O potrzebie ochrony przyrody nieożywionej w okolicach Piły (północna Wielkopolska)

Transkrypt

1 Każda odrobina pyłu i grudka ziemi ma w sobie zapisane swe dzieje, są one jednakowoż już tak długie i obfitujące w zmiany, ze to pismo jest dla nas w znacznej mierze zatarte. Jeżeli jednak napotkamy zjawiska szczególnie proste i dzięki temu łatwo nam je dokładnie odczytać oraz rozpoznać harmonję, która się w nich wyraża, to oznaczmy je jako pomniki. Poznanie takich pomników jest niejako wstępem do studjowania przyrody ojczystej, z którą jesteśmy nierozerwalnie związani. Prof. Stefan Kreutz (1932) Ochrona przyrody nieożywionej O potrzebie ochrony przyrody nieożywionej w okolicach Piły (północna Wielkopolska) Paweł M. Owsianny 1,2, Magdalena Ratajczak-Szczerba 1 Uniwersytet im. A. Mickiewicza Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych Instytut Geoekologii i Geoinformacji Zakład Geomorfologii ul. Dzięgielowa 27, Poznań magdarat@amu.edu.pl owsianny@amu.edu.pl 2 Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny w Pile ul. Kołobrzeska 15, Piła 1 Abstract: Piła vicinity is the area that is situated on the border of several physical-geographical units and geomorphologic districts in the Northern Poland. The enormous diversity (geodiversity) of forms and geological systems, geomorphologic and pedological, and also different types of surface water is the effect of natural processes (endo- and exogenous). It is also a subject of anthropogenic influence. In the article the attention was paid on the necessity of preservation, scientific and didactic usage of inanimate nature sites with good documentary evidence, as national heritage. The authors move a proposal of 9 geosites establishment: Peatlands And Meadows In The Middle Noteć Valley, Glacial Deposits In A Gravel-pit In Dziembowo, Glacial Deposits In A Gravel-pit In Dębówko Nowe, Glacial Deposits In A Gravel-pit And Emplacement Of An Early-medieval Castle In Wolsko Dolne, Calcareous Fens on the Rurzyca River, Brown Coal Drags Near Miasteczko Krajeńskie, Lake-bog Geoecosytem of Kuźnik Nature Reserve. The next 6 geosites the authors propose to work out in the nearest future. All of these geosites should be elements of whole population education, however precisely children and youth, from kindergarten to university.

2 122 Paweł M. Owsianny, Magdalena Ratajczak-Szczerba Wstęp Miasto Piła, historycznie i kulturowo, położone jest w obrębie Wielkopolski (Topolski 1999). Fizjograficznie usytuowane jest w południowej części Pojezierza Pomorskiego, natomiast na południe od miasta znajduje się Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka (m. in. Galon 1961, 1968; Kozarski 1962, 1965, 1999; Kozarski, Nowaczyk 1999; Nowaczyk 2004). Pradolina rozdziela Pojezierze Pomorskie od Pojezierza Wielkopolskiego i stanowi ważną naturalną granicę bio- i zoogeograficzną (m.in. Szafer 1972; Burakowski i in. 1989). Gwda, nad którą leży Piła, płynie doliną dość głęboko wciętą w środkową część Pojezierza Pomorskiego, oddzielając Pojezierze Wałeckie i Równinę Wałecką na zachodzie od Pojezierza Krajeńskiego (Wysoczyzny Krajeńskiej) na wschodzie. Na analizowanym obszarze wody roztopowe ostatniego lądolodu skandynawskiego wykształciły także w wielu miejscach systemy dolin rynnowych. Jedną z nich jest Rynna Jezior Kuźnickich, której południowy fragment przebiega przez Piłę. Położone w jej obrębie jeziora, oprócz walorów geomorfologicznych i geologicznych, są bardzo cennym elementem ochrony różnorodności biologicznej (Owsianny 2006, 2009). Obiekty o zbliżonejgenezie i wysokiejróżnorodności przyrodniczejmożemy znaleźć także na Pojezierzu Wałeckim i Równinie Wałeckiej, na przykład w okolicach rzeki Rurzycy (Jasnowska, Jasnowski 1987; Jasnowska i in. 1993a, b, c, d). W południowej części Wysoczyzny Krajeńskiej na uwagę zasługuje kilka potężnych wzniesień, zaliczanych do Nadnoteckiego Ciągu Czołowomorenowego. Ich budowa geologiczna wskazuje na dużą dynamikę czoła lądolodu (Ratajczak 2000, 2007a c i cytowana tam literatura). Budowa geologiczna samejwysoczyzny Krajeńskiej jest również ciekawa i urozmaicona występującymi w dużej liczbie porwakami osadów trzeciorzędowych (iłów pstrych i węgla brunatnego). Południowy kraniec Wysoczyzny Krajeńskiej porozcinany jest z kolei licznymi dolinkami erozyjno-denudacyjnymi. Jeszcze inne formy geologiczne występują na stożku Gwdy na południe od Piły, gdzie tuż przy krawędzi Wysoczyzny Krajeńskiej z Pradoliną Toruńsko-Eberswaldzką najprawdopodobniej w późnym glacjale i na początku holocenu, w wyniku intensywnej działalności eolicznej powstały pola wydmowe. Również historycznie obszar ten był terenem pogranicza, ponieważ leżał u krańców północnejwielkopolski i jednocześnie u krańców południowego Pomorza. Rozdzielał Pomorze od Kaszub. Stąd region ten etnologicznie zwany jest Krajną obszarem na krańcu (Ziółkowski 1994). Przebiegały tu granice plemienne i państwowe (Boras, Dworecki 1993; Ziółkowski 2004). Takie pogranicze historyczne było w bardzo dużej mierze konsekwencją usytuowania na granicy jednostek przyrodniczo-geograficznych. Jeszcze bardziejwyraźny obraz położenia na granicy kilku jednostek fizycznogeograficznych i geomorfologicznych Polski dotyczy powiatu pilskiego, a wyraża się on w bogactwie form terenu i szaty roślinnej. Taka różnorodność form i systemów geologicznych, geomorfologicznych i glebowych, a także różne typy wód powierzchniowych określane są mianem georóżnorodności i są wynikiem procesów naturalnych

