Podręcznik najlepszych praktyk

Transkrypt

1 Katarzyna Barańska Podręcznik najlepszych praktyk ochrony KSEROTERM

2 Katarzyna Barańska Podręcznik najlepszych praktyk ochrony KSEROTERM Warszawa 2014

3 PRZEDMOWA Człowiek od tysięcy lat korzystając z zasobów przyrodniczych, spowodował przekształcenie i zubożenie środowiska, czego efektem stało się zmniejszenie różnorodności biologicznej. Do siedlisk najmniej zmienionych oraz najbogatszych pod względem liczby żyjących w nich gatunków roślin i zwierząt, należą lasy. Dlatego troska o ich dobry stan ma decydujące znaczenie dla zachowania bogactwa przyrodniczego. Wykonywane w przeszłości osuszanie mokradeł, zalesianie każdego nieużytku oraz rygorystyczne usuwanie drzew dziuplastych, zamierających lub o nietypowym pokroju to przykłady działań, które niekorzystnie wpłynęły na występowanie niektórych typów siedlisk, a także liczebność gatunków roślin i zwierząt. Prowadzona obecnie w naszym kraju zrównoważona gospodarka leśna, oparta na przyjaznych przyrodzie zasadach, stwarza dogodne warunki do ochrony istniejących oraz odtwarzania utraconych walorów przyrodniczych. W działania takie angażują się leśnicy, pracownicy parków narodowych i krajobrazowych, administracji rządowej i samorządowej, organizacje pozarządowe, instytucje naukowe. W trakcie realizacji licznych projektów zgromadzono wiele doświadczeń i wypracowano skuteczne metody działań czynnej ochrony przyrody. Właśnie tym metodom, nazwanych najlepszymi praktykami, poświęcona jest seria jedenastu podręczników, opracowanych i wydanych w ramach projektu pn. Ochrona różnorodności biologicznej na obszarach leśnych, w tym w ramach sieci Natura 2000 promocja najlepszych praktyk. Podręczniki adresowane są głównie do osób, które planują realizację zadań z zakresu ochrony przyrody i poszukują sprawdzonych metod, służących osiągnięciu zamierzonego celu. Każdy podręcznik składa się z dwóch części. Pierwsza przedstawia ogólną informację o biologii omawianych gatunków lub charakterystykę siedlisk, ich zagrożeniach oraz możliwych metodach ochrony. Autorzy niejednokrotnie prezentowali tu wyniki najnowszych badań i propozycje działań, które nie weszły jeszcze do powszechnego stosowania. Te metody będą zapewne jeszcze weryfikowane i z czasem być może zostaną wdrożone do szerszej praktyki. Druga część podręcznika to opis działań, których realizacja została sprawdzona w projektach ochronnych. Są to właśnie najlepsze praktyki, które chcemy upowszechnić, aby pokazać dorobek różnych instytucji w ochronie przyrody, a także rozpropagować skuteczne metody prowadzenia takich działań. Mam nadzieję, że podręczniki najlepszych praktyk ochrony przyrody spełnią obydwa te cele. Dyrektor Generalny Lasów Państwowych mgr inż. Adam Wasiak 2

4 Spis treści 1. Ogólne informacje o siedliskach kserotermicznych Definicja i opis siedliska kserotermicznego Powiązania z działalnością człowieka Ocena stanu zachowania kserotermicznych siedlisk przyrodniczych Zagrożenia i ochrona siedlisk kserotermicznych Główne zagrożenia dla kseroterm Zalecane metody ochrony Podejmowane działania ochronne w Europie i w Polsce Przykłady najlepszych praktyk Inwentaryzacja muraw Ekstensywny wypas zwierząt Usuwanie nalotu lub wycinka krzewów i drzew Wygrabianie wojłoku Wykup gruntów Odtwarzanie muraw Reintrodukcja i introdukcja gatunków rzadkich i zagrożonych Wykaszanie muraw kserotermicznych Tworzenie powierzchniowych form ochrony Promowanie i wprowadzanie programów rolnośrodowiskowych Działania edukacyjne Podsumowanie... 71

