nawet nagrodzony za innowacyjność i jakość certyfikatem Polskiej Organizacji Turystycznej. Trzy na dwanaście europejskich tras rowerowych przebiega przez Wielkopolskę, są to: Euro Route 1 od Kanału La Manche, aż do Enklawy Kaliningradzkiej, a w przyszłości do Sankt Petersburga; Euro Velo nr 2 i Euro Velo nr 9 z Chorwacji do Gdańska. Ponadto, w regionie powstały ostatnio szlaki konne. Ciekawymi atrakcjami regionu są z pewnością: najlepiej zagospodarowany turystycznie punkt widokowy na wysokości 284 m n.p.m. z 20 metrowym krzyżem symbolizującym 20 wieków chrześcijaństwa i pontyfikat Jana Pawła II w Kobylej Górze; arboretum w Kórniku; Palmiarnia, ogród zoologiczny w Poznaniu, kratery w rezerwacie meteoryt Morasko na obrzeżach Poznania oraz kompleksy pałacowe w Kórniku, Gołuchowie, Śmiełowie i Winnej Górze. W ostatnim czasie coraz większego znaczenia w regionie nabiera też turystyka pielgrzymkowa. Między innymi nad Jeziorem Lednickim, w sanktuarium w Licheniu oraz w Kaliszu. Liczne wielkopolskie zabytki pochodzą z różnych czasów poczynając od okresu romańskiego, aż po sztukę i architekturę współczesną. Najwięcej zabytków można zobaczyć na Szlaku Piastowskim, w tym liczne gotyckie kościoły. Najpiękniejszą pamiątką epoki renesansu jest XVI-wieczny poznański ratusz. Wielkopolska jest nierozerwalnie związana z polską historią oraz z życiem i działalnością wielkich ludzi: Św. Wojciech, Bolesław Chrobry, Stanisław Staszic, Adam Mickiewicz, Maria Konopnicka, Arkady Fiedler. Wielkopolska jest też centrum kulturalnej rozrywki - co roku odbywają się tu imprezy kulturalne, turystyczne i sportowe, w tym: Międzynarodowy Konkurs Skrzypcowy im. Henryka Wieniawskiego, Międzynarodowy Festiwal Teatralny Malta, który w 2006 roku wyróżniony został certyfikatem Polskiej Organizacji Turystycznej, Festiwal Muzyki Współczesnej Poznańska Wiosna Muzyczna, Turniej Tenorów Polskich, Kaliskie Spotkania Teatralne, Międzynarodowy Festiwal Pianistów Jazzowych w Kaliszu, Międzynarodowy Dziecięcy Festiwal Piosenki i Tańca w Koninie, Ogólnopolski Festiwal Zespołów Muzyki Dawnej Schola Cantorum w Kaliszu, Międzynarodowy Turniej Orkiestr Dętych w Lesznie oraz

41 41 imprezy na mniejszą skalę: Jarmark Świętojański, Ogólnopolskie Spotkanie Młodych na Polach Lednickich, Międzynarodowy Festiwal Folklorystyczny Bukowińskie Spotkania w Pile i Jastrowiu, Turniej Rycerski w Soplicowie, Jarmark Garncarski w Zdunach i Jazz w Zakrzewie k. Złotowa. O wszystkich imprezach rozrywkowych i kulturalnych odbywających się na terenie stolicy województwa można się dowiedzieć z funkcjonującego w 14 poznańskich hotelach systemu IT. Bodźcem do rozwoju turystyki w regionie może być stworzenie oferty turystycznej, atrakcyjnej w skali krajowej i międzynarodowej. Ułatwieniem może być fakt, że według badań monachijskiego Instytutu DIFT Niemcom bardzo odpowiadają turystyczne walory Wielkopolski 21. Atrakcją dla turystów krajowych i zagranicznych mogą być pewne unikatowe, niszowe produkty jak historyczna kolej, agroturystyka, w tym lot paralotnią, szybowcem, balonem, skok ze spadochronem, jednak nie będą one miały charakteru masowego. W skali kraju najważniejszymi walorami krajoznawczymi są obiekty wpisane na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO. W Polsce znajduje się 19 takich obiektów, niestety żaden z nich nie jest usytuowany w Wielkopolsce. Kilka obiektów docenionych przez UNESCO znajduje się w sąsiednich województwach dolnośląskim, kujawsko-pomorskim i pomorskim. Również walory przyrodnicze czynią te województwa bardziej atrakcyjnymi od Wielkopolski. Natomiast, biorąc pod uwagę walory kulturowe, region wielkopolski wypada zdecydowanie lepiej. Pod względem nieruchomych dóbr kultury, których na obszarze województwa jest 6 631, Wielkopolska plasuje się na drugim miejscu w skali kraju. Podobnie pod względem obiektów architektury i budownictwa oraz pod względem zabytkowego budownictwa przemysłowego. Miejsce trzecie, po dolnośląskim i mazowieckim, w grupie założeń przestrzennych oraz ze względu na stanowiska archeologiczne. Z powyższego zestawienia widać, że Wielkopolska pod wieloma względami mieści się w ścisłej czołówce w rankingach wojewódzkich. W regionie znajduje się też jedno z sześciu największych centrów krajoznawczych Polski Poznań, w sąsiednich regionach konkurencyjny jest Wrocław w dolnośląskim i Toruń w kujawsko-pomorskim. Biorąc pod uwagę inne ważne 21 Dane z Wielkopolskiego Programu Operacyjnego na lata publikacja Zarządu Województwa Wielkopolskiego, Poznań sierpień 2008

42 42 miejscowości i obiekty krajoznawcze oraz będące atrakcyjne dla turystów zagranicznych, Wielkopolska wyraźnie przegrywa z sąsiednim województwem dolnośląskim, które ma aż 22 takich obiektów, podczas gdy w Wielkopolsce jest ich tylko 9, jednak ta liczba daje przewagę nad pozostałymi sąsiednimi regionami. Kluczowym wydarzeniem dla rozwoju Wielkopolski jest organizacja Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej EURO Ta impreza jest ogromną szansą dla Polski i Ukrainy na wypromowanie się nie tylko sportowo, ale również turystycznie. Takie wydarzenie stwarza wspaniałą okazję do pokazania walorów przyrodniczych i kulturowych kraju, z pewnością zauważalny będzie wzrost zainteresowania polskim produktem turystycznym. Opierając się na doświadczeniu innych krajów, organizacja Mistrzostw przynosi korzyści przede wszystkim przedsiębiorstwom mającym udział w obsłudze ruchu turystycznego, a także poprawia wizerunek kraju na arenie międzynarodowej i przyczynia się do poprawy infrastruktury. Ponadto turystyka, ze względu na swój multiwymiarowy charakter przyniesie wymierne korzyści również pozostałym sektorom gospodarki. W 2008 roku do województwa wielkopolskiego przyjechało ponad 4 miliony turystów, z czego większość, blisko 90%, stanowili turyści krajowi, a niecałe 10% turyści zagraniczni. Odwiedzający preferowali pobyty krótkie, kilkudniowe, w większości sami organizowali przyjazd, nie korzystając z usług pośredników. Wielkopolska zajmuje 9 miejsce w ogólnym zestawieniu województw pod względem przyjazdów, zarówno krajowych, jaki i zagranicznych. Już od kilku lat jako cel podróży, dominują odwiedziny u krewnych i znajomych, na drugim miejscu znajdują się przyjazdy wypoczynkowo-turystyczne, a na trzecim podróże służbowe i w interesach. Podróżni krajowi odwiedzający Wielkopolskę to przede wszystkim mieszkańcy województw: zachodniopomorskiego, kujawskopomorskiego, dolnośląskiego, śląskiego, pomorskiego, mazowieckiego, lubuskiego i łódzkiego. Patrząc jednak na liczby przyjezdnych okazuje się, że to właśnie Wielkopolanie podróżują najchętniej i najliczniej po swoim województwie. Turyści zagraniczni to głównie Niemcy, ale również Ukraińcy, Białorusini, Rosjanie, Litwini, Szwedzi, Duńczycy, Francuzi, Brytyjczycy, Czesi, Belgowie, Włosi, Węgrzy i Norwegowie. Celem przyjazdów turystów zagranicznych jest przede wszystkim biznes i sprawy służbowe, dalej plasowały się przejazdy

43 43 tranzytowe, odwiedziny u krewnych lub znajomych, podróże w celach turystyczno- wypoczynkowych znalazły się na czwartym miejscu i na końcu zakupy. Baza noclegowa w Wielkopolsce jest przygotowana na znacznie większy ruch turystyczny. Według danych GUS, w 2008 roku we wszystkich 540 obiektach zbiorowego zakwaterowania z noclegów skorzystało turystów zagranicznych, co stanowi 17% ogólnej liczby korzystających z bazy noclegowej w Wielkopolsce. Na przestrzeni ostatnich lat liczba turystów korzystających z obiektów zbiorowego zakwaterowania nieustannie rośnie, jednak wzrost ten spowodowany jest sprzedawaniem usług noclegowych głównie turystom krajowym. Liczba turystów zagranicznych korzystających z tego typu usług od 2000 roku utrzymywała się na poziomie ok. 400 tys., natomiast w 2008 roku przekroczyła próg 500 tysięcy, co stanowi wzrost blisko o 15% w porównaniu do roku poprzedniego (Tabela 6). Turyści zagraniczni najchętniej korzystają z usług hotelowych, ten obiekt zakwaterowania wybiera aż 90% przyjezdnych cudzoziemców. Podstawową grupę stanowili Niemcy, w dalszej kolejności Holendrzy, Brytyjczycy i Francuzi 22. Liczba obiektów zbiorowego zakwaterowania na terenie Wielkopolski co roku się zmienia. Rozbudowa infrastruktury turystycznej obejmie trzy podstawowe segmenty: obiekty noclegowe, placówki gastronomiczne i urządzenia rekreacyjno-sportowe. Według prognoz szacuje się, że baza noclegowa w latach w Wielkopolsce wzrośnie o około 4-5 tys. miejsc noclegowych, w tym duża część w bazie prywatnej. Zakłada się również, że około 10% obecnej bazy zostanie zlikwidowane. Z analizy wynika, że obiekty noclegowe wykorzystywane są głównie w sezonie letnim. Dużo miejsc noclegowych oferują ośrodki wypoczynkowo-kolonijne, jednak są one często lokowane w budynkach budowanych w innych celach i rzadko spełniają wymagania rynku turystycznego. Obiekty te często wymagają remontu i dlatego w małym stopniu spełniają oczekiwania turystów. Mały procent całej bazy noclegowej stanowią pensjonaty o wysokim standardzie, jest ich tylko 9 w województwie 23. Takie obiekty mogłyby stanowić uzupełnienie dla hoteli i moteli, które skupione są na terenie dużych miast. Ośrodki wypoczynkowe i gospodarstwa agroturystyczne znajdują się w pobliżu jezior, zwłaszcza w 22 Dane Głównego Urzędu Statystycznego oraz Wielkopolskiej Izby Turystycznej 23 Strategia rozwoju turystyki w województwie wielkopolskim publikacja Zarządu Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2007

44 44 zachodniej i zachodnio-południowej części regionu. Pomimo rozbudowanej bazy noclegowej nadal problemem jest mała ilość obiektów świadcząca usługi na wysokim poziomie oraz skupienie obiektów w dużych miastach. Niezbędna jest budowa nowoczesnej bazy hotelarskiej i usługowej. Ważne jest zwiększenie efektywności funkcjonowania bazy noclegowej i dostosowanie jej do warunków coraz silniejszej konkurencji rynkowej poprzez ograniczenie obiektów niespełniających standardów oraz dostosowanie budownictwa do architektonicznych wymagań wynikających z planów zagospodarowania przestrzeni oraz z rygorami ochrony środowiska. Planowane są również zmiany własnościowe i wykupywanie obiektów przez osoby prywatne, co będzie sprzyjało poprawie ich stanu technicznego oraz zwiększeniu efektywności ich użytkowania. Efektem tych działań byłoby w przyszłości osiągnięcie wskaźników wykorzystania pokoi powyżej poziomu krajowego. Tabela 6 Ruch turystyczny rejestrowany w bazie noclegowej zbiorowego zakwaterowania województwa wielkopolskiego w latach (w tys.) Obiekty ogółem Korzystający ogółem 1122,6 1135,9 1089,8 1162,2 1214,6 1226,7 1287,5 1382,8 1503,5 W tym: Polacy cudzoziemcy Udzielone noclegi ogółem W tym: Polakom cudzoziemcom 894,7 227,9 908,1 227,8 870,9 218,9 909,6 252,6 947,1 267,5 959,6 267,1 1022,6 264,9 1135,3 247,5 1246,2 257,3 2638,3 2517,3 2368,8 2472,8 2430,2 2492,3 2577,9 2715,1 3022,1 2234,5 403,8 2111,8 405,5 1075,6 393,2 2022,2 470,6 1966,0 464,2 2016,2 476,1 2094,0 483,9 2265,9 449,2 2493,5 528,6 Źródło: Główny Urząd Statystyczny Działania promocyjne na rynku krajowym i zagranicznym skupiają się na turystyce aktywnej, a tym samym na głównych produktach turystycznych Wielkopolski: turystyce wodnej i rowerowej, ale także na kulturowej czy przyrodniczej. WOT zakłada rozszerzenie działań promocyjnych przede wszystkim na rynku krajowym, tak by w przyszłych latach osiągnąć wyższą liczbę przyjazdów. Ważny jest też rynek niemiecki, który generuje największą ilość turystów zagranicznych,

45 45 ale także holenderski, szwedzki czy brytyjski. Wielkopolska Organizacja Turystyczna do każdego z tych rynków dobiera różne działania. W 2008 roku miało miejsce wiele imprez promocyjnych i targowych. W Polsce WOT promowało Wielkopolskę w Warszawie, Łodzi, Katowicach, Gdańsku i Szczecinie. Zorganizowana została także XVIII Wielkopolska Giełda Turystyczna. Na rynkach zagranicznych o Wielkopolsce usłyszeli mieszkańcy Berlina, Hamburga, Lipska, Utrechtu, Londynu oraz Goeteburga. Prognoza tempa wzrostu liczby turystów zagranicznych w Polsce w latach wynosi 4,1%. Przyjmując podobne tempo wzrostu dla województwa szacowany wzrost wyniesie 3,0% (Wykres 1.14). Wykres 1.14 Przyjazdy turystów zagranicznych do Wielkopolski wraz z prognozą do 2013 roku Źródło: Wielkopolski Program Operacyjny na lata publikacja Zarządu Województwa Wielkopolskiego, Poznań sierpień 2008 na podstawie oszacowań i badań Instytutu Turystyki.