3 O potrzebie ochrony przyrody nieożywionej w okolicach Piły (północna Wielkopolska) 123 (endo- i egzogenicznych). Podlegają również przekształceniom antropogenicznym (por. Alexandrowicz 1978, 1991; Kozłowski i in. 2004; Gonera 2005). Udokumentowane formy różnorodności geologicznejwłączane są przez Państwowy Instytut Geologiczny (PIB) do Centralnego Rejestru Geostanowisk Polski (CRGP). Rejestr ten udostępniany jest jako popularno-naukowy serwis internetowy, zawiera obecnie około 1500 najcenniejszych krajowych obiektów przyrody nieożywionej (stan na 2010 rok). Prezentuje informacje o pojedynczych odsłonięciach, grupach odsłonięć, skałkach, głazach narzutowych, formach krasowych i wietrzeniowych oraz o innych obiektach geologicznych ( W bazie CRGP znajduje się 65 stanowisk z Wielkopolski, w tym tylko 4 z okolic Piły (tab. 1, ryc. 1). W całejwiel- Tabela 1. Goestanowiska w okolicach Piły według Centralnego Rejestru Geostanowisk w Polsce ( (ryc. 1) Nazwa obiektu Osady polodowcowe w żwirowni w Wyrzysku-Hetkach, gmina Wyrzysk, powiat pilski Piaskownia w Ujściu nad Notecią, gmina Ujście, powiat pilski Zaczarowana Karoca (inna nazwa: Diabelski Wóz), gmina Szamocin, powiat chodzieski Typ obiektu odsłonięcie geologiczne sztuczne odsłonięcie geologiczne sztuczne stanowiska występowania interesujących minerałów lub skał Zaklęta Karczma, gmina Margonin, powiat chodzieski stanowiska występowania interesujących minerałów lub skał Ryc. 1. Rozmieszczenie geostanowisk w Wielkopolsce: 1) geostanowiska w Wielkopolsce, 2) projektowane geostanowiska w powiecie pilskim

4 124 Paweł M. Owsianny, Magdalena Ratajczak-Szczerba kopolsce jest 20 geostanowisk w kategorii elementy rzeźby formy denudacyjne, 18 to stanowiska występowania interesujących minerałów lub skał, 12 to stanowiska inne, nie klasyfikujące się do pozostałych, 9 odsłonięć geologicznych sztucznych, tylko 5 obiektów wodnych i 1 stanowisko paleontologiczne. Najbliższym Pile geostanowiskiem typu obiekt wodny jest skrzyżowanie rzek Nielby i Wełny w Wągrowcu. Celem niniejszego opracowania jest zwrócenie uwagi na występujące w okolicach Piły cenne formy przyrody nieożywionej, zasługujące na wpisanie do Centralnego Rejestru Geostanowisk Polski. Szczególna uwaga zostanie zwrócona na stan i dalsze potrzeby udokumentowania oraz objęcia formami ochrony przyrody proponowanych geostanowisk w tym regionie. Materiał i metody badań Analizą objęto okolice miasta Piły i obszar powiatu pilskiego (gminy Piła, Szydłowo, Ujście, Kaczory, Miasteczko Krajeńskie, Białośliwie, Łobżenica i Wyrzysk) (ryc. 2). Badania obejmowały kwerendę literatury w kierunku poszukiwania dokumentacji geologicznej i geomorfologicznej z powyższego terenu oraz prace autorów z lat Badania geologiczne i geomorfologiczne prowadzone były standardowymi metodami, szerzejopisanymi w pracach Ratajczak (2000, 2007) i Owsiannego (2006). Wyniki Na podstawie danych literaturowych i badań własnych proponuje się ustanowić następujące geostanowiska: 1) Torfowiska i łąki Doliny Środkowej Noteci Typ obiektu: wodny (wodno-torfowiskowy). Położenie: Środkowy fragment doliny Noteci od Nakła nad Notecią po Radolin i Walkowice (okolice Trzcianki; Kondracki 1998). W obrębie powiatu pilskiego jest to obszar obejmujący fragment doliny po północnej stronie Noteci, położony w przybliżeniu pomiędzy liniami łączącymi miejscowości Stobno i Walkowice na zachodzie a Jadwiżyn i Mieczkowo na wschodzie. Dojechać drogami można od strony miejscowości usytuowanych przy krawędzi pradoliny bądź drogami przecinającymi rzekę Noteć (krajową nr 11, wojewódzkimi nr 190 i 194 oraz drogą pomiędzy miejscowościami Krzewina i Milczek). W głąb łąk i torfowisk dojazd utrudniony śródłąkowe drogi gruntowe. Oś obszaru rzeka Noteć jest częścią Międzynarodowej Drogi WodnejE-70. Noteć i jejdopływy na przedmiotowym odcinku (Gwda i Łobżonka) są ważnymi szlakami kajakowymi. Koordynaty: wzdłuż rzeki Noteć pomiędzy punktami 53 03'28''N, 16 39'17''E a 53 05'14''N, 17 21'32''E. Charakterystyka geologiczna: Dolina ŚrodkowejNoteci stanowi integralną część Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej(Kozarski 1962, 1965, 1995). Dane do dokumentacji geologicznej obiektu zawierają także prace Okruszki i Churskiego (1969), Il-

5 O potrzebie ochrony przyrody nieożywionej w okolicach Piły (północna Wielkopolska) 125 nickiego (1972, 1979, 2005) czy Krąpca i in. (1996). Dolina ŚrodkowejNoteci to jeden z największych zwartych kompleksów torfowisk niskich w Polsce. Interesujący naukowo jest fakt limnologicznej fazy w historii funkcjonowania obiektu. Dokumentują to osady biogeniczne, które na przykład na wysokości Heliodorowa sięgają do około 12 m p.p.t., gdzie pod torfami o miąższości około 3,5 m zalega blisko 9 m gytii węglanowych (Ilnicki 1972, 2005). Materiały do stratygrafii i analizy pyłkowejw tejczęści Pradoliny Noteci (stanowisko badawcze w rejonie Milcza), podał Wodziczko (1948). W obrębie dna doliny występują inne formy georóżnorodności, w tym eoliczne (Krąpiec i in. 1996), które mogą mieć także status osobnych geostanowisk. Ryc. 2. A: Mapa morfologiczna model rzeźby terenu, rozdzielczość 30 m. B: Schematyczna mapa morfologiczna nadnoteckiego ciągu czołowomorenowego Legenda: 1 doliny: Pradolina Noteci Warty oraz dolina Gwdy i Łobżonki, 2 południowy fragment Wysoczyzny Krajeńskiej (przeważa wysoczyzna polodowcowa płaska, tylko w części południowo-zachodniejfalista), 3 północna część Wysoczyzny Gnieźnieńskiej(północny fragment), 4 większe wzniesienia o wysokościach m n.p.m., 5 największe wzniesienia czołowomorenowe o wysokościach ponad 160 m n.p.m. (3 główne wzniesienia tworzące nadnotecki ciąg czołowomorenowy)