5

6 1. ogólne informacje o siedliskach kserotermicznych Murawy kserotermiczne to półnaturalne, nieleśne zbiorowiska roślinne. Występują w miejscach wybitnie ciepłych, suchych i nasłonecznionych. Zazwyczaj zajmują niewielkie powierzchnie stoków o wystawie S, SW i SE, na krawędziach dolin rzecznych, pradolin, pagórów morenowych, wyżynnych wzniesień i wychodni skalnych, a także na zboczach pochodzenia antropogenicznego. Tylko wyjątkowo, w sprzyjających warunkach mikroklimatycznych, mogą rozwijać się na terenach płaskich lub na zboczach o wystawie północnej. Dodatkowym, niezbędnym czynnikiem warunkującym istnienie muraw kserotermicznych jest podłoże o odczynie zasadowym lub obojętnym, zasobne w węglan wapnia. Zbiorowiska te występują na różnych glebach, najczęściej na rędzinach, pararędzinach, czarnoziemach, i glebach brunatnych, wytwarzających się ze skał zasobnych w wapń lessach, glinach i piaskach zwałowych, gipsach, kredzie, serpentynitach, a także innych skałach węglanowych. Oprócz gleby i klimatu lokalnego, kluczowy wpływ na powstawanie i utrzymywanie się muraw mają czynniki ograniczające sukcesję naturalną w kierunku zbiorowisk krzewiastych i leśnych. Czynniki te mogą być naturalne (obrywy skarp, pożary itp.) oraz antropogeniczne: wypas, wypalanie, ale także wprowadzanie innych zaburzeń w siedliskach, jak okresowe przeorywanie. Murawy kserotermiczne nie są więc zbiorowiskami klimaksowymi. Gatunki przywiązane do naturalnie utrzymujących się siedlisk nieleśnych, występujące na murawach kserotermicznych, mają charakter reliktów postglacjalnych, które przybyły na tereny naszego kraju w okresie czasowego ocieplenia klimatu i braku formacji leśnych po ustąpieniu ostatniego lodowca. Gatunki kserotermiczne wędrowały trzema drogami: z Besarabii i Podola, z Nizin Węgierskich oraz z Turyngii. Większość gatunków kserotermicznych, które odbyły wędrówkę postglacjalną, zachowała się dzięki człowiekowi. Karczując lasy, wypalając a także wypasając zwierzęta i uruchamiając procesy erozyjne, mimo złagodzenia i zwilgotnienia klimatu, człowiek umożliwił przetrwanie gatunkom kserotermicznym w zbiorowiskach półnaturalnych silnie prześwietlonych przez wypas dąbrowach świetlistych, a także regularnie, ekstensywnie wypasanych i wypalanych murawach kserotermicznych. Mimo ekstremalnych siedlisk jakie zajmują, odznaczają się szczególnym bogactwem gatunkowym. Skupiają wiele cennych gatunków rzadkich i zagrożonych w całej Europie. Bardzo zróżnicowane są też same zbiorowiska roślinne. Widać to chociażby na przykładzie zbiorowisk występujących w Polsce. 5

7 Burzliwa historia muraw kserotermicznych, związana z osiedlaniem się człowieka i przemianami klimatu, wybitnie specyficzne warunki w jakich się rozwijają oraz zmiany w gospodarce ostatnich kilkudziesięciu lat spowodowały, że są to obecnie jedne z najbardziej zagrożonych zbiorowisk roślinnych w Europie. Intensyfikacja rolnictwa w ciągu ostatnich dekad spowodowała, że ekstensywne użytkowanie muraw stało się nieopłacalne. Uruchomiło to szereg negatywnych procesów, nie tylko w obrębie muraw kserotermicznych, ale i innych cennych, półnaturalnych siedlisk nieleśnych (innych muraw, wrzosowisk, łąk). Na skutek braku użytkowania, wiele muraw przekształciło się samoistnie w zbiorowiska zaroślowe i leśne. Część tych cennych siedlisk została uproduktywniona, czyli zaorana i przekształcona w pola uprawne lub wysokoproduktywne łąki, albo też zalesiona. Pojawiły się gatunki inwazyjne, a zmniejszająca się powierzchnia muraw i postępująca izolacja i fragmentacja poszczególnych płatów dodatkowo przyczyniły się do ich zubożenia gatunkowego i stopniowego zaniku Definicja i opis siedliska kserotermicznego Wszystkie murawy kserotermiczne występujące na terenie naszego kraju należą do klasy Festuco-Brometea. Według interpretacji europejskiego podręcznika siedlisk Natura fitocenozy z tej klasy obejmują dwa siedliska: 1. Siedlisko 6210 półnaturalne, suche murawy i zarośla na podłożu wapiennym, należące do klasy Festuco-Brometea. 2. Siedlisko subpannońskie murawy stepowe. Siedlisko 6210 to obecnie jedyne wyróżniane w naszym kraju siedlisko, obejmujące murawy kserotermiczne. Według podręcznika europejskiego są to suche do półsuchych, nawapienne murawy klasy Festuco-Brometea. Z jednej strony tworzą je zbiorowiska stepowe lub subkontynentalne z rzędu Festucetalia valesiacae a z drugiej murawy o charakterze bardziej oceanicznym i submediterańskim z rzędu Brometalia erecti. Rząd Brometalia erecti dzieli się na związek Xerobromion oraz Mesobromion. Mesobromion stanowią półnaturalne murawy z Bromus erectus oraz licznymi gatunkami storczyków. Porzucenie tego typu muraw skutkuje przekształceniem w pierwszej kolejności w ciepłolubne okrajki z klasy Trifolio-Geranietea, a następnie w ciepłolubne zarośla. Za priorytetowe uznaje się murawy będące stanowiskami storczykowatych i spełniające przynajmniej jedno z kryteriów: 1 Interpretation Manual of European Union Habitats - EUR European Comission, Environment Directorate- General, Nature and Biodiversity, Bruksela. 2 Siedliskiem priorytetowym są ważne stanowiska storczyków. 6