46 46 W dokumencie Strategia rozwoju turystyki w województwie wielkopolskim uwzględnione są rodzaje turystyki, dla których rozwoju występują w województwie odpowiednie środowisko oraz infrastruktura. Są to: Turystyka kwalifikowana Obszary wyposażone w odpowiednią infrastrukturę i niezbędne walory sprzyjają rozwojowi turystyki kwalifikowanej. Ważne dla turystyki aktywnej są te cechy i elementy środowiska, które umożliwiają uprawianie kajakarstwa, żeglarstwa, turystyki rowerowej, jeździectwa, wędkarstwa, sportów lotniczych czy myślistwa. Badania i analizy potencjału województwa wielkopolskiego pod względem posiadanych walorów środowiskowych oraz infrastrukturalnych niezbędnych do rozwoju turystyki kwalifikowanej wykazały, że posiada sprzyjające warunki, choć są one rozmieszczone nierównomiernie na terenie regionu. Można wśród nich wyróżnić takie, które są odpowiednie do uprawiania: - turystyki rowerowej: Wielkopolska posiada niepowtarzalne zabytki, których bliskie położenie względem siebie, daje możliwość stworzenia tras tematycznych. Parki krajobrazowe i rezerwaty, w których są wytyczone i dobrze oznakowane trasy; - turystyki kajakowej: w granicach województwa jest dużo zbiorników wodnych o dużej powierzchni, a ich okolice są dobrze zagospodarowane, włącznie z dużą ilością wypożyczalni sprzętu wodnego; - turystyki motorowodnej uzależniona jest od występowania żeglownych dróg wodnych z odpowiednią infrastrukturą, jak oznakowanie nawigacyjne, przystanie, stacje paliw. Niektóre powiaty województwa mają dobre warunki do rozwoju tej formy turystyki np. żeglowne rzeki czy połączone kanałami jeziora. Największa przeszkodą jest brak ich dobrego zagospodarowania. Na szczególne zainteresowanie zasługuje tzw. Wielka Pętla Wielkopolsko Kujawsko - Lubuska. Jest to droga wodna o długości 338,9 km, która przebiega przez najpiękniejsze krajobrazowo obszary m.in.: Nadwarciański Park Krajobrazowy, Wielkopolski Park Narodowy, Puszczę Zielonkę i Puszczę Notecka; - turystyki żeglarskiej wraz z windsurfingiem: najważniejsze dla rozwoju tej dyscypliny są duże zbiorniki wodne z przystosowaną infrastrukturą brzegową. Dobre warunki występują w powiatach: chodzieskim, gnieźnieńskim, konińskim,

47 47 międzychodzkim, nowotomyskim, poznańskim, słupeckim, tureckim, wolsztyńskim i złotowskim; - turystyki jeździeckiej: podstawą są ośrodki jeździeckie o różnej wielkości oraz standardzie, najlepiej zlokalizowane na terenach słabo zurbanizowanych i zalesionych. Duże znaczenie ma również jakość koni i kadry instruktorskiej; - turystyki łowieckiej: występuje na terenach zalesionych, bogatych z zwierzynę i słabo zurbanizowanych. W Wielkopolsce są utworzone tzw. specjalne obwody łowieckie. Korzystne warunki dla łowiectwa występują m.in. w powiatach: czarnkowsko-trzcianeckim, międzychodzkim, nowotomyskim i złotowskim; - aeroturystyki: stanowi wyjątkową formę turystyki aktywnej, do której uprawiania niezbędne są uprawnienia, umiejętności, fachowy sprzęt i odpowiednio zlokalizowana infrastruktura naziemna z wykwalifikowaną kadrą instruktorską. Na terenie województwa sprzyjające warunki do uprawiania agroturystyki występują w powiatach: leszczyńskim, ostrowskim, poznańskim, grodziskim, kępińskim, konińskim, pilskim, obornickim, ostrzeszowskim i słupeckim. Turystyka wypoczynkowa Pod pojęciem turystyki wypoczynkowej należy rozumieć krótko- i długoterminowe wyjazdy przede wszystkim do ośrodków wczasowych, drugich domów, na działki letniskowe w celu wypoczynku i relaksu z dala od miejskiej infrastruktury. Głównymi walorami sprzyjającymi turystyce wypoczynkowej będą: czyste powietrze, cisza, niski stopień urbanizacji, występowanie zbiorników wodnych, duża lesistość terenu. Uwzględniając podane cechy zbadano, czy województwo wielkopolskie stwarza warunki do dobrego wypoczynku. Jeśli chodzi o wyjazdy długoterminowe, do których wyjeżdżający przywiązują większą wagę i starannie wybierają miejsce tak, aby spełniało ich oczekiwania pod względem krajobrazu, infrastruktury i spokojnego otoczenia, najbardziej sprawdzają się powiaty: czarnkowsko-trzcianecki, międzychodzki, słupecki, wolsztyński, chodzieski, gnieźnieński, koniński, kościański, leszczyński, nowotomyski, obornicki, ostrzeszowski, szamotulski, wągrowiecki, złotowski i pilski. Natomiast w okolicach Śmiłowa, pomimo dobrych warunków do stworzenia podstaw turystyki wypoczynkowej, przeszkodą jest pobliski zakład utylizacji odpadów zwierzęcych, którego działalność niekorzystnie wpływa na środowisko.

48 48 Turystyka wypoczynkowa krótkookresowa rozwija się głównie w pobliżu dużych miast. O wyborze miejsca wypoczynku stanowi ta sama grupa walorów przyrodniczych, ewentualnie niższej rangi, jednak blisko aglomeracji miejskich. W Wielkopolsce obszary spełniające powyższe warunki znajdują sie w powiatach: gnieźnieńskim, konińskim, leszczyńskim, międzychodzkim, obornickim, pilskim, poznańskim, słupeckim czy szamotulskim. Te powiaty posiadają również dobre warunki do posiadania w nich drugich domów czy działek letniskowych. Warunki do rozwoju turystyki wypoczynkowej w województwie wielkopolskim nie są zbyt rozbudowane. Wewnątrz regionu brak terenów wypoczynkowych o wysokiej randze walorów, dlatego też ta forma turystyki ma charakter wewnątrzregionalny. Obok turystyki wypoczynkowej wpisana jest inna forma, choć z podobnymi cechami agroturystyka. Oprócz walorów środowiskowych ważne jest gospodarstwo rolne. Agroturystyka, oprócz korzyści dla przyjezdnych turystów, generuje też korzyści dla wsi, w której gospodarstwo takie się znajduje. Na terenie województwa ze względu na strukturę, poziom rozwoju rolnictwa i duży stopień przekształcenia krajobrazu, znajduje się tylko kilka obszarów korzystnych dla agroturystyki, są to powiaty: czarnkowsko-trzcianecki, międzychodzki, wolsztyński, złotowski, w drugiej kolejności powiaty: gnieźnieński, grodziski, kościański, leszczyński, nowotomyski, obornicki, ostrzeszowski, pilski, rawicki, słupecki, szamotulski, śremski i wągrowiecki. Jeszcze inną formę agroturystyki, niespotykaną w innych województwach, może stanowić Agroekologiczny Park Krajobrazowy imienia gen. Dezyderego Chłapowskiego. Park został utworzony na obszarach wiejskich w celu ochrony krajobrazu rolniczego o dużej wartości kulturowej 24. W regionie Wielkopolski znajduje się 20 miejscowości wypoczynkowych, ale tylko 7 spośród nich spełnia warunki kwalifikujące je do pierwszej rangi, są to: Boszkowo, Karpicko, Mierzyn, Olejnica, Sieraków, Sterkowo i Wieleń Zaobrzański. W porównaniu z sąsiednimi województwami nie jest to dobry wynik. Dlatego też turystyka wypoczynkowa w Wielkopolsce powinna być rozwijana z myślą o ludności miejscowej, z nastawieniem na turystykę weekendową. 24 Strategia rozwoju turystyki w województwie wielkopolskim publikacja Zarządu Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2007

49 49 Turystyka biznesowa Turystyka biznesowa w skali światowej, nie licząc regionów stricte wypoczynkowych, stanowi podstawę ruchu turystycznego i jest ściśle powiązana z funkcjami gospodarczymi, handlowymi, naukowymi i administracyjnymi, które dany obszar pełni w stosunku do swojego otoczenia. Są to przyjazdy i pobyt osób z innych regionów lub państw w celu uczestnictwa na targach, wystawach, kongresach, konferencjach, seminariach, szkoleniach, a także w sprawach biznesowych. Podstawą do turystyki biznesowej jest potencjał gospodarczy, handlowy, naukowy i administracyjny oraz odpowiednia infrastruktura (hotele, sale konferencyjne, centra handlowe itp.), dlatego też najlepszym ośrodkiem do rozwoju tego typu turystyki są oczywiście duże miasta. Inwestycjom w ten sektor turystyki sprzyjają długofalowe korzyści oraz małe wahania koniunktury w przypadku organizacji szkoleń czy konferencji. Polska turystyka biznesowa została dodatkowo wsparta 9,7 mld euro z funduszy Unii Europejskiej, które przeznaczone są na wsparcie kapitału ludzkiego. Część tych dotacji zostanie wykorzystana przez hotele, centra konferencyjne oraz firmy organizujące szkolenia. Wielkopolska ze względu na swoje centralne położenie na mapie Polski oraz lokalizację w niej siedzib wielu międzynarodowych i krajowych firm może być uznawana za centrum biznesowe, szczególnie funkcję tą spełnia stolica regionu. W Poznaniu znajduje się siedziba Międzynarodowych Targów (270 tys. m 2 powierzchni targowej, dane na 2005 rok mówią o 11 tys. wystawców i aż 314 tys. odwiedzających), liczne hotele o zróżnicowanym standardzie, przygotowane na organizowanie konferencji i innych imprez. Innymi ośrodkami turystyki biznesowej w Wielkopolsce są: Kalisz, Konin, Ostrów Wielkopolski, Piła, Gniezno oraz Leszno. Pomimo dobrego przygotowania oraz odpowiedniej infrastruktury, organizacji imprez w województwie wielkopolskim nadal częściej podejmują się przedsiębiorcy krajowi niż zagraniczni. Inwestorzy zagraniczni najchętniej organizują imprezy motywacyjne i integracyjne (ok. 22%), natomiast rzadko zlecają organizację targów czy wystaw (tylko 1%) (Tabela 7).

50 50 Tabela 7 Średni udział procentowy imprez zlecanych przez firmy krajowe i zagraniczne Rodzaj imprezy Zleceniodawcy krajowi Zleceniodawcy zagraniczni Konferencje 93,67 6,33 Szkolenie 97,67 2,33 Spotkanie managerów 97,60 2,40 Kongres 98,00 2,00 Targi, wystawy 99,00 1,00 Imprezy motywacyjne/ integracyjne 78,27 21,73 Źródło: badanie pilotażowe rynku turystyki biznesowej MICE w województwie wielkopolskim, Warszawa 2008 Turystyka tranzytowa Turystyka tranzytowa opiera się głównie na obsłudze osób podróżujących przez dany obszar. W województwie wielkopolskim jest to prawie wyłącznie tranzyt samochodowy: osobowy indywidualny i zbiorowy oraz ciężarowy. Podstawą tego rodzaju turystyki są drogi w odpowiednim stanie technicznym, w tym autostrady, a także ich dobre zagospodarowanie, czyli dostępność stacji benzynowych, moteli, punktów gastronomicznych i parkingów. W Wielkopolsce odpowiednią infrastrukturę dla rozwoju turystyki tranzytowej posiadają powiaty: koniński, nowotomyski, poznański, wrzesiński, a także chodzieski, gnieźnieński, gostyński, jarociński, kaliski, kępiński, kolski, kościański, krotoszyński, leszczyński, obornicki, ostrowski, pilski, pleszewski, rawicki, słupecki, średzki, śremski, turecki i złotowski. Wielkopolska ze względu na swoje położenie i gęstą sieć połączeń komunikacyjnych ma dobre warunki do obsługi tranzytu drogowego. Niezbędne do czerpania korzyści z tego segmentu turystyki jest stworzenie odpowiedniej oferty produktowej, mającej na celu zatrzymanie podróżnych przejeżdżających przez województwo na dłuższy czas, oferując dobre warunki, wyżywienie oraz nocleg. Każdy z wielkopolskich powiatów ma zróżnicowane walory i zasoby. Niektóre mają środowisko odpowiednie do relaksu i wypoczynku, natomiast inne infrastrukturę ukierunkowaną na wypoczynek aktywny. Jednak najlepszy potencjał do