6 126 Paweł M. Owsianny, Magdalena Ratajczak-Szczerba Znaczenie naukowo-dydaktyczne i turystyczne: Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka stanowi ważną jednostkę graniczną w regionalizacji fizjograficznej, geomorfologicznej, botanicznej i zoologicznej. Usytuowana w jej obrębie Dolina Środkowej Noteci jest ważnym obiektem naukowym, choć jeszcze nie do końca rozpoznanym. Badania geologiczne i geomorfologiczne dostarczają już obecnie wiedzy o rozwoju tego obiektu, zwłaszcza w kontekście funkcjonowania na etapie deglacjacji ostatniego lądolodu i po nim. Uszczegółowienia, a w zasadzie dalszego rozpoznania w obrębie paleogeograficznych studiów interdyscyplinarnych, wymagają studia palinologiczne rozpoczęte przez Wodziczkę (1948). Podobnie dalszego rozpoznania wymaga zróżnicowanie form geomorfologicznych (georóżnorodności) i ich powiązania z bioróżnorodnością (różnorodność na różnych poziomach: fitokompleksów, zbiorowisk roślinnych, gatunków). Obiekt ten pełnił historycznie ważną rolę jako naturalna bariera społeczno-kulturowa. W obrębie doliny, a także na jej obrzeżach funkcjonowały prehistoryczne grodziska i cmentarzyska oraz przeprawy rzeczne (np. Krąpiec i in. 1996; Machajewski Rola 2006; Rola 2009 i cytowana tam literatura). Obiekt pod względem naukowym i dydaktycznym ma rangę ponadkrajową i winien być doceniony przez społeczność międzynarodową jako obszar UNESCO. Konieczne jest opracowanie specjalnej trasy turystycznej w obrębie obiektu, uwzględniającej bogactwo geologiczne, przyrody ożywionej i historycznej działalności człowieka. Formyochronyprzyrody: Geostanowisko znajduje się w obrębie obszaru chronionego krajobrazu, a także czterech obszarów Natura 2000: dwóch Specjalnych Obszarów Ochrony Ptaków (SOO) Nadnoteckie Łęgi (kod obszaru PLB300003) i Dolina ŚrodkowejNoteci i Kanału Bydgoskiego (PLB300001) oraz dwóch Obszarów Specjalnej Ochrony Siedlisk (OSO) Dolina Noteci (PLH300004) i Ostoja Pilska (PLH300045). W jego bezpośrednim sąsiedztwie usytuowane są inne obszary chronione, w tym Natura 2000 (SOO Puszcza nad Gwdą PLB i OSO Struga Białośliwka PLH300054) oraz rezerwat Zielona Góra. Autorzy nie postulują na obecnym etapie powoływania krajowych form ochrony dla całego obiektu, lecz uważają, że winien zostać objęty ochroną i promocją jako obszar UNESCO. 2) Osady polodowcowe w żwirowni Dziembowo (ryc. 3) Typ obiektu: Sztuczne odsłonięcie geologiczne nieczynna żwirownia. Położenie: Stanowisko położone jest w gminie Kaczory, na południe od wsi Dziembowo (53 3'51''N, 16 50'54''E). Dojazd do stanowiska jest bardzo dogodny drogą biegnącą na południowy wschód z Dziembowa. Odsłonięcie z powodu swoich rozmiarów jest również dobrze widoczne z trasy kolejowej Chodzież Piła. Charakterystyka geologiczna: Stanowisko usytuowane jest w krawędzi Pradoliny Noteci Warty, na wysokości od m n.p.m. Według podziału Polski na jednostki strukturalne jest to wał środkowopolski. Wiek osadów w stanowisku to czwartorzęd, plejstocen. Odsłonięcie daje wgląd w budowę wewnętrzną wysoczyzny denno morenowej. Wysokość stanowiska około 20 m, szerokość około 110 m. Występują trzy typy osadów (litologia): gliny (zwałowe, pozostałe), piaski (różnego typu), żwiry. W stanowisku odsłaniają się dwie główne sekwencje osadów. Są to dwa poziomy glin lodowcowych z nałożenia (typu lodgement) rozdzielone piaskami i żwirami fluwioglacjalnymi. Dolna glina lodowcowa jest dwudzielna. W części

7 O potrzebie ochrony przyrody nieożywionej w okolicach Piły (północna Wielkopolska) 127 spągowej jest to subglacjalna, bazalna glina z nałożenia, o miąższości około 5 m. W stropie przechodzi w glinę z wytopienia, o miąższości około 10 m. Pierwsza z nich wskazuje na bezpośrednią obecność lądolodu na tym terenie. Pod tą gliną występują wielkoskalowe deformacje w fluwioglacjalnych osadach piaszczysto-żwirowych podścielających. Druga glina, z wytopienia, wskazuje na środowisko proksymalnej części stożka fluwioglacjalnego, u jego nasady, w bezpośredniej bliskości czoła lądolodu. Piaski i żwiry rozdzielające oba kompleksy glin są efektem sedymentacji katastrofalnej (Ratajczak 2000, 2007a; Pettersson 2002). Znaczenie naukowo-dydaktyczne i turystyczne: Stanowisko jest bardzo cennym obiektem naukowo-dydaktycznym. Dokumentuje rozwój Wysoczyzny Krajeńskiej Ryc. 3. Dziembowo A: Zachodni fragment odsłonięcia. Widoczna cała sekwencja osadów: (a) w części stropowej fragment dużego fałdu; nad piaskami zalega dolna glina lodowcowa (b), która w części stropowejjest gliną z wytopienia; powyżej seria żwirowo-piaszczysta z pakietami gliniastymi (c); w stropie sekwencji osadów występuje górna glina lodowcowa (d), subglacjalna z nałożenia w spągu tego poziomu gliniastego (fot. M. Ratajczak-Szczerba). B: Mapa geologiczna w skali 1: , arkusz Piła i Nakło. Legenda: holocen 1 torfy, 2 piaski i żwiry rzeczne; plejstocen zlodowacenie północnopolskie 3 piaski rzeczne; faza pomorska 4 piaski i żwiry wodnolodowcowe; faza poznańsko-dobrzyńska 5 mułki, piaski i żwiry kemów, 6 piaski, żwiry, głazy moren czołowych, 7 piaski, żwiry, głazy lodowcowe i wodnolodowcowe, 8 glina zwałowa, 9 piaski i żwiry wodnolodowcowe (dolne i górne). C: Sekwencja osadów lodowcowych i wodnolodowcowych w stanowisku Dziembowo. Legenda: 1 piaski eoliczne, 2 zwietrzelina, 3 glina lodowcowa górna, 4 żwiry i piaski fluwioglacjalne, 5 dolna glina lodowcowa, 6 piaski średnio- i drobnoziarniste z domieszką żwiru, leżące pod dolną gliną lodowcową, miejscami laminowane, 7 osady ilasto-mułkowe laminowane poziomo, zaburzone