8 jest to stanowisko bogatego zestawu gatunków storczykowatych; jest to stanowisko ważnej populacji przynajmniej jednego gatunku storczykowatych, uznanego za niezbyt częsty w skali kraju; jest to stanowisko jednego lub kilku gatunków storczykowatych, uznanych w skali kraju za rzadkie, bardzo rzadkie lub wybitnie cenne. Za gatunki roślin charakterystyczne dla siedliska 6210 przewodnik europejski uznaje: dla rzędu Mesobromion: przelot pospolity Anthyllis vulneraria, gęsiówka szorstkowłosista Arabis hirsuta, kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum, stokłosa bezostna Bromus inermis, dzwonek skupiony Campanula glomerata, turzyca wiosenna Carex caryophyllea, dziewięćsił pospolity Carlina vulgaris, chaber driakiewnik Centaurea scabiosa, goździk kartuzek Dianthus carthusianorum, mikołajek polny Eryngium campestre, strzęplica piramidalna Koeleria pyramidata, brodawnik zwyczajny Leontodon hispidus, lucerna sierpowata Medicago falcata, dwulistnik pszczeli Ophrys apifera, dwulistnik muszy Ophrys insectifera, storczyk kukawka Orchis militaris, storczyk samiczy Orchis morio, storczyk purpurowy Orchis purpurea, storczyk drobnokwiatowy Orchis ustulata, storczyk męski Orchis mascula, krzyżownica czubata Polygala comosa, pierwiosnek lekarski Primula veris, krwiściąg mniejszy Sanguisorba minor, driakiew gołębia Scabiosa columbaria, przetacznik rozesłany Veronica prostrata, przetacznik pagórkowy Veronica teucrium; dla rzędu Xerobromion: stokłosa prosta Bromus erectus, Fumana procumbens, Globularia elongata, Hippocrepis comosa; dla rzędu Festucetalia valesiacae: miłek wiosenny Adonis vernalis, wilczomlecz syberyjski Euphorbia seguieriana, kostrzewa walezyjska Festuca valesiaca, lepnica wąskopłatkowa Silene otites, ostnica włosowata Stipa capillata, ostnica Jana Stipa joannis. W przewodniku europejskim wyróżniono również gatunki zwierząt związane z tym typem siedliska: paź królowej Papilio machaon, paź żeglarz Iphiclides podalirius, niektóre gatunki z rodzaju Libelloides, modliszka zwyczajna Mantis religiosa. Siedlisko 6210 spotykane jest w całej Europie. Ze względu na jego ogromne zróżnicowanie w różnych krajach, zaliczane są do niego różne typy muraw oraz stosowane są różne podziały fitosocjologiczne. Według przewodnika europejskiego w wielkiej Brytanii do siedliska 6210 zaliczane są m.in. zbiorowiska: Festuca ovina-carlina vulgaris, Festuca ovina-avenula pratensis, Bromus erectus-brachypodium pinnatum, Festuca ovina-hieracium pilosella-thymus praecox/pulegioides, Sesleria albicans-scabiosa columbaria, Sesleria albicans-galium sterneri, murawy ze stokłosą prostą Bromus erectus, murawy z kłosownicą pierzastą Brachypodium pinnatum, murawy z owsicą omszoną Avenula pubescens. We Francji wyróżniono kilka podtypów tego siedliska: murawy subkontynentalne murawy centralnych Alp, sięgające prawdopodobnie do Alzacji, z podklasy Stipo capillatae-festucenea valesiacae; wapniolubne murawy subatlantyc- 7