51 51 wykorzystania i do rozwoju turystyki jako całego sektora kryje się w obszarze centralnym i zachodnim województwa, czyli w powiatach: czarnkowskotrzcianeckim, gnieźnieńskim, leszczyńskim, międzychodzkim, pilskim, poznańskim, wolsztyńskim, złotowskim i w mieście Kalisz. Dobre warunki mają powiaty: chodzieski, kaliski (bez miasta Kalisz), koniński, kościański, nowotomyski i słupecki, w drugiej kolejności znajduje się najwięcej powiatów: gostyński, grodziski, jarociński, obornicki, ostrowski, ostrzeszowski, pleszewski, rawicki, szamotulski, średzki, śremski, turecki, wągrowiecki i wrzesiński. Najsłabsze warunki dla rozwoju turystyki występują w powiecie kępińskim, kolskim oraz krotoszyńskim 25. Dobra sytuacja społeczno-gospodarcza, tradycje kulturowe, historyczne zabytki i znacząca pozycja Poznania w skali krajowej i międzynarodowej sprawiają, że w Wielkopolsce występują odpowiednie warunki do rozwoju turystyki, a przede wszystkim turystyki krajoznawczej, biznesowej, tranzytowej, niektórych rodzajów turystyki kwalifikowanej i wypoczynkowej. Widoczne jest to także po samorządach terytorialnych, które dysponują większymi środkami finansowymi, które mogą być przeznaczane na turystykę i infrastrukturę turystyczną. Również indywidualne dochody mieszkańców Wielkopolski pozwalają im na sporą aktywność turystyczną. Z drugiej strony dobrze rozwinięta struktura gospodarcza oznacza też intensywne rolnictwo, które powoduje poważną degradację środowiska naturalnego. W wyniku długoletniej działalności człowieka region ten charakteryzuje się wysokim stopniem przeobrażenia krajobrazu i dość niską lesistością (poniżej poziomu krajowego). Zmiany te spowodowały pogorszenie się warunków, które są niezbędne do rozwoju pewnych form turystyki. Brak walorów przyrodniczych zniechęca do długookresowej turystyki wypoczynkowej czy agroturystyki. Dominująca funkcja gospodarcza regionu, wzmocniona ostatnio hasłem marketingowym stolicy: Poznań* miasto know-how sugeruje, że jest to obszar ukierunkowany na inwestycje biznesowe, przez co jest postrzegany przez turystów jako nieatrakcyjny turystycznie. 25 Strategia rozwoju turystyki w województwie wielkopolskim publikacja Zarządu Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2007

52 52 Brak dobrych warunków ma wpływ na decyzję mieszkańców województwa o wyjazdach wypoczynkowych za granicę lub w rejony kraju, gdzie panują bardziej sprzyjające warunki do wypoczynku lub uprawiania wybranych, kwalifikowanych form turystyki. Dotyczy to również turystów zagranicznych, którzy wybierają sąsiednie województwa np. lubuskie ze względu na walory przyrodnicze i korzystniejsze położenie dla turystów z Brandenburgii, dolnośląskie, które wprawdzie ma porównywalny do województwa wielkopolskiego potencjał kulturowy i przyrodniczy, ale ma przewagę ze względu na Sudety, czy zachodniopomorskie województwo z dostępem do morza i położone najkorzystniej dla turystów ze Skandynawii. Prawidłowy rozwój turystyki, jakościowy oraz ilościowy, jest możliwy poprzez zapewnienie podstawowych warunków i urządzeń infrastrukturalnych. Charakterystyczna dla województwa jest niejednolita sieć infrastruktury technicznej bardzo dobrze rozwinięta w obszarze dużych miast i brak lub niewystarczająca sieć na terenach wiejskich. Zróżnicowanie to szczególnie widoczne jest we wschodniej i północnej części województwa, często na obszarach atrakcyjnych pod względem turystyki. Nierównomierny rozwój społeczno-ekonomiczny na obszarze regionu również wpływa na możliwości inwestowania. Atrakcyjne tereny są często opóźnione rozwojowo i posiadają niski potencjał usługowy, co bezpośrednio wpływa na podaż turystyczną Wielkopolski. Tereny te nie posiadają też wystarczających funduszy na konserwację zabytków oraz rozwijanie działalności placówek kultury. Liczne analizy wskazują, że nie jest to jedyny aspekt osłabiający rozwój turystyki, również słaba integracja i duże rozproszenie działań prowadzonych przez różne organizacje publiczne i publiczno-prywatne mające na celu właśnie wsparcie turystyki. Istnieje jednak szansa na poprawienie tej sytuacji poprzez tworzenie sieciowych produktów turystycznych oraz ich właściwa promocja. Jest to możliwe dzięki współpracy lokalnych organizacji i stowarzyszeń turystycznych wraz z samorządami terytorialnymi. Na szczeblu wojewódzkim działa samorząd regionalny i Wielkopolska Organizacja Turystyczna, których zadaniem jest integracja działań lokalnych na terenie całego regionu w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Wielkopolskiego na lata przy wykorzystaniu wewnętrznych oraz zewnętrznych funduszy.

53 53 Do województwa Wielkopolskiego w latach wpłynęło około 300 tys. zł z funduszy Unii Europejskiej. Dotacje te wraz z podobną kwotą z budżetu sejmiku wojewódzkiego Wielkopolska Organizacja Turystyczna przeznaczyła na opracowanie dziesięciu regionalnych produktów turystyki. Dla turystów stworzono nowe foldery, w których zawarte są wyczerpujące informacje na temat atrakcji oraz bazy turystycznej. Na lata przeznaczone są dla Wielkopolski kolejne fundusze. WOT oraz Urząd Miasta Poznania stworzył nowy projekt na lata mający na celu tworzenie wojewódzkiego systemu informacji turystycznej, opartego przede wszystkim na działaniu tzw. infokiosków czynnych całą dobą. Dotacje z budżetu UE otrzymują również lokalne organizacje turystyczne. Niedawno powstały Międzygminny Związek Turystyczny Wielkopolska Gościna wygrywając ogólnopolski konkurs na projekt rozwoju turystyki otrzymał pierwsze środki na dalszy rozwój. Dzięki temu opracowano strategię rozwoju dziewięciu gmin i powołano Fundację Wielkopolska Gościna. Wygrana z kolejnego konkursu, tym razem wojewódzkiego, została wykorzystana m.in. na: organizowanie festynów, tworzenie nowych szlaków kajakowych, mapy, foldery oraz szkolenia 26. Na podstawie działalności Wielkopolskiej Gościny widać, że duży wpływ na stan turystyki w całym województwie mają wszystkie, nawet te najmniejsze działania i wspólna chęć wykreowania Wielkopolski jako regionu atrakcyjnego zarówno na szczeblu krajowym, jak i międzynarodowym. Wielkopolska ze swoim nadal niewykorzystanym w pełni potencjałem ma szansę, podobnie jak inne regiony Europy, uczynić z turystyki liczącą się i prężną gałąź gospodarki przynoszącą liczne profity, takie jak: nowe miejsca pracy czy aktywizacja terenów położonych z dala od aglomeracji miejskich. Jest też jednym z regionów Polski, który z budżetu Unii Europejskiej dostanie najmniej funduszy w ramach dotacji na lata , dlatego ważne jest, aby podmioty regionalne i lokalne podejmowały aktywne działania rozwoju turystyki. Najważniejszym dokumentem w skali krajowej, w którym szczegółowo zaplanowany jest rozwój turystyki w kraju oraz w województwach, jest dokument rządowy: Strategia Rozwoju Turystyki na lata opracowany przez 26 Rozmowa z Marianem Poślednikiem przewodniczącym zarządu Wielkopolskiej Gościny opublikowana na stronie internetowej

54 54 Ministerstwo Gospodarki w 2006 roku. Dokument skupia się na aspektach prawnych, instytucjonalnych, finansowych oraz kadrowych w planowaniu rozwoju turystyki w kraju, a także na podniesieniu konkurencyjności regionów z zachowaniem ich naturalnych walorów. Wskazuje też obszary, które powinny zostać objęte odpowiednim wsparciem, są to: produkty turystyczne, zasoby ludzkie, marketing, przestrzeń turystyczna. Dla województwa wielkopolskiego dokument zakłada cel generalny, którego ramą czasową jest rok 2013, cele strategiczne, które nie mają limitu czasowego, obszarowego, ani nawet finansowego, oraz cele operacyjne. Cele te odnoszą się do całego województwa, bez wyszczególnienia powiatów czy gmin. Celem generalnym dla województwa jest jak największe i najbardziej efektywne wykorzystanie potencjału przyrodniczego, kulturowego oraz społecznego regionu wykorzystując do tego, a jednocześnie rozwijając turystykę krajową i zagraniczną, co skutkować będzie rozwojem gospodarczym regionu i podniesieniem poziomu życia lokalnej ludności. Cele strategiczne i operacyjne zostały stworzone, by sukcesywnie i efektywnie osiągnąć cel generalny. Są one skierowane przede wszystkim do samorządów lokalnych i regionalnych oraz podmiotów i organizacji gospodarki turystycznej. Cele strategiczne określają kierunek działania, a cele operacyjne wskazują konkretne działania konieczne do podjęcia, by osiągnąć zamierzenia strategiczne (Tabela 8). Tabela 8 Cele strategiczne i operacyjne Strategii Rozwoju Turystyki w województwie wielkopolskim I Produkt turystyczny Cel strategiczny 1 Wykreowanie regionalnych produktów turystycznych, w tym produktów markowych Cele operacyjne tworzenie regionalnych produktów sieciowych i stworzenie oferty markowych produktów liniowych turystycznych Cel strategiczny 2 Podniesienie innowacyjności i konkurencyjności produktów turystycznych stworzenie konkurencyjnej oferty produktów turystycznych przeznaczonych dla różnych segmentów rynkowych II Walory kulturowe i przyrodnicze wspieranie działań podnoszących konkurencyjność i innowacyjność produktów turystycznych

55 55 Cel strategiczny 1 Zapewnienie lepszej ochrony walorów kulturowych i przyrodniczych wytyczenie i zagospodarowanie tras zwiedzania uatrakcyjnienie i unowocześnienie ekspozycji muzeów adaptacja budynków zabytkowych do turystycznych obiektów usługowych przystosowanie parków krajobrazowych do zwiedzania i rekreacji zagospodarowanie dróg wodnych i wykorzystanie sieci kolei wąskotorowych Cel strategiczny 2 Kreowanie nowych walorów turystycznych atrakcyjnych dla turystów zagranicznych i krajowych organizowanie imprez artystycznych i widowisk historyczno patriotycznych organizacja targów i kongresów krajowych i międzynarodowych podnoszenie atrakcyjności ośrodków rekreacji podmiejskiej i ośrodków wypoczynkowych III Zagospodarowanie przestrzenne i rozwój infrastruktury turystycznej Cel strategiczny 1 Stworzenie dobrze zagospodarowanej przestrzeni i porządku na terenach turystycznych Opracowanie planu zagospodarowania przestrzeni atrakcyjnych turystycznie i wypoczynkowo w gminach Opracowanie strategii i programów turystycznych i uwzględnienie ich w gospodarowaniu przestrzenią Tworzenie stref użytku turystycznego Rygorystyczne przestrzeganie norm środowiskowych i przepisów przy projektowaniu i realizacji inwestycji turystycznych Zwiększenie kontroli porządku, czystości i bezpieczeństwa w miejscach, gdzie przebywają turyści Cel strategiczny 2 Podniesienie konkurencyjności bazy recepcyjnej i usługowej poprzez modernizację zasobów Zwiększenie dostępności do atrakcji turystycznych i poprawa warunków komunikacyjnych, z naciskiem na ekologiczne środki komunikacji Podniesienie i zróżnicowanie standardów bazy hotelarskiej i gastronomicznej, wraz z prywatyzacją socjalnej części bazy Poprawa infrastruktury sportoworekreacyjnej na terenach podmiejskich i wypoczynkowych Cel strategiczny 3 Stworzenie nowoczesnej bazy turystycznej Budowa infrastruktury rekreacyjnej na terenach turystyki weekendowej dla Berlina, Poznania i sąsiednich miast Stworzenie infrastruktury dla rekreacji aktywnej i wypoczynku letniego i zimowego na terenach weekendowych Przystosowanie bazy hotelarskiej do turystki wycieczkowej i młodzieżowej- schroniska młodzieżowe, kempingi itp. Rozbudowa i zagospodarowanie pod względem sanitarnym, technicznym i informacyjnym szlaków turystycznych krajowych i międzynarodowych Rozbudowa sieci restauracji, barów, zajazdów z kuchnią regionalną opartą na lokalnych płodach rolnych i żywności ekologicznej Zastosowanie innowacyjnych rozwiązań i nowych technologii w rozbudowie infrastruktury na terenach o walorach przyrodniczych Cel strategiczny 4 Rozwój dzięki projektom finansowanym przez Unię Europejską oraz inwestorów krajowych i zagranicznych Przygotowanie projektów wspieranych finansowo przez Unię Europejską Wprowadzenie licznych ulg finansowych przy inwestowaniu w tereny turystyczne Przygotowanie atrakcyjnej oferty dla inwestorów IV Rozwój regionalnego marketingu turystycznego Cel strategiczny 1 Promocja regionu i produktów turystycznych Stworzenie wizerunku Promowanie wyjątkowych i Wielkopolski jako terenu unikatowych atrakcji i produktów atrakcyjnego turystycznie w kraju turystycznych i za granicą Cel strategiczny 2 Zapewnienie stałych kontaktów z grupami inwestycyjnymi i podmiotami kapitałowymi Zwiększenie promocji wewnątrz regionu w celu zatrzymania turystów lokalnych w województwie