8 128 Paweł M. Owsianny, Magdalena Ratajczak-Szczerba w późnym vistulianie (zlodowacenie Wisły) oraz kształtowanie się doliny pra-noteci. Obecne struktury sedymentacyjne mają dużą wartość dla celów dydaktycznych na poziomie akademickim i szkół średnich. W przypadku przystępnego zaprezentowania (np. tablice edukacyjne) mogą być również bardzo ciekawą atrakcją turystyczną nie tylko z uwagi na budowę geologiczną, ale też ze względu na rozmiary odsłonięcia i miąższość obu kompleksów glin lodowcowych. W sąsiedztwie obiektu, w tzw. Górach Morzewskich, znajduje się miejsce pamięci. Dodatkowym walorem tego miejsca jest wspaniały widok na Pradolinę Toruńsko-Eberswaldzką. Przy dobrejwidoczności można dostrzec najwyższe wzniesienie kompleksu chodzieskiej moreny czołowej Gontyńca. Formyochronyprzyrody: Geostanowisko znajduje się w obrębie obszaru chronionego krajobrazu, a także obszaru Natura 2000 OSO Dolina Noteci (PLH300004). Autorzy proponują objąć obiekt ochroną w postaci stanowiska dokumentacyjnego. 3) Osady polodowcowe w żwirowni Dębówko Nowe (ryc. 4) Typ obiektu: Sztuczne odsłonięcie geologiczne nieczynna żwirownia. Położenie: Stanowisko usytuowane w granicach gminy Białośliwie, na południe od wsi Dębówko Nowe (53 6'23''N, 17 10'21''E). Dojazd jest dogodny. Odsłonięcie jest również dobrze widoczne z trasy kolejowej Piła Bydgoszcz. Charakterystyka geologiczna: Stanowisko położone jest w krawędzi Pradoliny Noteci Warty, na wysokości m n.p.m. Według podziału Polski na jednostki strukturalne jest to wał środkowopolski. Wiek osadów w stanowisku to czwartorzęd, plejstocen. Odsłonięcie daje wgląd w budowę wewnętrzną wysoczyzny dennomorenowej. Wysokość stanowiska około 15 m, szerokość około 20 m. Występują cztery typy osadów (litologia): gliny (zwałowe, pozostałe), piaski (różnego typu), żwiry i osady ilasto-pylaste. W stanowisku odsłaniają się cztery główne sekwencje osadów. Są to piaski średnioziarniste i drobnoziarniste, laminowane przekątnie, w różnejskali, na przemian z piaskami warstwowanymi horyzontalnie. Piaski te mają około 11 m miąższości. Na nich leży seria żwirów grubo- i średnioziarnistych, o miąższości 3 m, masywnych, miejscowo warstwowanych poziomo, bardzo dobrze wysortowanych, bez udziału matriks, o strukturze typu openwork. Wyżej znajduje się kompleks glin lodowcowych dwudzielny, przedzielony warstwą drobnoziarnistych piasków, laminowanych horyzontalnie. Serię osadów zamyka półmetrowejmiąższości warstwa osadów ilasto-pylastych rytmicznie warstwowanych (Ratajczak 2000, 2007). Piaszczysto-żwirowe osady utworzyły się w rzece roztopowej. Natomiast żwir grubo- i średnioziarnisty wskazuje na wzrastający i gwałtowny przepływ. Gliny lodowcowe, z których dolna jest gliną z nałożenia typu lodgement, a górna gliną z wytopienia są śladem nasunięcia i wycofania się czoła lądolodu z tego rejonu. Osady ilasto-pylaste rytmicznie warstwowane są świadectwem sedymentacji w zbiorniku zastoiskowym na przedpolu lądolodu. Zbiornik ten sięgał aż za dzisiejszy Wyrzysk (Ratajczak 2000, 2007b; Pettersson 2002; Sokołowski 2005 stanowisko Wyrzysk Hetki). Znaczenie naukowo-dydaktyczne i turystyczne: Stanowisko jest kolejnym bardzo cennym obiektem naukowo-dydaktycznym. Dokumentuje rozwój Wysoczyzny Krajeń-

9 O potrzebie ochrony przyrody nieożywionej w okolicach Piły (północna Wielkopolska) 129 skiejw późnym vistulianie (zlodowacenie Wisły) oraz kształtowanie się doliny pra-noteci. Podobnie jak w stanowisku Dziembowo występujące tutaj struktury sedymentacyjne mają dużą wartość dla celów dydaktycznych, na potrzeby kształcenia studentów geologii, geografii i ochrony środowiska, jak również mogą urozmaicać lekcje geografii w szkołach średnich. Przystępnie przedstawiona tematyka na tablicy dydaktycznejmoże być dużą atrakcją turystyczną. Dodatkowym walorem jest sąsiedztwo Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Ryc. 4. Dębówko Nowe A: Mapa geologiczna w skali 1: , arkusz Piła i Nakło. Legenda: holocen 1 torfy, 2 namuły, 3 piaski i żwiry rzeczne, 4 eluwia glin zwałowych, 5 piaski i gliny deluwialne; plejstocen zlodowacenie północnopolskie 6 piaski rzeczne; faza pomorska 7 piaski i żwiry wodnolodowcowe; faza poznańsko-dobrzyńska 8 mułki, piaski i żwiry kemów, 9 piaski, żwiry, głazy moren czołowych, 10 piaski, żwiry, głazy lodowcowe i wodnolodowcowe, 11 glina zwałowa, 12 piaski i żwiry wodnolodowcowe (dolne i górne), 13 NQ. B: U dołu fotografii: seria żwirów grubo- i średnioziarnistych, masywnych, miejscowo warstwowanych poziomo; wyżej: glina lodowcowa, masywna, o spękaniu blokowym, kontakt gliny ze żwirami jest typu erozyjnego (fot. M. Ratajczak-Szczerba). C: Sekwencja zbiorcza osadów w stanowisku Dębówko Nowe. Litofacje i zespoły litofacjalne wyznaczono według kodu lito facjalnego Zielińskiego (1992, 1993). ESD energetyka środowiska depozycyjnego. Diagram rozetowy pokazuje orientację ułożenia dłuższych osi głazików

10 130 Paweł M. Owsianny, Magdalena Ratajczak-Szczerba Formyochronyprzyrody: Geostanowisko znajduje się zwłaszcza w obrębie obszaru chronionego krajobrazu, a także obszaru Natura 2000 OSO Dolina Noteci (PLH300004). Autorzy proponują objąć obiekt ochroną w postaci stanowiska dokumentacyjnego. 4) Osady polodowcowe w żwirowni i grodzisko w Wolsku Dolnym (ryc. 5) Typ obiektu: Naturalne odsłonięcie geologiczne. Położenie: Stanowisko znajduje się w gminie Miasteczko Krajeńskie, na zachód od wsi Wolsko Dolne (53 5'28''N, 17 3'33''E). Dojazd jest trudny. Odsłonięcie jest również dobrze widoczne z trasy kolejowej Piła-Bydgoszcz. Charakterystyka geologiczna: Stanowisko usytuowane jest w krawędzi Pradoliny Noteci Warty, na wysokości 65 m n.p.m., na wschodnim zboczu dolinki erozyjno-denudacyjnej, rozcinającej wzgórze czołowomorenowe, biegnącej prostopadle do pradoliny. Według podziału Polski na jednostki strukturalne jest to wał środkowo- Ryc. 5. Wolsko Dolne A: Mapa geologiczna w skali 1: , arkusz Piła i Nakło. Legenda: holocen 1 torfy, 2 namuły, 3 piaski i żwiry rzeczne, 4 eluwia glin zwałowych, 5 piaski i gliny deluwialne; plejstocen zlodowacenie północnopolskie 6 piaski rzeczne; faza pomorska 7 piaski i żwiry wodnolodowcowe; faza poznańsko-dobrzyńska 8 mułki, piaski i żwiry kemów, 9 piaski, żwiry, głazy moren czołowych, 10 piaski, żwiry, głazy lodowcowe i wodnolodowcowe, 11 glina zwałowa. B: Dwie gliny lodowcowej, masywna, o spękaniu blokowym, pomiędzy glinami piaski różnoziarniste (fot. M. Ratajczak-Szczerba). C: Sekwencja zbiorcza osadów w stanowisku Wolsko Dolne. 1 Gliny lodowcowe; 2 piaski i żwiry fluwioglacjalne; 3 iły warwowe

11 O potrzebie ochrony przyrody nieożywionej w okolicach Piły (północna Wielkopolska) 131 polski. Wiek osadów w stanowisku to czwartorzęd, plejstocen. Odsłonięcie daje wgląd w budowę wewnętrzną wzgórza czołowomorenowego nadnoteckiego ciągu czołowomorenowego. Wysokość stanowiska około 10 m, szerokość około 10 m. Występują cztery typy osadów (litologia): gliny (zwałowe, pozostałe), piaski (różnego typu), żwiry i osady ilasto-pylaste. W stanowisku odsłaniają się cztery główne sekwencje osadów. Najniżej leży dwudzielna glina lodowcowa o miąższości 170 cm i zmiennych cechach teksturalno-strukturalnych: dolny człon to glina subglacjalna z wytopienia, górny glina spływowa. Wyżejwystępuje żwir średnioziarnisty, warstwowany przekątnie oraz nad nim piasek drobnoziarnisty, warstwowany horyzontalnie. Na tych osadach fluwioglacjalnych zalega kolejny kompleks osadów lodowcowych. Składa się on z dwóch poziomów gliny lodowcowej. Dolna jest bardzo piaszczysta, górna piaszczysta o spękaniu grubobloczkowym. Rozdzielone są warstwą piasków średnio- i gruboziarnistych, z domieszką żwiru średnio-i gruboziarnistego. Kolejnym typem osadów są rytmicznie warstwowane osady ilasto-pylaste. Na nich leży kolejna warstwa glina lodowcowa o miąższości około 2 m. Osady te stanowią zapis kilku epizodów glacjalnych, które miały tutaj miejsce podczas zlodowacenia Wisły. Świadczą o tym nie tylko same osady, ale również bogaty zestaw cech diagnostycznych w postaci licznie występujących struktur sedymentacyjnych (Dzierżek, Olszewska 1996; Ratajczak 2000). Znaczenie naukowo-dydaktyczne i turystyczne: Stanowisko dokumentuje geologiczny rozwójpołudniowejczęści Wysoczyzny Krajeńskieji ciągu wzgórz czołowomorenowych, będących zapisem recesji czoła ostatniego lądolodu skandynawskiego. Ma dużą wartość dla celów dydaktycznych, na potrzeby kształcenia studentów, zwłaszcza z zakresu nauk o Ziemi, nauk przyrodniczych i społeczno-humanistycznych. Dodatkowym walorem tego stanowiska jest obiekt archeologiczny. Na szczycie wzniesienia czołowomorenowego znajduje się wczesnośredniowieczne grodzisko. Poglądowo, przystępnie i czytelnie przygotowana tablica przyczyniłaby się do postrzegania tego stanowiska jako atrakcji turystycznej, a także jako punktu dydaktyczno-naukowego. Ważne byłoby wytyczenie szlaku turystycznego w celu ochrony zabytku kulturowego. Formyochronyprzyrody: Geostanowisko znajduje się zwłaszcza w obrębie obszaru chronionego krajobrazu, a także obszaru Natura 2000 OSO Dolina Noteci (PLH300004). Autorzy proponują objąć obiekt ochroną w postaci zespołu przyrodniczo-krajobrazowego. 5) Porwaki węgla brunatnego koło Miasteczka Krajeńskiego (ryc. 6) Typ obiektu: Sztuczne odsłonięcie geologiczne osady mioceńskie i plioceńskie (węgiel brunatny). Położenie: Odsłonięcie powstałe podczas budowy trasy roweroweji chodnika z Brzostowa do Miasteczka Krajeńskiego. Leży w granicach gminy Miasteczko Krajeńskie (na północ od miasta) (53 6'16''N, 17 0'29''E). Dojazd jest bardzo dobry, przy drodze między Miasteczkiem Krajeńskim a Grabównem. Charakterystyka geologiczna: Stanowisko położone w obrębie jednego ze wzgórz czołowomorenowych nadnoteckiego ciągu czołowomorenowego, na wysokości

12 132 Paweł M. Owsianny, Magdalena Ratajczak-Szczerba 105 m n.p.m. Według podziału Polski na jednostki strukturalne jest to antyklinorium środkowopolskie. Wiek osadów w stanowisku to trzeciorzęd, miocen, pliocen. Odsłonięcie daje wgląd w budowę wewnętrzną wzgórza czołowomorenowego nadnoteckiego ciągu czołowomorenowego. Wysokość stanowiska około 2 m, szerokość około 20 m. Występują trzy typy osadów (litologia): węgiel brunatny, iły pstre, piaski (różnego typu) (Ratajczak, Owsianny, w opracowaniu). Znaczenie naukowo-dydaktyczne i turystyczne: Stanowisko umożliwia poznanie trzeciorzędowych osadów: węgla brunatnego, z drobnymi przewarstwieniami pstrego iłu poznańskiego, których porwaki w dużejliczbie tkwią w całejstrefie nadnoteckiego ciągu czołowo morenowego. Ciekawy i przystępny opis i zabezpieczenie stanowiska mogłyby przyczynić się do powstania pomocy dydaktycznejzarówno dla uczniów szkół gimnazjalnych i średnich, jak i dla studentów geologii i geografii. Razem z innymi atrakcjami turystycznymi (m. in. grób Michała Drzymały w Miasteczku Krajeńskim) obiekt podnosi walory regionu. Ryc. 6. Miasteczko Krajeńskie A: Mapa geologiczna w skali 1: , arkusz Piła i Nakło. Legenda: holocen 1 torfy, 2 namuły, 3 piaski i żwiry rzeczne, 4 eluwia glin zwałowych, 5 piaski i gliny deluwialne; plejstocen zlodowacenie północnopolskie 6 piaski rzeczne; faza pomorska 7 piaski i żwiry wodnolodowcowe; faza poznańsko-dobrzyńska 8 mułki, piaski i żwiry kemów, 9 piaski, żwiry, głazy moren czołowych, 10 piaski, żwiry, głazy lodowcowe i wodnolodowcowe, 11 glina zwałowa. B: U dołu fotografii: węgiel brunatny; wyżej: piaski gliniaste. C: Węgiel brunatny podścielony szarym mułkiem plioceńskim i pstrym iłem plioceńskim, i przykryty szarym mułkiem z domieszką iłu pstrego (fot. M. Ratajczak-Szczerba). D: U góry fotografii: węgiel brunatny; u dołu: iły pstry plioceński; w stropowej części węgla inkorporacje ilaste