56 56 Usprawnienie systemu informacji turystycznej Stworzenie Opracowanie zintegrowanego, regionalnego banku nowoczesnego systemu danych o turystyce informacji turystycznej wielkopolskiej oraz oraz jego włączenie w turystycznego portalu system krajowy i unijny internetowego Powstanie regionalnej sieci ośrodków i punktów informacji turystycznej V Rozwój aktywności społecznej i szkolenie kadr Cel strategiczny 1 Aktywizacja społeczna na rzecz turystyki Tworzenie kadry dla turystyki o Podnoszenie wiedzy charakterze socjalnym i krajoznawczej wśród wychowawczym samorządowców Cel strategiczny 2 Kształcenie, szkolenie i doskonalenie kadr turystycznych Podnoszenie poziomu kształcenia kadr turystycznych na poziomie szkolnictwa średniego, wyższego i zawodowego Cel strategiczny 3 Wzrost zatrudnienia w sektorze turystycznym Tworzenie sprzyjających warunków do zatrudnienia w gospodarce turystycznej regionu Stworzenie wizualnej informacji przy atrakcjach, szlakach i punktach obsługi turystów Rozpowszechnianie turystyki i krajoznawstwa wśród mieszkańców regionu z naciskiem na dzieci i młodzież Szkolenie i doskonalenie zawodowe pracowników sektora turystycznego Tworzenie nowych miejsc pracy na terenach przystosowywanych do obsługi turystów VI Rozwój branżowych struktur organizacyjnych Cel strategiczny 1 Rozbudowywanie i doskonalenie struktur organizacyjnych w gospodarce turystycznej w regionie Wspieranie podmiotów i instytucji Wpieranie działań regionalnych i turystycznych działających w lokalnych instytucji i organizacji regionie turystycznych Wspieranie wzajemnej współpracy podmiotów turystycznych z administracją samorządową, rządową, instytucjami centralnymi zagranicznymi na wszystkich szczeblach Cel strategiczny 2 Wspieranie instytucjonalne przedsiębiorczości w regionalnej gospodarce turystycznej Poprawa funkcjonowania przedsiębiorstw Tworzenie odpowiednich warunków do rozwoju turystycznych świadczących usługi na szczeblu przedsiębiorstw działających w sferze turystyki regionalnym i lokalnym Źródło: Strategia rozwoju turystyki w województwie wielkopolskim publikacja Zarządu Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2007 Liczne opracowania sporządzane przez lokalne i regionalne organizacje podejmują temat sprawnego rozwoju turystyki w województwie. W skali wojewódzkiej najważniejszymi dokumentami są: - Strategia Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2020 roku przyjęta przez Sejmik w 2005 roku. Określa on miejsce turystyki na przyszłe lata w ogólnej strukturze regionu. Dokument przyjmuje, że najważniejszymi sferami rozwoju dla województwa są: jakość życia, kapitał społeczny, przedsiębiorczość, praca, edukacja i infrastruktura. Głównym celem, który został zapisany w strategii oraz do

57 57 którego będą dążyć władze regionu, jest: poprawa jakości przestrzeni województwa, systemu edukacji, rynku pracy, gospodarki oraz sfery społecznej, skutkująca wzrostem poziomu życia mieszkańców 27. W dokumencie zapisana jest też szczegółowa droga do osiągnięcia zamierzonego celu. Zakłada ona poprawę usług turystycznych i rekreacji tak, aby zwiększyć ich udział w gospodarce województwa, w tym inwestycje w infrastrukturę i zagospodarowanie przestrzenne obszarów turystycznych z uwzględnieniem wymogów ochrony środowiska, budowę większej bazy hotelowej i gastronomicznej, wsparcie gospodarstw agroturystycznych oraz promocja województwa jako regionu przedsiębiorczego; - Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata zawierający ocenę obecnego stanu turystyki w regionie oraz plany rozwojowe do roku Dokument zwraca uwagę na wszystkie elementy sektora turystycznego, które należy zmienić, by osiągnąć zamierzone cele - wzrost atrakcyjności i ruchu turystycznego w regionie. Zarząd Województwa Wielkopolskiego oraz Wielkopolska Organizacja Turystyczna podjęły wspólny wysiłek opracowania odpowiedniej strategii dla rozwoju turystyki w województwie. Opracowanie projektu zlecono wybranemu w przetargu Instytutowi Turystyki w Warszawie. Prace nad dokumentem były w całości sfinansowane z budżetu Województwa Wielkopolskiego i dotacji Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki. Powstała w ten sposób Strategia rozwoju turystyki w województwie wielkopolskim jest dokumentem o charakterze wojewódzkim, została przyjęta przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego 25 czerwca 2007 roku. Jest to dokument niezbędny dla pozyskania funduszy Unii Europejskiej oraz ich efektywnego rozdysponowania i wykorzystania. Dotyczy obszarów turystyki o zasięgu nie tylko ponadlokalnym czy regionalnym, ale też ogólnokrajowym i międzynarodowym. Zajmuje się przede wszystkim sektorami turystyki, które wymagają współpracy ponadlokalnej. Założenia Strategii mają być zrealizowane w latach , ale bezpośrednie skutki tych działań rzutowałyby nawet na rok Głównym celem projektu jest wypromowanie województwa wielkopolskiego tak, aby było ono konkurencyjnym 27 Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku za Strategia rozwoju turystyki w województwie wielkopolskim

58 58 rynkiem turystycznym. Zadania określone w strategii odnoszą się do obszarów i produktów turystycznych, w stosunku do których Wielkopolska jest lub może być konkurencyjna. Wdrożenie Strategii miało przyczynić się do umocnienia pozycji województwa, zachęcić partnerów społecznych oraz podmioty gospodarcze do działania, czego efektem byłby rozwój gospodarki turystycznej, czyli napływ kapitału inwestycyjnego, związany z nim rozwój infrastruktury turystycznej i większy ruch turystyczny w województwie. Opracowanie dokumentu przyczynia się też do wykreowania, niezbędnych obecnie, markowych produktów turystycznych, które nawiązywałyby do walorów i potencjału województwa. Drogą do osiągnięcia zamierzonych celów jest znalezienie źródeł, pozyskanie z nich zasobów i wybranie kierunków ich rozdysponowania. Aby zapisane założenia stały się realnymi osiągnięciami niezbędna jest wzajemna pomoc. Konieczne jest, aby lokalne samorządy, instytucje i podmioty uzupełniały się i wspomagały, co będzie też sprzyjać ich wzajemnej integracji i łatwiejszej współpracy w przyszłości. Dlatego dokument przewiduje pomoc w opracowaniu lokalnych strategii i wskazuje kierunki rozwoju lokalnych podmiotów gospodarczych działających w sektorze turystyki. Opracowanie strategii i stopniowe wdrażanie jej w życie to nie jedyne wspólne przedsięwzięcie Samorządu Województwa i Wielkopolskiej Organizacji Turystycznej w ostatnim czasie. Samorząd Województwa systematycznie zwiększa środki finansowe przeznaczone na promocję turystyki Wielkopolski, zapisaną w Strategii, której realizacją zajmuje się właśnie WOT. Przede wszystkim inwestuje w turystykę aktywną, w tym wodną i rowerową, której sprzyja ukształtowanie i klimat Wielkopolski. Spośród ostatnich działań w tym sektorze warto zwrócić uwagę na oznakowanie śladami GPS Wielkopolskiego Systemu Szlaków Rowerowych sfinansowanych ze środków Urzędu Marszałkowskiego oraz opracowanie Programu rozwoju turystyki na rzece Warcie z pomocą finansową Ministerstwa Gospodarki. Również w najbliższych latach Samorząd i Organizacja będą działać wspólnie przy projektach finansowych i promocyjnych Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej Euro Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata zakłada również w priorytecie VI: Turystyka i środowisko kulturowe wykorzystanie przyrody i 28 Wywiad z Markiem Woźniakiem, marszałkiem województwa wielkopolskiego, opublikowany na stronie internetowej:

59 59 kultury w taki sposób, by zwiększyć atrakcyjność regionu za pomocą rozbudowy infrastruktury turystycznej, zarówno technicznej, jak i instytucjonalnej. W ramach Programu przewidziane jest dofinansowanie do sektora turystycznego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego wyniesie 28,6 mln euro, z czego na promocję zasobów naturalnych przeznaczonych będzie 12 mln euro, na ochronę i waloryzację dziedzictwa naturalnego 10,6 mln euro oraz na usprawnienie usług turystycznych 6 mln euro. Oddzielne fundusze przewidziane są na zagospodarowanie ścieżek rowerowych w wysokości 1,5 mln euro i na wsparcie i ochronę bogactwa kulturowego w wysokości 12,8 mln euro. Wielkopolska objęta jest również Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata oraz Programem Operacyjnym dla wykorzystania środków finansowych w ramach Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego, w ramach którego planowane jest stworzenie ogólnodostępnych stref rekreacji dla dzieci, w tym budowa boisk, obiektów sportowo-rekreacyjnych czy placów zabaw. Kolejnym ważnym dokumentem jest Studium Rekreacji. Opisuje plany zagospodarowania przestrzennego regionu w latach , z naciskiem na powiaty posiadające walory, które można wykorzystać w turystyce wypoczynkowej. Wyszczególnione są powiaty: chodzieski, pilski, czarnkowskotrzcianecki, średzki. W dokumencie zawarte zostały też plany ogólnego rozwoju lokalnego np. w powiecie pilskim czy czarnkowsko-trzcianeckim, programy operacyjne do strategii rozwoju społeczno-gospodarczego (powiat chodzieski), zapisany został też program promocji tych powiatów. W dokumencie zapisane zostały również strategie rozwoju i zagospodarowania przestrzennego gmin i miast. Są to szczegółowe ustalenia wskazujące tereny do zabudowy turystycznej i letniskowej wraz z rozmieszczeniem konkretnych punktów usługowych. Rozwój turystyczny gmin i miast zaplanowany jest jako działanie długoletnie sięgające 2015 roku. Studium zakłada wzbogacenie oferty turystycznej poprzez tworzenie nowych produktów turystycznych, oczywiście z uwzględnieniem istniejących tam walorów przyrodniczych, np. utworzenie parku krajobrazowego w dolinie Margoninki oraz organizacja nowych imprez podczas Jarmarku Archeologicznego w Kaliszu.

60 60 Wymienione dokumenty zawierają tylko strategie, plany i koncepcję, natomiast niezbędne jest wykonanie specjalistycznych badań i analiz i podjęcie odpowiednich działań, by wdrożyć zapisane koncepcje w życie. Przy działaniach na rzecz rozwoju turystyki należy jednak pamiętać o szczególnej ochronie środowiska naturalnego oraz przystosowaniu turystyki do istniejących walorów przyrodniczych, a nie odwrotnie. W licznych lokalnych dokumentach zapisane są konkretne plany inwestycyjne, np. rewitalizacja Wyrzyskiej Kolejki Powiatowej, rekreacyjne zagospodarowanie doliny Drawy, Gwdy, Noteci, jeziora Niepruszowskiego i Zalewu Koszyckiego, a także budowa kąpielisk, plaż, basenów na terenach podmiejskich oraz budowa ścieżki rowerowej z Gołuchowa do Kalisza czy wielkopolskiego odcinak Szlaku Bursztynowego. Innymi przedsięwzięciami dla rozwoju turystyki planowanymi i zapisanymi w lokalnych dokumentach są m.in.: - wykonanie szczegółowej inwentaryzacji zasobów i atrakcji kulturowych i przyrodniczych oraz szlaków turystycznych, - rozwijanie agroturystyki na terenach wiejskich, - rozwijanie rodzajów turystyki kwalifikowanej odpowiadających występującym na danym terenie walorom, - rozbudowanie i zagospodarowanie szlaków turystycznych: pieszych, rowerowych i wodnych, - rozbudowa i modernizacja bazy hotelowej i gastronomicznej, - zintensyfikowanie działań promocyjnych, - rozbudowa ośrodków informacji turystycznej, - stworzenie infrastruktury turystycznej na terenach leśnych, nadrzecznych i nadjeziornych. Spośród planów na najbliższe lata można wymienić: zagospodarowanie Wielkiej Pętli Wielkopolsko Kujawsko Lubuskiej (Warta Noteć Gopło Warta) poprzez oznakowanie szlaków, wyznaczenie miejsc do odpoczynku, miejsc do cumowania, wybudowanie w pobliżu kempingów, co służyć ma uatrakcyjnieniu turystyki wodnej, Transwielkopolskiego Szlaku Rowerowego i regionalnych odcinków międzynarodowych tras Euro Velo nr 2 i 9. Odnowiona ma zostać trasa kolei parowej i parowozowni w Wolsztynie, a także krajoznawczy Szlak Piastowski

61 61 i pobliskie miejscowości, a także planowana jest renowacja Szlaku Konwaliowego i innych szlaków kajakowych, modernizacja wybranych ośrodków wypoczynkowych ulokowanych nad jeziorami oraz budowa nowoczesnych środków rekreacyjno- rozrywkowych o bogatym programie oraz dostępem do wód termalnych. Budowa hoteli w ośrodkach subregionalnych (Gniezno, Kalisz, Konin, Leszno) i adaptacja zespołów pałacowych w okolicach Poznania, Kalisza i Leszna i utworzenie wielkopolskiej sieci hotelarskiej w obiektach zabytkowych. Przewidziana jest także rozbudowa gastronomii regionalnej, której podstawą jest tradycyjna kuchnia i potrawy wielkopolskie, a także utworzenie sieci restauracji pod szyldem: jadło wielkopolskie. Proponowane są również liczne działania w odniesieniu do poszczególnych kategorii produktów, jak wyznaczenie regionalnego systemu połączonych ze sobą szlaków turystycznych: pieszych, drogowych, wodnych, rowerowych i konnych. Taki wielopłaszczyznowy szlak powinien być bogato zagospodarowany i posiadać: oznakowanie, tablice informacyjne, miejsca przesiadkowe, miejsca odpoczynku itp. Ciekawostkę dla turystów mogłoby być przywrócenie do życia wymierających zawodów i rzemiosł, jak: produkcja powozów i bryczek, chmielarstwo, wikliniarstwo, rzemiosło rzeźnicze, młynarstwo, pszczelarstwo, garncarstwo czy hafciarstwo. Rozpowszechnienie takich atrakcji wymagałoby od właścicieli indywidualnego podejścia, przyjaznej atmosfery, także sąsiedzkiej, umieszczenie tablic informacyjnych oraz zdobycie niezbędnych narzędzi. Niektóre z wielkopolskich gmin i powiatów zakładają jako priorytet rozwój turystyki wypoczynkowej lub rekreacyjnej. Taką strategię obrały powiaty czarnkowskotrzcianecki, poznański, średzki czy złotowski, a także gminy: Gołuchów, Miedzichowo, Mieleszyn, Ostrów Wielkopolski i Śerków. Z drugiej strony jednak są też takie gminy i powiaty, które ze względu na brak walorów turystycznych nie mają odrębnych opracowań dotyczących możliwości i kierunków rozwoju turystyki ani nawet zapisu dotyczącego turystyki w planach rozwoju lokalnego. Biorąc pod uwagę sektor turystyki oraz jego rozwój należy wyróżnić w tej branży dwie grupy zasobów ludzkich: kreatora oferty turystycznej oraz odbiorcę tej oferty. W pierwszej grupie ważne są kompetencje pozwalające na tworzenie innowacyjnych i konkurencyjnych produktów turystycznych, a także umiejętność