13 O potrzebie ochrony przyrody nieożywionej w okolicach Piły (północna Wielkopolska) 133 Formyochronyprzyrody: Obszar chronionego krajobrazu. Autorzy proponują objąć obiekt ochroną w postaci stanowiska dokumentacyjnego. 6) Mechowiska nad rzeka Rurzycą (fot. 1A, B, C) Typ obiektu: Wodny (wodno-torfowiskowy). Położenie: Geoekosystem rzeczno-torfowiskowy nad rzeką Rurzycą i jeziorem Dąb, a w szczególności od okolic rezerwatu Smolary do mostu na dawnejtrasie kolejki wąskotorowejnad Rurzycą. Obiekt położony jest w gminie Szydłowo. Wstęp na torfowiska i mechowiska możliwy jest po uzyskaniu zgody Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Poznaniu (ochrona rezerwatowa). Dojazd jest utrudniony, w pobliże dopuszczalny za zgodą administracji Lasów Państwowych: w kierunku zachodniego brzegu rzeki możliwy zjazd w dukty leśne z drogi łączącej stację kolejową Płytnica z miejscowością Zabrodzie; w kierunku wschodniego brzegu zjazd w dukty leśne z drogi łączącej stację kolejową Płytnica z osadą Wrzosy. Koordynaty: północno-zachodnia granica obiektu 53 17'51''N, 16 42'55''E; południowo-wschodnia granica obiektu (most na dawnejtrasie kolejki wąskotorowejnad rzeka Rurzycą) 53 17'01''N, 16 44'21''E. Charakterystyka geologiczna: Obiekt zajmuje fragment rynny glacjalnej wypełnionej osadami biogenicznymi dawnego jeziora przepływowego na Rurzycy. Geoekosystem ten był raczej zbliżony charakterem do funkcjonujących na Rurzycy jezior krąpskich (Krąpsko Małe, Krąpsko Długie, Trzebieszki, Krąpsko Łękawe, Krąpsko Radlino, Dąb), lecz w związku ze stosunkowo niewielką głębokością uległ zanikowi. W chwili obecnejporasta go układ zbiorowisk roślinnych charakterystycznych dla mechowisk, torfowisk niskich oraz łęgów olszowych. Ponieważ pod pokładami Fot. 1A. Mechowiska nad Rurzycą: widok na mechowiska (fot. P.M. Owsianny)

14 134 Paweł M. Owsianny, Magdalena Ratajczak-Szczerba Fot. 1B. Mechowiska nad Rurzycą: Rzeka Rurzyca (fot. P.M. Owsianny) Fot. 1C. Mechowiska nad Rurzycą: jeden z cennych gatunków mających siedlisko w obrębie nawapiennych torfowisk storczyk lipiennik Loesela (Liparis loeselii (L.) Rich.) (fot. P.M. Owsianny) torfów turzycowych i mszystych, zdominowanych przez mchy brunatne, występują pokłady kredy jeziornej (tab. 2), wykształciły się zbiorowiska roślinne preferujące siedliska zasobne w wapń. W ich obrębie występują rzadkie i cenne ponadregionalnie, objęte ścisłą ochroną elementy flory, m.in. storczyk lipiennik Loesela (Liparis loeselii (L.) Rich.; gatunek Natura 2000), mchy sierpowiec błyszczący (Hamatocaulis vernicosus (Mitt.) Hedenäs; gatunek Natura 2000) czy błotniszek wełnisty (Helodium blandowii (Web. et Mohr.) Warnst.). Znaczenie naukowo-dydaktyczne i turystyczne: Obiekt należy do najcenniejszych w Polsce geoekosystemów mechowisk przyrzecznych, przez co jest bardzo interesującym obiektem badań naukowych (m.in. Jasnowska i in. 1993a, b, c, d; Owsianny, Gąbka 2004; Owsianny, Gąbka; mat. niepubl. Rusińska, Gąbka, Owsianny, dane niepubl.). Jest bardzo

15 O potrzebie ochrony przyrody nieożywionej w okolicach Piły (północna Wielkopolska) 135 Tabela 2. Litologia i miąższość osadów biogenicznych oraz skład botaniczny osadów w obrębie Torfowiska Żurawie (wiercenie w oddz. 81a; Jasnowska i in. 1993a) Głębokość p.p.t. [m] Rodzaj utworu 0 0,15 żywa darń (wierzchnica) 0,15 0,50 torf turzycowy Cariceto-Bryaleti 0,50 0,75 torf mszysty Bryaleti 0,75 1,00 torf turzycowy Cariceto-Bryaleti 1,00 1,85 torf turzycowo-trzcinowy Cariceto-Phragmiteti 1,85 2,05 gytia drobnodetrytusowa ph Rozkład [%] Skład botaniczny/charakter utworu 7,0 Carex diandra, Valeriana dioica, Dactylorisa incranata, Drepanocladus intermedius, Cympylium stellatum, 7,5 15 Carex, Eriophorum, Menyanthes, Equisetum, Drepanocladus intermedius, Bryum pseudotriquetrum, Campylium stellatum, Scorpidium scorpioides, Acrocladium cuspidatum, Sphagnum teres, Mnium seligeri 7,5 10 Drepanocladus aduncus, Aulacomnium palustre, Mnium seligeri, Sphagnum teres, Sphagnum falax spp. Flexuosum, Sphagnum contortum, Sphagnum palustre (?) 6,5 20 Carex rostrata, Carex lasiocarpa, Phragmites, Pinus, Filicinae (sporangia), Drepanocladus vernicosus, Helodium blandowii, Aulacomnium palustre, Sphagnum teres, Sphagnum platyphyllum, Sphagnum obtusum 8,0 25 Carex sp. div., Phragmites, Caliergon giganteum, Drepanocladus aduncus var. kneiffii, Drepanocladus sendtneri 8,0 czarny detrytus roślinny 2,05 4,20 kreda jeziorna 8,0 masa plastyczna biało-szara, muszelki pon. 4,20 ił zapiaszczony mineralny sedyment, twardy, odwodniony dobrze zachowany i bogaty w gatunki charakterystyczne dla tego typu siedlisk. Geostanowisko chroni przy tym pokłady torfów, gytii i kredy jeziornej. Obiekt nie posiada infrastruktury turystycznej i edukacyjnej. Należy chronić mechowiska i torfowiska przed penetracją przez ludzi, z wyjątkiem badań naukowych, a także sporadycznych terenowych zajęć dydaktycznych z zakresu nauk przyrodniczych i nauk o Ziemi na poziomie uniwersyteckim (na fragmentach obiektu i nie częściej niż 3 razy do roku w grupach poniżej 30 osób). Przecinająca jednak obiekt rzeka Rurzyca winna być udostępniana jak dotychczas do spływów kajakowych, ponieważ obiekt w widoku z kajaka jest stosunkowo mało atrakcyjny dla przeciętnego turysty, a przy tym trudno dostępny. Formyochronyprzyrody: Geostanowisko znajduje się w obrębie rezerwatów przyrody Smolary i Wielkopolska Dolina Rurzycy, a także obszarów Natura 2000: OSO Dolina Rurzycy (kod PLH300017) i SOO Puszcza nad Gwdą (kod PLB300012). Nie proponuje się ustanawiania innych form ochrony przyrody, uznając powyższe za w pełni zabezpieczające geostanowisko. 7) Geoekostystem jeziorno-torfowiskowy Smolary (fot. 2A, B) Typ obiektu: wodny (wodno-torfowiskowy) Położenie: Geoekosystem jeziorno-torfowiskowy Smolary obejmuje jezioro Smolary (Żabie) i przylegające do niego równiny akumulacji biogenicznej oraz położone na