62 62 ich promocji i sprzedaży poprzez właściwą obsługę klienta. Niezbędna jest też znajomość rynku i najnowszych trendów, by oferty były atrakcyjne. W grupie odbiorów ważne jest kształtowanie odpowiednich postaw wykształcenie popytu na wartościową ofertę turystyczną, która dałaby odbiorcy satysfakcję fizyczną i psychiczną. Kadrę turystyczną można podzielić na trzy grupy: pierwsza z nich to osoby wykonujące zawody hotelarskie, związane ze świadczeniem usług noclegowożywieniowych, w tym pracownicy profesjonalni, etatowi pracujący w biurach podróży, hotelach, przedsiębiorstwach turystycznych. Drugą grupę stanowią osoby pracujące w sektorze działalności turystycznej, będącym poza sferą komercjalno-gospodarczą, czyli pracownicy kontraktowi, pracujący sezonowo i dorywczo, jak piloci wycieczek, przewodnicy. Trzecia grupa to osoby tworzące kadrę społeczną organizacji społecznych turystycznych i młodzieżowych 29. Mówiąc o wpływie sektora turystycznego na całość zatrudnienia w regionie trzeba wziąć pod uwagę wszystkie miejsca pracy, które generują wydatki turystów. Na podstawie badań GUS z roku 2007 w Polsce funkcjonowało kilkadziesiąt tysięcy przedsiębiorstw. Podmioty, które zatrudniały najwięcej osób to obiekty gastronomiczne, ich liczba sięgała ponad 92 tysięcy. Jako drugie uplasowały się obiekty bazy noclegowej liczące 14,8 obiektów, w tym ponad 8 tys. kwater agroturystycznych. Ponad 5 tysięcy jednostek liczyły biura podróży i agencje turystyczne. Ważną rolę jako pracodawcy odgrywa też administracja publiczna, obiekty zabytkowe i pozostałe obiekty kultury. Badania szacunkowe przyjmują, że około 900 tys. osób pracuje w gospodarce turystycznej, co oznacza, że jedno miejsce pracy w sektorze turystycznym tworzy około 2,8 miejsca pracy w pozostałych obszarach gospodarki. Na tej podstawie można przyjąć, że w województwie wielkopolskim turystyka tworzy ponad 70 tys. miejsc pracy, w tym około 20 tys. bezpośrednio w samym sektorze turystyki 30. Do sektora turystycznego zalicza się dwie grupy przedsiębiorstw: tzw. sekcja H, czyli hotele i restauracje oraz klasa w sekcji I Biura i agencje turystyczne. 29 Projekt założeń prac badawczych dotyczących potrzeb doskonalenia zawodowego i szkolenia kadr dla turystyki opracowanie na zlecenie Ministerstwa Sportu i Turystyki, Warszawa 2007, za: A. Lipska, Kadry turystyczne w 40-leciu PRL, artykuł w Biuletynie Głównego Komitetu Turystyki, GKT, Warszawa 1985, publikacja do użytku służbowego GKT, s Strategia Rozwoju Turystyki w Województwie Wielkopolskim, Poznań 2007

63 63 Razem w sektorze H i I w Wielkopolsce pracowało w 2007 roku około 17 tysięcy osób (15,5 tys. w sekcji H i 1,2 tys. w klasie w sekcji I) (Tabela 9). Tabela 9 Pracujący w sektorze turystyki w województwie wielkopolskim Grupa przedsiębiorstw Sekcja H hotele i restauracje Sekcja I Transport, w tym: Biura i agencje turystyczne , ok.1, ok.1, b. d. Źródło: Główny Urząd Statystyczny Kadry dla turystyki kształcą takie szkoły jak: szkoły zawodowe, licea profilowane, szkoły pomaturalne, natomiast na szczeblu szkół wyższych do branży turystycznej przygotowują kierunki: ekonomiczny, zarządzania i organizacji oraz turystyki i rekreacji. Kierunki te są dostępne w akademiach wychowania fizycznego, akademiach ekonomicznych i rolniczych, uniwersytetach i w wyższych szkołach prywatnych. Niezależnie jednak od profilu i rodzaju studiów program studiów powinien uczyć studentów rozumienia turystyki jako zjawiska społecznego, dostarczać szeroko pojętej wiedzy z branży turystycznej oraz uczyć konkretnych umiejętności, a także umożliwiać absolwentom start kariery od stanowisk kierowniczych. 31 W Wielkopolsce kształci się ponad 180 tys. studentów, co stanowi 35% ogółu studentów w Polsce. W szkołach wyższych państwowych i niepaństwowych coraz bardziej popularne stają się kierunki związane z turystyką i rekreacją, dlatego też szkoły wyższe wprowadzają takie kierunki do swoich programów. Jak wynika z badań przeprowadzonych w 2004 roku, 55% uczniów kończących naukę w szkołach średnich o profilu turystycznym, kontynuuje naukę na podobnym kierunku. Natomiast w szkołach wyższych 40% studentów kształci się dalej, z tego 95% na studiach magisterskich, a blisko 5% na studiach podyplomowych. Spośród 31 Z. Kruczek, Kształcenie dla potrzeb turystyki w regionie małopolskim, Folia Turistica, nr 8/1998, AWF Kraków, Kraków 1998, s. 10. Za: Projekt założeń prac badawczych dotyczących potrzeb doskonalenia zawodowego i szkolenia kadr dla turystyki opracowanie na zlecenie Ministerstwa Sportu i Turystyki, Warszawa 2007

64 64 absolwentów szkół wyższych 60% znalazło zatrudnienie, jednak tylko połowa z nich w sektorze związanym z turystyką, ale aż 85% absolwentów stwierdziło, że słusznie wybrali kierunek studiów 32. W roku akademickim 2003/04 na kierunkach związanych z turystyką, hotelarstwem i rekreacją kształciło się studentów, co stanowi ponad 11% ogółu studentów zapisanych do wyższych szkół zawodowych. Od roku 1999/2000 liczba studentów na specjalności turystycznej wzrosła o blisko 7 tys. 33. Najlepsze wyniki w kształceniu specjalistów sektora turystycznego w Wielkopolsce osiągają uczelnie poznańskie. Według rankingu miesięcznika Wprost w pierwszej dziesiątce najlepszych uczelni w kształceniu specjalistów sektora turystycznego znalazły się 3 wielkopolskie uczelnie (Tabela 10). Tabela 10 Najlepsze uczelnie kształcące specjalistów sektora turystycznego w województwie wielkopolskim według rankingu miesięcznika Wprost Miejsce w Nazwa uczelni rankingu 4 Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu 7 Wyższa Szkoła Hotelarstwa i Gastronomii w Poznaniu 9 Wielkopolska Wyższa Szkoła Turystyki i Zarządzania w Poznaniu Źródło: Opracowanie własne na podstawie Absolwenci kończący szkoły z zasadniczym i średnim wykształceniem zawodowym zatrudniani są przede wszystkim w jednostkach prowadzących działalność gospodarcza, a absolwenci wyższych uczelni często stanowią kadrę dla jednostek administracji centralnej i samorządowej. Jednak wszechstronność zadań i wymagany wysoki stopień kompetencji i specjalizacji na stanowisku 32 Źródło: dane PENTOR S.A. Badanie losów absolwentów szkół średnich i wyższych kształcących kadry dla turystyki - Katowice 2003 za projektem założeń prac badawczych dot. Potrzeb doskonalenia zawodowego i szkolenia kadr dla turystyki 33 Źródło: analiza MENiS dot. liczby studentów pod kątem kierunków studiów i specjalności kształcenia w roku akademickim 2003/2004. za projektem założeń prac badawczych dot. Potrzeb doskonalenia zawodowego i szkolenia kadr dla turystyki

65 65 zarządzającym powoduje, że zatrudniani są specjaliści różnych dziedzin, którzy kształcili się w kierunku niezwiązanym z turystyką. Kadrę turystyczną w Polsce kształcą liczne szkoły zawodowe oraz wyższe, oferujące kierunki, po których możliwe jest podjęcie pracy zawodowej w branży turystycznej. Jednak istnieje jeszcze drugie źródło kształcące kadrę dla turystyki poza systemem edukacyjnym, dotyczy to pracowników obsługujących ruch turystyczny m.in.: piloci, przewodnicy, instruktorzy różnych specjalności. Charakter działania instytucji edukacyjnych i funkcjonujących poza systemem edukacyjnym jest różny, jednak organizatorzy kursów szkolących pilotów krajowych i zagranicznych, przewodników czy instruktorów nurkowania, narciarstwa nie powinni być pomijani jako źródła kształcenia kadry turystycznej. Przewodnik turystyczny prowadzi grupę, gdy program imprezy przewiduje zwiedzanie lub obecność przewodnika jest wymagana przez miejscowy regulamin, np. w parkach narodowych czy rezerwatach. Natomiast pilot wycieczki zapewnia opiekę nad grupą, jeśli uczestniczy w niej co najmniej 10 osób i realizują wspólny, ustalony program. Dane Urzędu Marszałkowskiego wskazują, że w województwie wielkopolskim w roku 2006 ponad 2 tysiące osób posiadało uprawnienia przewodników lub pilotów (Tabela 11). Tabela 11 Przewodnicy turystyczni i piloci wycieczek w województwie wielkopolskim Przewodniczy turystyczni ogółem 627 W tym: miejscy terenowi górscy Piloci wycieczek Źródło: Urząd marszałkowski województwa wielkopolskiego (stan na koniec października 2006r.) W dokumencie rządowym przyjętym 26 września 2008 r. przez Radę Ministrów Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku przyjęto kilka założeń priorytetowych dla ogólnej poprawy sytuacji turystycznej w kraju. Drugie z tych założeń mówi o

66 66 rozwoju zasobów ludzkich na rzecz rozwoju turystyki 34. Jako cel strategiczny przyjęto przygotowanie wykwalifikowanych kadr dla turystyki. W analizie przygotowanej dla realizacji zamierzonych celów zwrócono uwagę na mocne i słabe strony, w tym: czynniki o charakterze wewnętrznym, mające wpływ na konkurencyjność krajowej oferty turystycznej oraz szanse i zagrożenia, czyli czynniki o charakterze zewnętrznym i zjawiska spoza sektora turystycznego. Mocne strony: rozwój szkolnictwa wyższego i działalność szkół ponadgimnazjalnych, placówek oraz przedsiębiorstw specjalizujących się w kształceniu i doskonaleniu kadr dla turystyki, ciągły wzrost liczby instytucji zajmujących się szkoleniem, rosnąca liczba wolontariuszy, rosnąca liczba osób i instytucji zajmujących się gromadzeniem danych i informacji o krajoznawstwie, kulturze i środowisku, działalność kadr naukowych wyspecjalizowanych w dziedzinie turystyki, zainteresowanie młodzieży kształceniem się w kierunku branży turystycznej. Szanse: młodzi ludzie chcą podwyższać swoje kwalifikacje, rośnie dostęp do światowej wiedzy i możliwości nauki za granicą, wysoki poziom przedsiębiorczości do wykorzystania w branży turystycznej, zainteresowanie turystyką jako zagospodarowanie czasu wolnego. Słabe strony: niewystarczające umiejętności obsługi klientów i znajomości ich oczekiwań, brak uznanego międzynarodowego systemu certyfikacji pracy zawodowej, niewystarczająca znajomość najnowszych technologii wykorzystywanych w usługach turystycznych, niewystarczająca znajomość języków obcych, sezonowość w zatrudnieniu w branży turystycznej, 34 Obszar priorytetowy oraz cele operacyjne pokrywają się z założeniami dokumentu rządowego przyjętego przez Radę Ministrów 21 czerwca 2005 roku: Projekt Strategii Rozwoju Turystyki na lata

67 67 różnorodność turystycznego rynku pracy: biura podróży, hotelarstwo, gastronomia, transport, ubezpieczenia itp., brak współpracy placówek turystycznych z instytucjami szkolącymi w zakresie praktycznej nauki zawodu. Zagrożenia: wyjazdy profesjonalnej kadry za granicę, zmiany w oczekiwaniach klientów i związane z tym trudności szybkiego dostosowania do nich kadry, niewystarczające środki na kształtowanie zachowań turystycznych dzieci i młodzieży, luki w prawodawstwie skutkujące rozwojem szarej strefy, co utrudnia badanie rozwoju sektora turystycznego 35. W tym samym dokumencie, jako cel operacyjny II.1 dla rozwoju zasobów ludzkich, przyjęto przygotowanie kadr operacyjnych gospodarki turystycznej. Zakłada się, że działania w ramach tego celu wymierzone będą w trzy podstawowe grupy: osoby aktualnie zatrudnione w branży turystycznej i osoby mogące potencjalnie znaleźć zatrudnienie w tej branży. Tutaj zakłada się podnoszenie i doskonalenie umiejętności menadżerów oraz personelu bezpośrednio obsługującego klientów. Działania te skierowane są przede wszystkim do przedstawicieli biur podróży, hoteli i restauracji oraz przewodników i pilotów wycieczek. Mają one na celu podniesienie jakości świadczonych usług, ale również stanowią szansę dla osób bezrobotnych i absolwentów szkół, którzy po odbyciu odpowiednich szkoleń, będą mogli znaleźć zatrudnienie w branży turystycznej. Służy to przygotowaniu nowych kadr gospodarki turystycznej oraz monitorowaniu kształcenia, aby systematycznie dostosowywać je do wymogów rynku. Trzecią grupę stanowią osoby, które prowadzą lub chcą prowadzić prywatną działalność w turystyce. Przy takiej działalności niezbędne są umiejętności prowadzenia biznesu oraz postrzegania i rozumienia procesów rynkowych. Ważne jest, aby w systemie szkoleń dla osób posiadających własną działalność umieścić zagadnienia związane z obsługą szczególnych grup turystów, w tym osób niepełnosprawnych, a także tematy związane z ochroną środowiska (jakie są 35 Analiza SWOT przygotowana na potrzeby dokumentu: Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku, przyjętego przez Radę Ministrów, Warszawa, wrzesień 2008 r.