16 136 Paweł M. Owsianny, Magdalena Ratajczak-Szczerba Fot. 2A. Geoekosystem jeziorno-torfowiskowy Smolary: torfowiska mszarne nad jeziorem Smolary (fot. P.M. Owsianny) północny zachód od niego torfowisko kotłowe, położone w gminie Szydłowo. Koordynaty: jezioro Smolary (Żabie) 53 17'17''N, 16 43'03''E; torfowisko kotłowe 53 17'32''N, 16 42'57''E. Charakterystyka geologiczna: Badania litologii i stratygrafii osadów budujących równiny akumulacji biogenicznej przeprowadzono zasadniczo w latach 80. XX wieku (Jasnowska, Jasnowski 1987; Jasnowska i in. 1993a). Nawrot (1998) zarysował charakter utworów glebowych obiektu. W roku 2008 przeprowadzono dodatkowe badania geologiczne miąższości i litologii utworów biogenicznych występujących w rezerwacie, w tym w torfowisku kotłowym (Owsianny, Gąbka, dane niepubl.). Geoekosystem torfowiskowo-jeziorny Smolary charakteryzuje się w obrębie równin akumulacyjnych dość głębokimi pokładami osadów biogenicznych (tab. Fot. 2B. Geoekosystem jeziorno-torfowiskowy Smolary: Jezioro Smolary, po prawej stronie szuwar z kłocią wiechowatą preferujący siedliska bogate w wapń (fot. P.M. Owsianny)

17 O potrzebie ochrony przyrody nieożywionej w okolicach Piły (północna Wielkopolska) 137 3). Stosunkowo miąższe pokłady torfów, głównie turzycowych i mszystych, podścielają osady limniczne, głównie gytie o charakterze węglanowym. Bogate w wapń są także powierzchniowe osady jeziora Smolary (gytie węglanowe; Owsianny, Gąbka, dane niepubl.). Znaczenie naukowo-dydaktyczne i turystyczne: Krajobraz geoekosystemu jeziorno-torfowiskowego Smolary składa się z pięciu głównych fitokompleksów krajobrazowych: zaawansowanego w procesie zanikania i wypłycania ramienicowego jeziora Smolary, torfowisk przejściowych i mechowisk, brzezin i olsów torfowcowych (Owsianny i Gąbka, dane niepubl.). Na skarpach mineralnych występują ponadto bory chrobotkowe i lasy gospodarcze z dominującą sosną zwyczajną. Obiekt jest bardzo cennym terenem badań naukowych (m.in. Jasnowska i in. 1993a, b, c, d; Owsianny, Gąbka 2004; Gąbka 2005; Gąbka, Owsianny 2006a, b; Hutorowicz i in. 2006; Owsianny i in. 2008b; Owsianny, Gąbka, mat. niepubl. Rusińska, Gąbka, Owsianny, dane niepubl.). Nie posiada obecnie infrastruktury turystyczneji edukacyjnej, ale można rozważyć postawienie wieży widokowej na mineralnej skarpie w pobliżu południowo-wschodniego krańca jeziora Smolary. Podobnie jak w przypadku Mechowisk nad Rurzycą, należy chronić torfowiska przed penetracją przez ludzi (poza badaniami naukowymi, a także sporadycznymi terenowymi zajęciami dydaktycznymi z zakresu nauk przyrodniczych i nauk o Ziemi). Tabela 3. Litologia i miąższość osadów biogenicznych oraz skład botaniczny osadów w obrębie torfowiska nad jeziorem Smolary (Żabim; wiercenie w oddz. 89a; według opisu Jasnowskiej i Jasnowskiego 1987) Głębokość p.p.t. [m] Rodzaj utworu ph Rozkład [%] Skład botaniczny/charakter utworu 0 0,10 żywa darń 6,0 Carex diandra, C. rostrata, Cympylium stellatum, Sphagnum teres, Drepanocladus intermedius 0,10 0,25 warstwa torfogenna 7,0 10 Carex, Menyanthes, Sphagnum teres, Fissidens osmundoides, Cinclidium stygium, Bryum pseudotriquetrum, Mnium selligeri 0,25 1,50 torf turzycowy 8,0 15 Carex, Phragmites, Calliergon giganteum, Drepanocladus aduncus, Filicinae, hydrofity 1,50 2,60 torf mszysty 7,0 5 Calliergon trifanum, C. giganteum, C. stramineum, Drepanocladus sendtneri, D. fluitans, Scorpidium scorpioides, radicele 2,60 3,35 torf szuwarowy 7,0 25 Phragmites, detrytus hydrofitów 3,35 3,50 torf megaplanktonowy 7,0 Detrytus, hydrofity 3,50 3,75 gytia glonowa 7,5 Galaretowata masa, oliwkowa, lśniąca, czysta woda 3,75 4,75 gytia wapienna 8,0 Plastyczna masa żółtobrązowa, nie brudząca, muszelki 4,75 7,00 gytia ilasta wapienna 8,0 Plastyczna masa szara, trudna do przebicia, muszelki 7,00 ił Niebiesko-szary, twardy, odwodniony sedyment mineralny