68 68 ograniczenia, zasady ochrony oraz korzyści płynące z zachowania środowiska w odpowiednim stanie). Kolejnymi działaniami w ramach celu operacyjnego II.1 są (Tabela 12): Tabela 12 Działania w ramach celu operacyjnego II. 1 zawarte w dokumencie Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku - Działanie II.1.1: Przygotowanie nowych kadr dla obsługi ruchu turystycznego, w tym m.in. do obsługi Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej UEFA EURO Do realizacji tego działania przewiduje się: - rozwój kształcenia na poziomie wyższym (studia licencjackie i magisterskie) na kierunkach przygotowujących kadrę dla gospodarki turystycznej, - zorganizowanie systemu szkoleń dla bezrobotnych i zainteresowanych zmianą zawodu, - zorganizowanie systemu szkoleń i staży dla osób początkujących w sektorze usług, - monitorowanie kształcenia zawodowego kadr dla turystyki oraz ciągłe doskonalenie tego systemu. Działanie II.1.2: Podnoszenie kwalifikacji kadry zarządzającej, osiągane poprzez: - opracowanie systemu szkoleń dla menadżerów. Działanie II.1.3: Podnoszenie kwalifikacji kadr operacyjnych w turystyce, podejmowane przedsięwzięcia: - opracowanie i wdrożenie systemu szkoleń dla pracowników sektora turystycznego i sektora usług około turystycznych, - zorganizowanie staży zawodowych. Działanie II.1.4: Doskonalenie kadr dydaktycznych nauczycieli, wykładowców i trenerów przez: - wspieranie kadry wykładowców i trenerów w opracowaniu i realizacji programów nauczania, nowoczesnych metod treningowych, - kształtowaniu umiejętności specjalistycznych i oceny możliwości personalnych przydatnych w branży turystycznej, - ukazanie szans, jakie niesie kształtowanie turystyki z uwzględnieniem ekologii i środowiska- rozwój lokalny poprzez promowanie form turystyki przyjaznych rolnictwu, produktom lokalnym i regionalnym, - wspomaganie badań, upowszechnianie nowoczesnych technik i technologii stosowanych w turystyce, - tworzenie bazy trenerów szkolących i doskonalących kadry turystyczne, - opracowanie zasad funkcjonowania zespołów doradczych administracji rządowej.

69 69 Działanie II. 1.5: Zapewnienie szerokiego dostępu do profesjonalnych usług doradczych, badawczych oraz szkoleniowych realizowane przez: - wdrożenie rozwiązań ułatwiających korzystanie z usług wyspecjalizowanych, doświadczonych jednostek konsultingowych i doradczych, - ułatwienie dostępu do europejskiej sieci ośrodków badawczych, - budowa portali tematycznych, utworzeniu listy firm doradczych działających w obszarze turystyki, popartych dobrymi rekomendacjami, - rozwój badań, prac badawczo- rozwojowych oraz ekspertyz. Źródło: dokument rządowy Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku, przyjętego przez Radę Ministrów, Warszawa, wrzesień 2008 r. Drugim celem operacyjnym w ramach priorytetu rozwoju zasobów ludzkich na rzecz rozwoju turystyki jest rozwój edukacji turystycznej i turystyki społecznej. Turystyka jako branża oddziałująca na postawy społeczne, środowisko, ekologię, zdrowie oraz kulturę jest kształtowana zarówno przez osoby kreujące ofertę turystyczną oraz jej biorców, czyli turystów. Ważne jest tutaj promowanie Polski jako kraju atrakcyjnego turystycznie i wartego zwiedzania. Korzystne jest kreowanie takiego wizerunku oraz turystyki aktywnej wśród dzieci i młodzieży, którzy w przyszłości będą głównymi biorcami usług turystycznych. By zrealizować drugi cel operacyjny, przewidziane są następujące działania (Tabela 13): Tabela 13 Działania w ramach celu operacyjnego II. 2 zawarte w dokumencie Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku Działanie II.2.1: Opracowanie, wdrożenie i upowszechnianie programów edukacji turystycznej (w szczególności dla dzieci i młodzieży oraz osób niepełnosprawnych) poprzez: - stałą współpracę w doskonaleniu programów edukacyjnych dla dzieci realizowanych przez MEN, - szkolenie kadry pedagogicznej w zakresie organizacji wypoczynku dzieci, młodzieży, osób niepełnosprawnych w ramach organizacji PTTK, PTSM, KZLZS, PFCC, - tworzenie warunków do rozwoju kadr społecznych - animatorów turystyki, organizatorów itp. Działanie II. 2.2: Wsparcie kadr rządowych i samorządowych realizowane

70 70 przez: - edukację turystyczną pracowników administracji, - tworzenie programów rozwoju turystyki: regionalnych, lokalnych, gminnych, - wdrażanie projektów wynikających z rządowych programów strategicznych, - nadzorowanie realizacji zadań ustawowych, - promocję turystyki, organizację badań, organizowanie baz danych i informacji turystycznej, - edukację w zakresie ochrony środowiska, szczególnie w ramach programu NATURA Działanie II.2.3: Szkolenie przedstawicieli Regionalnych i Lokalnych Organizacji Turystycznych w ramach: - organizacji szkoleń likwidujących bariery kompetencyjne kadr regionalnych i lokalnych organizacji turystycznych. Działanie II.2.4: Wsparcie kadr organizacji pozarządowych (społecznych kadr turystyki), działających w sektorze turystyki poprzez : - zapewnienie warunków prawno-organizacyjnych przy wykonywaniu zadań w ramach dotacji celowych realizowanych przez organizację społeczne, w tym oznakowanie szlaków, organizowanie wypoczynku dzieci i młodzieży, bezpieczeństwo, ratownictwo górskie i wodne, - rozpowszechnianie wiedzy krajoznawczej zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży, - rozwój szkolnych i pozaszkolnych form turystyki, np. krajoznawstwo, wędrówki piesze itp., - wspieranie i rozwijanie kadr pracujących z dziećmi, młodzieżą i osobami niepełnosprawnymi w celu zainteresowania młodych turystyką i aktywnym pożytkowaniem czasu wolnego, - wsparcie szkoleń i staży oraz opracowywanie programów związanych z tą tematyką. Działanie II.2.5: Wspomaganie funkcjonowania społecznych kadr ruchu turystycznego - przygotowanie i wdrożenie programów szkoleniowych skierowanych do działaczy organizacji pozarządowych, których zadaniem jest rozwijanie i animowanie turystyki, a przez to rozwijanie zainteresowań i wzrost aktywności turystycznej społeczeństwa, a przede wszystkim dzieci i młodzieży. Działanie II.2.6: Wsparcie organizacji pozarządowych działających na rzecz turystyki - stała współpraca organów administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi w realizacji zadań publicznych sprzyjających budowie społeczeństwa obywatelskiego i dotyczących zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska. Źródło: dokument rządowy Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku, przyjętego przez Radę Ministrów, Warszawa, wrzesień 2008 r.

71 71 Trzecim i ostatnim celem operacyjnym, o którym wspomina dokument jest monitorowanie branży turystycznej w zakresie kadr zawodowych. Związane jest to z różnym wykształceniem pracowników branży turystycznej oraz dynamicznie zmieniającymi się warunkami rynkowymi. Dlatego też niezbędne jest ciągłe inwestowanie i podnoszenie kwalifikacji kadry. Planowane jest stworzenie bazy informacyjnej dotyczącej podaży i popytu na temat rynku biur podróży, hotelarskiego, turystycznego, gastronomicznego, ma to na celu utworzenie zasobów kadr, będących personelem podmiotów wytwarzających wpływy z turystyki, które posiadają liczne umiejętności. Dla tego celu zaplanowane zostały dwa działania II.3.1: Stworzenie systemu monitorowania zmian w zakresie potrzeb kadrowych w obrębie turystyki, które opierać się będzie na bazie potrzeb zgłaszanych przez pracodawców oraz prognoz zapotrzebowania na kwalifikacje. Szkolenia przewidziane dla pracowników branży turystycznej muszą uczyć ich radzenia sobie nie tylko z bieżącymi problemami, ale też z problemami, które mogą pojawić się w przyszłości. Będzie to możliwe do osiągnięcia tylko wtedy, gdy systematycznie będą analizowane i badane braki i potrzeby zgłaszane przez pracodawców. W ramach tego działania mają zostać zbudowane banki danych o dostępnych zasobach pracy oraz o podmiotach zajmujących się kształceniem kadr dla turystyki oraz pisane prognozy dotyczące zmian na rynku pracy w dziedzinie turystyki z uwzględnieniem migracji pracowników. Drugie działanie II.3.2 opisuje utworzenie krajowego Centrum Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego Kadr Turystyki oraz regionalnych Centrów Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego Kadr Turystyki. Podstawą jest stworzenie warunków prawno-organizacyjnych do istnienia takich centrów szkoleniowych. Powinny one powstawać we współpracy z istniejącymi ośrodkami. Kolejnym zadaniem jest przygotowanie materiałów szkoleniowych, podręczników, poradników itp. oraz wsparcie dla utworzonych podmiotów. Inny dokument o nazwie: Podstawa programowa kształcenia w zawodzie określa założenia programowe procesu przygotowania do podstawowych zawodów w sektorze turystycznym. Nadal jednak dla tych zawodów podstawą szkolenia są kursy doskonalenia zawodowego. W latach wiele firm szkoleniowych oferowało liczne szkolenia i kursy z wykorzystaniem funduszy Unii Europejskiej. W następnych latach Unia także zamierza dofinansować ten sektor, co

72 72 więcej istnieje wiele ogólnoeuropejskich programów tworzonych przez Unię Europejską, które mają na celu edukowanie oraz podnoszenie jakości usług w krajach europejskich. Szkolenia oraz doskonalenia zawodowe są kluczowe dla kadr turystycznych, ponieważ sektor ten nieustannie się przekształca, kluczowe jest reagowanie na wszystkie zmiany zachodzące w światowej gospodarce turystycznej. Z kursów szkoleniowych korzystają przedsiębiorstwa turystyczne, organizacje i instytucje publiczne związane z jednostkami administracji państwowej i samorządowej. Te ostatnie nie tylko tworzą otoczenie przedsiębiorstw branży turystycznej, ale też często wspierają i uzupełniają ich działalność (np. punkty informacyjne, biura promocji miasta czy regionu). W ostatnich latach liczba osób korzystających z kursów dokształcających i doskonalących zawodowo wynosi około 1,5 miliona osób, co stanowi blisko 10% zatrudnionych w gospodarce. W krajach unijnych z podobnych możliwości korzysta aż 20% pracujących. Analizy wskazują, że Polska wypada zdecydowanie gorzej pod względem dodatkowych szkoleń na tle krajów rozwiniętych, gdzie na doskonalenie kwalifikacji zawodowych poświęca się od 50 do 70 godzin rocznie, a w Polsce tylko około 2 godziny. Przewiduje się, że podmioty gospodarcze oraz jednostki administracyjne odpowiedzialne za promocje i upowszechnienie turystyki w najbliższym czasie zwiększą swój popyt na szkolenia oraz kursy doszkalające zawodowo. Im większe przedsiębiorstwo pod względem liczby osób zatrudnionych i wpływów ze sprzedaży, tym chęć dostosowania umiejętności i kwalifikacji kadry do własnych potrzeb jest większa. Wiele przedsiębiorstw przyznaje, że główną przeszkodą we włączeniu się w procesy szkoleniowe jest brak funduszy, a nie brak potrzeby szkoleniowej 36. Ważnym tematem w szkoleniu kadry jest ekologia. Aspekt ten dotyczy zarówno osób kreujących podaż, jak i popyt na usługi turystyczne. Pojęcie ochrony środowiska kryje w sobie nie tylko poszanowanie dla walorów przyrodniczych, ale też kulturowych. Lokalne i regionalne tradycje wykorzystywane przy tworzeniu atrakcyjnych ofert turystycznych nie powinny ulec komercjalizacji i stać się produktem stworzonym na potrzeby turystów. Istotnym elementem, niestety często pomijanym, jest przygotowanie kadry do obsługi turystów niepełnosprawnych. 36 Informacje z Projektu założeń prac badawczych dotyczących potrzeb doskonalenia zawodowego i szkolenia kadr dla turystyki, Ministerstwo Sportu i Turystyki, Warszawa 2007

73 73 Najbliższym wyzwaniem tego typu będą Mistrzostwa Świata w Piłce Nożnej EURO Zarówno kadra profesjonalna, jak i wolontariusze powinni zostać odpowiednio przygotowani i skoordynowani do obsługi tak wielkiego wydarzenia kulturalnego, ale jednocześnie przeszkoleni do przyjęcia odpowiedniego typu turysty. Turyści mają zróżnicowane oczekiwania i wymagania zależne od rodzaju imprezy, na jaką przyjechali. Dla rozwoju turystyki, oprócz rozwoju infrastruktury, niezbędne jest też wsparcie kadry turystycznej, która kształtuje odpowiednie postawy u konsumentów poprzez promowanie aktywności społecznej przez turystykę i rekreację oraz rozwija zainteresowanie walorami krajoznawczymi i kulturowymi całego społeczeństwa. Kształtowanie odpowiednich postaw jest szczególnie ważne w turystyce wypoczynkowej dzieci i młodzieży. Kadra, która zajmuje się tego typu turystyką ma ogromny wpływ na wychowanie i rozwój młodych ludzi, odpowiednia opieka i zagospodarowanie czasu może zapobiec patologiom społecznym wśród dzieci i młodzieży. * * * Trwający obecnie kryzys finansowy poważnie nadszarpnął kondycję wszystkich państw. Ucierpiała przede wszystkim gospodarka finansowa, ale co za tym idzie wszystkie jej sektory, w tym branża turystyczna. W obliczu trwającego załamania gospodarczego mało mówi się o jego wpływie na turystykę. Jest to branża, która posiada małe wpływy bezpośrednie na gospodarkę krajową, jednak jej oddziaływanie pośrednie jest kolosalne. Dzieje się tak ze względu na powiązania sektora turystycznego z innymi dziedzinami. Dlatego też trudno jest wyliczyć realne korzyści płynące z turystyki, można je jedynie oszacować. Z analiz licznych międzynarodowych instytucji zajmujących się turystyką wynika, że liczba podróży turystów na całym świecie od połowy 2008 roku wyraźnie spada. Stary kontynent od zawsze będący numerem jeden ma mapach turystów, ucierpiał najbardziej. Wynika to z malejącej liczby podróży międzyregionalnych, a także odwiedzin turystów z Ameryk. Priorytetem w odzyskaniu turystów jest ciągły rozwój i podnoszenie konkurencyjności turystycznej na arenie międzynarodowej. Jest to korzystna inwestycja na przyszłość, gdyż odnosząc się do prognoz

74 74 uznanych organizacji, turystyka w niedługim czasie stanie się najprężniej działającym i przynoszącym wyraźne dochody, sektorem gospodarki światowej. Odwołując się do kolejnych prognoz, Europa pozostanie najchętniej odwiedzanym miejscem, jednak pomimo zaszczytnego miana lidera przyjazdów turystów, Europa musi zwrócić uwagę na rosnącą konkurencję ze strony krajów Azji i Pacyfiku oraz krajów Afryki, gdzie liczba odwiedzających, pomimo światowych spadków, wrosła. Specjaliści zwracają uwagę, że po wyjściu z kryzysu i ustabilizowaniu się sytuacji na światowych rynkach podróże międzynarodowe wrócą do łask i w niedługim czasie liczba turystów w poszczególnych regionach przekroczy dotychczasowe standardy. W prognozach europejskich zwrócono uwagę na kraje rozwijające się Europy Środkowo-Wschodniej, do których zalicza się także Polska. Polska nie jest krajem szczególnie atrakcyjnym turystycznie, ze względu na małą ilość markowych produktów turystycznych. Z drugiej strony Polska może być traktowana jako kraj wypoczynkowy, ze względu na dużą liczbę terenów zielonych, takich jak: Krajobrazowe Parki Narodowe czy Rezerwaty przyrody, będące pod ochroną. Istnieją też wspaniałe warunki do uprawiania turystyki aktywnej, kwalifikowanej, biznesowej czy transportowej. Obecnie turystyka z Polsce jest w fazie ciągłej rozbudowy i rozwoju. Przygotowywane są liczne projekty i programy, zarówno o zasięgu krajowym o charakterze rządowym, jak i regionalne czy lokalne opracowane przez instytucje i organizacje turystyczne. Projekty te mają na celu poprawę sytuacji turystycznej poprzez rozbudowę infrastrukturalną, której stan w wielu badaniach i opracowaniach jest krytykowany. Spowodowane jest to właśnie brakiem infrastruktury dopasowanej do potrzeb i oczekiwań turystów zagranicznych. W najbliższym czasie przewidziane są działania poprawy stanu dróg, rozbudowy i modernizacji bazy noclegowej, która zawierałaby obiekty o bardzo wysokim, jak i niższym standardzie, konserwacja zabytków, rozszerzenie oferty turystycznej o nowe produkty turystyczne, w tym wypromowanie markowych produktów na skalę europejską. Wpływ na podejmowanie powyższych przedsięwzięć ma też bezwątpienia organizacja Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej Euro Impreza ta ściągnie do kraju międzynarodowych turystów, celem jest, aby to, co zastaną, spotkało się z ich oczekiwaniami i przyzwyczajeniami względem bazy noclegowej i sprawnej organizacji mistrzostw. Również nie bez znaczenia jest pełnienie Prezydencji w

75 75 Unii Europejskiej w połowie 2011 roku, jest to szansa dla kraju, na wypromowanie pozytywnego wizerunku w Europie i tym samym zaktywizowanie ruchu turystycznego. Ukazanie Polski jako kraju rozwiniętego, atrakcyjnego i przyjaznego turystycznie jest kolejnym celem, który jest sukcesywnie osiągany przez promowanie kraju poza jego granicami. Wskaźniki gospodarcze Polski nie stawiają jej w ścisłej czołówce rankingów europejskich. Raczej są to wyniki oscylujące poniżej średnich Unii Europejskiej jest tak w przypadku liczby osób bezrobotnych czy osób zatrudnionych. Nie jest to, wbrew pozorom, sytuacja krytyczna, a raczej przesłanka do podjęcia konkretnych kroków i aktywizacji ekonomicznej społeczeństwa. Dobrym znakiem jest ciągły wzrost osób zatrudnionych w usługach, jest to sektor, na którym opierają się gospodarki państw rozwiniętych, dlatego Polska posiadając duży potencjał w dobrze wykształconym kapitale ludzkim, powinna wykorzystać to i nakierować ludzi na dokształcanie się w konkretnej specjalizacji poprzez system szkoleń, wkładów i kursów np. w ciągle rozwijającej się branży turystycznej, szczególnie, że planowana rozbudowa infrastruktury noclegowej stworzy dla nich nowe miejsca pracy. Poprzez ten system wyszkolona zostanie dobrze wykwalifikowana kadra, na której brak często skarżą się pracodawcy. Szczególny potencjał w tym zakresie ma województwo wielkopolskie, które na tle całego kraju wypada bardzo dobrze. Niska stopa bezrobocia, wysoki odsetek osób aktywnych zawodowo, dobry budżet, wysoki poziom PKB per capita oraz dobre położenie województwa stwarzają wspaniałe możliwości dla rozwoju. Turystyka jest niewyczerpaną bazą pomysłów. Należy tylko obrać odpowiednią taktykę dla jej rozwoju.

76 76

77 77 2. Badanie ankietowe Do badania ankietowego wybrano próbę badawczą na poziomie 945 podmiotów z sektora turystyki. Były to hotele, restauracje, biura i agencje turystyczne oraz inne podmioty związane z branżą turystyczną prowadzące działalność na terenie badanego województwa wielkopolskiego. Na tej podstawie zidentyfikowana została sytuacja w przedsiębiorstwach pod względem wiedzy i umiejętności zatrudnianych pracowników, jak i ich zapotrzebowanie na poszczególne zawody oraz umiejętności praktyczne personelu. Jak wynika z badania, w województwie wielkopolskim działalność związaną z turystyką prowadzą przede wszystkim mikro i małe podmioty. Wśród badanych przedsiębiorstw aż 51% stanowiły mikro przedsiębiorstwa zatrudniające do 9 osób i 40% małe przedsiębiorstwa zatrudniające od 10 do 49 pracowników. Jedynie 10% firm w tym sektorze klasyfikuje się do grupy średnich przedsiębiorstw ze względu na zatrudnienie od 50 do 249 osób. Na uwagę zasługuje także fakt, że żadna z firm, które wzięły udział w badaniu, nie zalicza się do dużych przedsiębiorstw. Ze względu na formę prawną działalność w branży turystycznej prowadzona jest głównie przez osoby fizyczne, które stanowią prawie połowę wszystkich podmiotów, a dokładnie 48%. Natomiast 38% przedsiębiorstw funkcjonuje na zasadzie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Pozostałe 18% firm wybrało inne formy prawne prowadzenia działalności, takie jak spółka akcyjna czy jawna. Większość przedsiębiorstw to firmy posiadające duże doświadczenie w branży. Bowiem 55% przedsiębiorstw funkcjonuje na rynku już ponad 10 lat, a 33% prowadzi działalność od 3 do 10 lat. Jedynie 3% to firmy nowopowstałe, rozwijające swoją działalność, istniejące na rynku dopiero niecały rok.

78 78 Wykres 2.1 Liczba zatrudnionych pracowników Powyżej 250 0% % % % Wykres 2.2 Forma prawna powadzonej działalności 18% osoba fizyczna prowadząca działalnośd 48% spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 34% inna forma prawna

79 79 Wykres 2.3 Okres prowadzenia obecnej działalności gospodarczej (w latach) 55% 33% 3% 9% mniej niż 1 od 1 do 3 od 3 do 10 powyżej 10 W badaniu wzięły udział przede wszystkim podmioty prowadzące hotel z restauracją oraz agenci i pośrednicy turystyczni. Według PKD ich działalność klasyfikowana jest do grup odpowiednio 55.1 i 56.1 oraz Z przeprowadzonej statystyki wynika, że 41% podmiotów to hotele, a 25% przedsiębiorstw jako główną bądź dodatkową działalność prowadzi restaurację. Część z tych podmiotów zajmuje się także przygotowywaniem żywności dla odbiorców zewnętrznych, czyli cateringiem. Stanowią one 8% ogółu badanych. Natomiast ponad połowę respondentów, a dokładnie 52%, stanowiły biura podróży, z czego część z nich deklarowała prowadzenie również działalności usługowej w zakresie rezerwacji (wg PKD 79.9). Ten ostatni wspomniany rodzaj działalności prowadzi 16% badanych. Pozostałą działalnością związaną z branżą turystyczną, jak pola kempingowe czy pensjonaty, zajmuje się stosunkowo niewielki procent podmiotów.

80 80 Wykres 2.4 Rodzaj prowadzonej działalności PKD % PKD % PKD 55.3 PKD % 1% PKD % PKD % PKD % PKD % PKD % Inny rodzaj 1% *nie sumuje się do 100%, można było wybrać kilka odpowiedzi Objaśnienia: PKD Hotele i podobne obiekty zakwaterowania PKD Obiekty noclegowe turystyczne i miejsca krótkotrwałego zakwaterowania PKD Pola kempingowe i pola namiotowe PKD Pozostałe zakwaterowanie PKD Restauracje i pozostałe placówki gastronomiczne PKD Przygotowywanie żywności dla odbiorców zewnętrznych (katering) i pozostała gastronomiczna działalność usługowa PKD Przygotowywanie i podawanie napojów PKD Działalność agentów i pośredników turystycznych oraz organizatorów turystyki PKD Pozostała działalność usługowa w zakresie rezerwacji i działalności z nią związane

81 81 Wśród badanych podmiotów przeważająca większość nie przynależy kapitałowo ani organizacyjnie do sieci czy organizacji zrzeszających. Aż 78% respondentów deklaruje brak takich powiązań, a tylko 22% przedsiębiorstw w branży jest powiązana sieciowo. W grupie podmiotów zrzeszonych połowa działa w obrębie sieci krajowej, a 25% deklaruje powiązania międzynarodowe. Natomiast na zasadach franchisingu działa w Wielkopolsce 15% firm. Wykres 2.5 Czy działalność prowadzona jest w sieci? 78% 22% Tak Nie Wykres 2.6 Powiązania sieciowe klaster 0% franchising 15% inne 10% sied międzynarodowa 25% sied krajowa 50%

82 82 Ogólnie respondenci oceniają umiejętności zatrudnianego przez siebie personelu jako wystarczające. Prawie 60% podmiotów uważa, że kwalifikacje ich pracowników zajmujących się bezpośrednią obsługą klienta są właśnie wystarczające. Optymistyczny jest fakt, że ponad 30% z nich uważa, że umiejętności te są wysokie i bardzo wysokie, a jedynie 8% postrzega swój personel jako nisko i bardzo nisko wykwalifikowany. Natomiast kwalifikacje w grupie zatrudnianych menedżerów są postrzegane przez pracodawców jako wysokie. Uważa tak 45% badanych podmiotów, z czego 11% ocenia je nawet jako bardzo wysokie. Kolejne 42% zatrudnia menedżerów z wystarczającymi kwalifikacjami zawodowymi, a tylko niewielki procent stanowią Ci słabo przygotowani do zawodu. Jeśli chodzi o tak ważną w branży turystycznej znajomość języków obcych przez pracowników to można ocenić ją jako dobrą. Deklaruje tak bowiem 37% respondentów, a 30% ocenia ją jako wystarczającą Należy przy tym zauważyć, że w tej branży wymagania stawiane przez pracodawców, co do poziomu znajomości języków obcych, są wysokie. Z tego może więc wynikać fakt, że 25% przedsiębiorstw zauważa słabą bądź nawet bardzo słabą znajomość języków obcych wśród swoich pracowników, a tylko 4% ocenia ją jako bardzo dobrą. Kolejną niezwykle ważną w tej branży cechą, którą powinni wykazywać się pracownicy, są umiejętności praktyczne. Pod tym względem ponad połowa podmiotów sektora turystycznego w województwie wielkopolskim, a dokładnie 55%, posiada kadrę dobrze bądź bardzo dobrze przygotowaną praktycznie do wykonywania zawodu. Dla 38% respondentów umiejętności te są zadowalające, a tylko w przypadku 7% badanych podmiotów pracownicy posiadają niskie umiejętności praktyczne.