18 138 Paweł M. Owsianny, Magdalena Ratajczak-Szczerba Formyochronyprzyrody: Geostanowisko znajduje się w obrębie rezerwatów przyrody Smolary, a także obszarów Natura 2000: SOO Puszcza nad Gwdą (kod PLB300012) i OSO Dolina Rurzycy (PLH300017). Nie proponuje się ustanawiania innych form ochrony przyrody, uznając powyższe za w pełni zabezpieczające geostanowisko. 8) Iły poznańskie pstre w Wysoce (ryc. 7) Typ obiektu: Sztuczne odsłonięcie geologiczne iły trzeciorzędowe (cegielnia). Położenie: Cegielnia znajduje się na Wysoczyźnie Krajeńskiej, na południowy zachód od Wysokiejw pobliżu osady Wysoka Wielka (po prawejstronie drogi do Wysokiej Małej). Koordynaty: 53 10'25'' N, 17 3'36'' E. Dojazd do stanowiska jest bardzo dobry. Jest to własność prywatna. Charakterystyka geologiczna: Jest to sztuczne odsłonięcie geologiczne trzeciorzędowych iłów poznańskich pstrych, w których bardzo licznie występują pięknie wykształcone, duże kryształy gipsu. Znaczenie naukowo-dydaktyczne i turystyczne: Stanowisko umożliwia poznanie trzeciorzędowego osadu, jakim jest ił pstry poznański, którego porwaki w dużej liczbie tkwią w całejstrefie Nadnoteckiego Ciągu Czołowomorenowego. W porozumieniu z właścicielem obiektu jest możliwość zapoznania się z procesem technologicznym produkcji cegieł. Ciekawy i przystępny opis oraz zakład produkcji cegieł mogłyby stanowić z jednej strony pomoc dydaktyczną, a z drugiej ciekawostkę techniczną zarówno dla uczniów szkół gimnazjalnych i średnich, jak i dla studentów geologii, geografii i ochrony środowiska. Formyochronyprzyrody: Autorzy proponują objąć część obiektu ochroną w postaci stanowiska dokumentacyjnego. 9) Geoekosystemy jeziorno-torfowiskowe rezerwatu Kuźnik (ryc. 8A, B) Typ obiektu: wodny (wodno-torfowiskowy) Położenie: Geoekosystem trzech jezior torfowiskowych Kuźnik Duży (Duży Kuźnik), Kuźnik Mały (Mały Kuźnik) i Kuźniczek w zachodniejrynnie rezerwatu przyrody Kuźnik (pogranicze gminy Piła i gminy Szydłowo). Stanowisko obejmuje fragment rynny glacjalnej pomiędzy punktami 53 11'59''N, 16 44'19''E i 53 11'36''N, 16 44'27''E. Charakterystyka geologiczna: Geologicznie rozpoznane są równiny akumulacji biogenicznejnad jeziorami Kuźniczek, Kuźnik Mały i Kuźnik Duży w rezerwacie przyrody Kuźnik (zasięg, miąższość i litologia; Owsianny 2006 i w opracowaniu). Obiekt ten jest jedynym w regionie, w którym analizom geochemiczno-hydrologicznym poddano po jednym rdzeniu z centralnych części równin akumulacji biogenicznej przy każdym z obecnie występujących jezior (rdzeń Ku4 pobrany w pobliżu północnego brzegu jeziora Kuźniczek, rdzeń Ku3 na zachód od jeziora Kuźnik Mały, rdzeń Ku1 na zachód od jeziora Kuźnik Duży; lokalizacja w Owsianny 2006). W rdzeniach co 2 do 10 cm wykonano geochemiczne analizy laboratoryjne na zawartość materii organicznej, Ca, Mg, Fe, Mn, Na, Cu i Zn (w osadach wszystkich rdzeni) oraz Pb i Ni (w większej części rdzenia Ku1). Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, że jeziora Kuźniczek i Kuźnik Mały stanowiły pierwotnie jeden zbiornik wodny, który przekształcił się w dwa w związku z dynamiką procesów paleohydrologicznych i narastania osadów biogenicz-

19 O potrzebie ochrony przyrody nieożywionej w okolicach Piły (północna Wielkopolska) 139 nych. Z dokonanych wierceń geologicznych wynika, że najgłębszą część badanego fragmentu Rynny Jezior Kuźnickich zajmuje obecnie jezioro Kuźnik Mały (miąższość osadów w obrębie równiny akumulacyjnej do 11,9 m p.p.t.). Stwierdzono także, że spośród trzech badanych profili bardziejpodobny charakter litologiczno-geochemiczny mają osady z rdzeni pobranych przy Kuźniku Małym i Kuźniku Dużym cechujące się przede wszystkim wyższymi koncentracjami wapnia, a mniejszymi materii organicznej, żelaza i cynku. Powyższe cechy sugerują odmienny zakres zmian troficznych przynajmniej tych części zbiorników, z których pobrano analizowane Ryc. 7. Wysoka A: Mapa powierzchni podczwartorzędowejz rozmieszczeniem porwaków iłów plioceńskich. B: Mapa geologiczna w skali 1: , arkusz Piła i Nakło. Legenda: holocen 1 torfy, 2 namuły, 3 piaski i żwiry rzeczne, 4 eluwia glin zwałowych, 5 piaski i gliny deluwialne; plejstocen zlodowacenie północnopolskie 6 piaski rzeczne; faza pomorska 7 piaski i żwiry wodnolodowcowe; faza poznańsko dobrzyńska 8 mułki, piaski i żwiry kemów, 9 piaski, żwiry, głazy moren czołowych, 10 piaski, żwiry, głazy lodowcowe i wodnolodowcowe, 11 glina zwałowa, 12 piaski i żwiry wodnolodowcowe (dolne i górne), 13 NQ. C: Porwaki pstrego iłu plioceńskiego w piaskach fluwioglacjalnych koło Wysokiej (fot. M. Ratajczak-Szczerba)

20 140 Paweł M. Owsianny, Magdalena Ratajczak-Szczerba rdzenie. Zarysowano obraz ogólnych etapów powstawania Rynny Jezior Kuźnickich, w tym trzech jezior glacjalnego pochodzenia (Owsianny 2006). Znaczenie naukowo-dydaktyczne i turystyczne: Obiekt jest najlepiej rozpoznanym pod względem geologicznym (także fykologicznym, geochemicznym, geobotanicznym i hydrologicznym; przegląd literatury w Owsianny 2006, 2009) geoekosystemem jeziorno-torfowiskowym w tej części Polski. Po uszczegółowieniu wyników o rozpoznanie palinologiczne i datowania radiowęglowe może być ponadregionalnym punktem porównawczym dla wnioskowań paleogeograficznych. Etapy rozwoju rynny glacjalnej oraz zasięg, miąższość i litologia osadów równin akumulacyjnych zostały zaprezentowane na tablicy edukacyjnej i stanowią jedną z atrakcji na szlaku turystycznym po rezerwacie Kuźnik. Poza udostępnianiem dla badań naukowych, a także terenowych zajęć dydaktycznych z zakresu nauk przyrodniczych i nauk o Ziemi na poziomie uniwersyteckim, należy chronić jeziora i torfowiska przed penetracją przez ludzi. W obrębie wyznaczonych szlaków prowadzona jest szeroka edukacja dzieci i młodzieży (por. Kałka, Owsianny 2009). Formyochronyprzyrody: Geostanowisko znajduje się w obrębie rezerwatu przyrody Kuźnik (Owsianny 2006, 2009), obszarów Natura 2000: SOO Puszcza nad Gwdą (PLB300012), OSO Ostoja Pilska (PLH300045; Owsianny i in. 2008b; Owsianny, Gąbka 2009) oraz obszaru chronionego krajobrazu. Nie proponuje się ustanawiania innych form ochrony przyrody, uznając powyższe za w pełni zabezpieczające geostanowisko. Fot. 3A. Geoekosystemy jeziorno-torfowiskowe rezerwatu Kuźnik : torfowiska mszarne nad jeziorem Kuźniczek (fot. P.M. Owsianny)