83 83 Wykres 2.7 Ocena kwalifikacji pracowników zajmujących się bezpośrednią obsługą klienta 1% 7% 8% 25% Bardzo wysokie Wysokie Wystarczające Niskie 59% Bardzo niskie Wykres 2.8 Ocena kwalifikacji zatrudnionych menedżerów 1% 5% 11% 42% 34% Bardzo wysokie Wysokie Wystarczające Niskie Bardzo niskie *nie sumuje się do 100%, niektórych ankietowanych mogło nie dotyczyć

84 84 Wykres 2.9 Ocena znajomości języków obcych przez pracowników 4% 4% 25% Bardzo dobra 37% Dobra Wystarczająca Słaba Bardzo słaba 30% Wykres 2.10 Ocena umiejętności praktycznych pracowników Bardzo niskie 1% Niskie 6% Bardzo wysokie 10% Wystarczające 38% Wysokie 45%

85 85 Zdecydowana większość pracowników zajmujących się bezpośrednią obsługą klienta w badanych firmach województwa wielkopolskiego posiada średnie bądź wyższe wykształcenie. Stanowią oni łącznie aż 92%. Wśród nich 3% ukończyło dodatkowo studia podyplomowe. Natomiast w gronie zatrudnionej kadry zarządzającej wyraźnie dominują menedżerowie z wyższym wykształceniem, ich udział wynosi 71% ogółu zatrudnionych na tym stanowisku. Co czwarta osoba zarządzająca posiada wykształcenie średnie. Wśród wszystkich pracowników branży turystycznej żaden z nich nie zakończył edukacji na poziomie podstawowym i tylko niewielki procent stanowią Ci z zawodowym wykształceniem. Jeśli chodzi natomiast o jakość tego wykształcenia, to respondenci nisko oceniają system edukacji. 46% uważa, że obecne przygotowanie przez szkoły do pracy w sektorze turystycznym jest słabe, a 36% ocenia je tylko jako wystarczające. Żaden z respondentów nie postrzega przygotowania do zawodu jako bardzo wysokiego, a jedynie 10% uznało je za wysokie. Wykres 2.11 Ogólny poziom wykształcenia pracowników zajmujących się bezpośrednią obsługą klienta 60% 50% 51% 40% 41% 30% 20% 10% 0% 0% 5% Podstawowe Zawodowe Średnie Wyższe Podyplomowe 3%

86 86 Wykres 2.12 Ogólny poziom wykształcenia zatrudnionej kadry zarządzającej 80% 70% 60% 71% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 25% 0% 1% 1% Podstawowe Zawodowe Średnie Wyższe Podyplomowe *nie sumuje się do 100%, niektórych ankietowanych mogło nie dotyczyć Wykres 2.13 Ocena systemu edukacyjnego pod względem przygotowania do pracy w sektorze turystycznym Bardzo wysokie 0% Wysokie 10% Wystarczające 36% Niskie 46% Bardzo niskie 8% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50%

87 87 Respondenci uznali, że niedopasowanie zasobów ludzkich do zapotrzebowania branży turystycznej wynika przede wszystkim z barier językowych w obsłudze turystów zagranicznych. Dla 40% badanych pracodawców to bardzo istotny powód niedopasowania, a dla 38% istotny. Warto przy tym podkreślić, że nikt z badanych nie uznał, że bariery językowe są czynnikiem nieistotnym. Również prawie 80% badanych wskazało brak wystarczających umiejętności obsługi klientów i znajomości ich oczekiwań przez pracowników jako istotny bądź bardzo istotny powód niedopasowania zasobów ludzkich. Jedynie 6% nie widzi wyraźnego związku. Kolejnym ważnym powodem jest niewystarczająca współpraca przedsiębiorstw działających w branży z placówkami kształcącymi kadry, głównie w kwestii praktycznego przygotowania do zawodu. Tak uważa 70% ankietowanych, z czego dla 38% to najistotniejsza przyczyna niedostosowania pracowników do ich wymagań. Równocześnie jedynie 5% uznało, że to czynnik nieistotny. Dla niewielu procent podmiotów branży turystycznej nieistotne są również ograniczone środki na szkolenia zewnętrzne. Zaś 65% uważa to za istotną, a nawet jako bardzo istotną przeszkodę w dopasowaniu personelu do zapotrzebowania sektora turystycznego. Z przeprowadzonego badania ankietowego wynika również, że dla 38% istotna jest niewystarczająca znajomość nowoczesnych technologii, przy czym tylko dla 3% respondentów jest to nieznacząca przyczyna niedopasowania. Z kolei za nieliczący się powód najwięcej podmiotów branży turystycznej uznało odpływ profesjonalnej kadry za granicę. Odpowiedział tak co piąty ankietowany. Według pracodawców poddanych badaniu, sezonowość w zatrudnianiu i brak kadry do realizacji wewnętrznych szkoleń są raczej istotnymi powodami. Większość, dokładnie 37%, uznało także, że trudności w stałym dopasowaniu kwalifikacji pracowników w istotnym stopniu wywołane są wysoką dynamiką zmian w zakresie wymagań klientów.

88 88 Wykres 2.14 Powody niedopasowania zasobów ludzkich do zapotrzebowania sektora turystycznego

89 89 Z badania ankietowego wynika, że doskonalenie umiejętności pracowników ma przede wszystkim polepszyć jakość świadczonych usług turystycznych. Dla 45% badanych pracodawców jest to główny cel doszkalania pracowników. 24% ankietowanych natomiast oczekuje poprawy marketingu i promocji usług turystycznych. Najmniej badanych jako główny cel doskonalenia zdolności personelu stawia sobie tworzenie markowych produktów turystycznych. Tak deklaruje tylko 9%. Według badanych najważniejszym obszarem szkolenia pracowników jest nauka języków obcych. Aż 60% uważa, że w tym obszarze potrzeby szkoleniowe są największe. Doskonalenia wymaga zwłaszcza język angielski i niemiecki. 58% zauważa też konieczność szkolenia pracowników w obszarze marketingu i promocji. Zdaniem ponad połowy ankietowanych pracownicy powinni odbyć także szkolenia z zakresu sprzedaży usług. Tylko w 15% przedsiębiorstw głównym obszarem działalności wymagającym szkolenia jest współpraca z innymi firmami. Wykres 2.15 Obszary działalności firmy, w których potrzeby szkoleniowe pracowników są największe 3% Marketing i promocja 60% 58% Przygowanie oferty produktowej Sprzedaż usług 22% 29% 34% Pozyskiwanie funduszy na rozwój Współpraca z innymi firmami Rozwój firmy 15% 56% Zarządzanie firmą 32% Języki obce Inne *nie sumuje się do 100%, można było wybrać kilka odpowiedzi

90 90 Wykres 2.16 Główny cel doskonalenia umiejętności pracowników 9% 10% 45% 24% 12% Polepszenie jakości usług turystycznych Polepszenie jakości zarządzania przedsiębiorstwem turystycznym Poprawa marketingu i promocji usług turystycznych Tworzenie markowych produktów turystycznych Rozwijanie współpracy z innymi podmiotami w sektorze turystycznym

91 91 Wykres 2.17 Potrzeba nauki języków obcych przez pracowników j. angielski j. niemiecki j. francuski j. hiszpaoski j. rosyjski inne 10% 4% 4% 8% 44% 30% Aby sprostać rosnącym wymaganiom klientów, aż 75% badanych przedsiębiorstw promuje ideę ciągłego kształcenia wśród swoich pracowników. Niepokojący jest jednak fakt, że w ponad 40% przebadanych firm niewielu, a w niektórych nawet żaden z pracowników nie odbył szkolenia w ciągu ostatnich dwóch lat. Jedynie w 19% przeszkolono ponad połowę pracowników, z czego w 16% firm szkoleniem objęto powyżej 71% personelu. Na szkolenia pracowników przedsiębiorstwa poświęciły średnio od 3 do 5 dni w roku. Tak deklaruje 43% badanych. Należy zwrócić uwagę, że 12% firm w ogóle nie szkoli pracowników. Tyle samo przedsiębiorstw przeznacza na szkolenia powyżej 5 dni w roku.

92 92 Wykres 2.18 Promowanie wśród pracowników idei ciągłego kształcenia w celu sprostania rosnącym wymaganiom klientów 75% 14% 11% Tak Nie Nie wiem Wykres 2.19 Procent pracowników, którzy odbyli szkolenia w ciągu ostatnich dwóch lat 16% 3% 41% 0% - 10% 11% - 30% 31% - 50% 22% 51% - 70% powyżej 71% 18%

93 93 Wykres 2.20 Średnia liczba dni w roku poświęcona na szkolenia pracowników 43% 33% 12% 12% 0 1 do 2 3 do 5 powyżej 5 Co czwarta firma sektora turystycznego wskazuje, że głównie ograniczone środki na szkolenia i równocześnie zbyt droga oferta szkoleniowa zmniejszają zakres odbywania szkoleń przez pracowników. W bardzo niewielkim stopniu barierą jest niechęć samych pracowników do odbywania szkoleń bądź ogólny brak potrzeb szkoleniowych w firmie. Z tych powodów tylko w 6% przedsiębiorstw liczba szkoleń jest ograniczona. 16% jako główny powód podaje brak odpowiedniej oferty szkoleniowej, a dla 14% badanych firm województwa wielkopolskiego barierą w organizowaniu szkoleń dla pracowników jest brak możliwości zastąpienia osoby odbywającej szkolenie bądź po prostu brak czasu.

94 94 Wykres 2.21 Główne ograniczenia odbywania szkoleń przez pracowników 1% 16% 26% 24% 14% 5% 14% Ograniczone środki na szkolenia Brak czasu Brak możliwości zastąpienia osoby odbywającej szkolenie Niechęd pracowników do odbywania szkoleo Zbyt droga oferta szkoleniowa Brak odpowiedniej oferty szkoleniowej Brak potrzeb szkoleniowych Odbycie szkoleń przez pracowników okazuje się dość skuteczne i w konsekwencji korzystne dla firmy. Wyniki badania ankietowego wykazały bowiem, że 81% przedsiębiorstw, które szkolą swoich pracowników, oceniło je jako raczej skuteczne lub skuteczne, choć w tym tylko 3% postrzega je jako bardzo skuteczne. Dla 15% firm sektora turystycznego były one raczej nieskuteczne. Żaden z ankietowanych nie uznał odbytych szkoleń natomiast za zupełnie nieskuteczne. Według 62% badanych przedsiębiorstw odbyte szkolenia dostarczyły pracownikom umiejętności praktycznych, a jedynie w 18%

95 95 przedsiębiorstw nie wpłynęły na zdolności ich pracowników. Pozostałym badanym trudno stwierdzić przydatność odbytych szkoleń. Wykres 2.22 Ocena skuteczności szkoleń odbytych przez pracowników Bardzo skuteczne 3% Skuteczne 26% Raczej skuteczne 52% Raczej nieskuteczne 12% Nieskuteczne 3% Zupełnie nieskuteczne 0% *nie sumuje się do 100%, niektórych ankietowanych mogło nie dotyczyć Wykres 2.23 Wzrost umiejętności praktycznych pracowników dzięki odbytym szkoleniom 70% 60% 62% 50% 40% 30% 20% 10% 18% 20% 0% Tak Nie Nie wiem

96 96 W województwie wielkopolskim spośród badanych przedsiębiorstw branży turystycznej jedynie 1/3 skierowała swoich pracowników na szkolenia dofinansowane ze środków Unii Europejskiej w ciągu minionych dwóch lat. 63% firm natomiast nie skorzystało z takiej możliwości. Jeżeli chodzi o nadchodzące dwa lata, to już połowa badanych firm z branży planuje skierować pracowników na tego typu szkolenia, a 11% wciąż nie zamierza z tego korzystać. Pozostałe 38% respondentów nie podjęło jeszcze decyzji w kwestii uczestnictwa pracowników w szkoleniach dofinansowanych ze środków UE. Wykres 2.24 Korzystanie ze szkoleń dofinansowanych ze środków Unii Europejskiej przez pracowników w ciągu ostatnich dwóch lat Nie wiem 4% Tak 33% Nie 63%

97 97 Wykres 2.25 Czy w ciągu najbliższych dwóch lat firma planuje skierować pracowników na szkolenia dofinansowane ze środków Unii Europejskiej? Nie wiem 38% Tak 51% Nie 11% Jedynie 51% przedsiębiorstw deklaruje, że bada potrzeby szkoleniowe swojego personelu. W pozostałych firmach nie prowadzi się takich analiz. Z tych badań wynika natomiast, że pracownicy są zainteresowani dokształcaniem. Tak odpowiedziało aż 3/4 podmiotów. W 7% pracownicy nie wykazują potrzeby szkolenia, a 18% podmiotów niestety nie zna podejścia swoich pracowników do dalszego dokształcania i rozwijania umiejętności. Wykres 2.26 Badanie potrzeb szkoleniowych pracowników 51% 49% Tak Nie

98 98 Wykres 2.27 Zainteresowanie pracowników dokształcaniem Nie 7% Nie wiem 18% Tak 75% Badanie ankietowe wykazało, że większość przedsiębiorstw branży turystycznej województwa wielkopolskiego nie posiada wewnętrznych programów szkoleniowych. Stanowią one 64% ogółu badanych. W pozostałych 36% szkoli się wewnętrznie pracowników, z czego tylko 16% firm posiada wewnętrzną kadrę szkolącą. 84% natomiast nie zatrudnia takich pracowników. Mimo tego, że tak niewiele firm sektora turystycznego wewnętrznie szkoli personel, aż 84% podmiotów nie korzysta także z usług zewnętrznych firm konsultingowych. Jest to więc kolejny powód niedopasowania zasobów ludzkich do potrzeb działalności firm branży turystycznej.

99 99 Wykres 2.28 Posiadanie wewnętrznych programów szkoleniowych w firmie 64% 36% Tak Nie Wykres 2.29 Posiadanie przez firmę wewnętrznej kadry szkolącej 84% 16% Tak Nie

100 100 Wykres 2.30 Korzystanie przez firmę z usług firm konsultingowych oferujących usługi w zakresie dopasowania zasobów ludzkich do potrzeb działalności firmy 84% 16% Tak Nie W ciągu najbliższych dwóch lat 70% firm planuje utrzymać zatrudnienie na obecnym poziomie. 20% deklaruje chęć zatrudnienia dodatkowych pracowników. Natomiast redukcja zatrudnienia planowana jest jedynie w 10% przedsiębiorstw, które wzięły udział w badaniu. Wykres 2.31 Plany odnośnie do zatrudnienia w ciągu najbliższych dwóch lat 10% 20% Wzrost zatrudnienia 70% Utrzymanie obecnego poziomu zatrudnienia Spadek zatrudnienia