9 Fot. 1. Storczyk purpurowy (po lewej) i dwulistnik muszy (po prawej) gatunki storczykowatych charakterystyczne dla muraw kserotermicznych Fot. K. Barańska kie, występujące w zmiennych warunkach świetlnych, z rzędu Mesobromenalia erecti; subatlantyckie światłolubne i wapniolubne murawy z rzędu Xerobromenalia erecti oraz murawy Europy centralnej, występujące na nasłonecznionych i nagrzanych częściowo odsłoniętych piaskach (związek Koelerio macranthae-phleion phloeidis). W Niemczech w obrębie siedliska 6210 wyróżniono wiele podtypów, w tym: submediterańskie murawy kserotermiczne na podłożu wapiennym; subkontynentalne mezofilne murawy kserotermiczne na glebach wapiennych, użytkowane kośnie; submediterańskie mezofilne murawy kserotermiczne na glebach wapiennych, kośno-pastwiskowe; porzucone submediterańskie mezofilne murawy kserotermiczne na glebach wapiennych; submediterańskie mezofilne murawy kserotermiczne na glebach wapiennych, użytkowane kośnie; subkontynentalne mezofilne murawy kserotermiczne na glebach wapiennych, kośno-pastwiskowe; porzucone subkontynentalne mezofilne murawy kserotermiczne na podłożu wapiennym; naturalne murawy stepowe (kontynentalne, na glebach drobnoziarnistych). W Skandynawii, gdzie siedlisko 6210 jest skromnie reprezentowane, zaliczane są do niego m.in. murawy Avenula pratensis-artemisia oelandica. Siedliska 6210 często występują w kompleksach z zaroślami, ciepłolubnymi lasami oraz zbiorowiskami nieleśnymi z klasy Sedo-Scleranthea. 8

10 Fot. 2. Modliszka zwyczajna (po lewej) i paź królowej (po prawej) gatunki charakterystyczne dla muraw kserotermicznych Fot. P. Chmielewski Siedlisko 6240* jest obecnie traktowane jako niewystępujące w Polsce. Według podręcznika europejskiego są to murawy stepowe, należące do związku Festucion valesiacae oraz syntaksony pokrewne, zdominowane przez trawy kępowe, chameofity i terofity. Zbiorowiska te wykształcają się na zboczach o wystawie południowej na glebach inicjalnych, na podłożu skalistym lub wykształconym z osadów gliniasto-piaszczystych, wzbogaconych w żwir. Częściowo są to zbiorowiska naturalne a częściowo pochodzenia antropogenicznego. Za gatunki charakterystyczne uznano: kostrzewę walezyjską Festuca vallesiaca, czosnek złocisty Allium flavum, Gagea pusilla, wieczornik żałobny Hesperis tristis, kosaciec niski Iris pumila, jaskier illiryjski Ranunculus illyricus, ożankę właściwą Teucrium chamaedrys, lucernę kolczastostrąkową Medicago minima, kulnik sercowaty Globularia cordifolia, posłonek siwy Helianthemum canum, wiechlinę badeńską Poa badensis, Scorzonera austriaca, pięciornik piaskowy Potentilla arenaria, żebrzycę kobylą Seseli hippomarathrum, smagliczkę kilichowatą Alyssum alyssoides, bylicę austriacką Artemisia austriaca, Chrysopogon gryllus, Astragalus austriacus, Astragalus excapus, traganek długokwiatowy Astragalus onobrychis, ostrołódkę kosmatą Oxytropis pilosa, wawrzynek główkowaty 9

11 Daphne cneorum, Iris humilis ssp. arenaria, turzycę niską Carex humilis, Festuca rupicola, ostnicę włosowatą Stipa capillata, ostnicę Jana Stipa joannis, palczatkę kosmatą Bothriochloa ischaemum. Murawy kserotermiczne bardzo często występują w mozaice z innymi ciepło- i światłolubnymi zbiorowiskami, nie zaliczanymi do siedlisk 6210 i Zaliczamy do nich zarówno siedliska naturowe, jak i inne, nie wpisane do Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywa 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory), jednak równie cenne w skali kraju. Wśród nich są zbiorowiska leśne i zaroślowe, takie jak dąbrowy świetliste, buczyny storczykowe, ciepłolubne postacie grądów, prześwietlone bory, zarośla ciepłolubne, a także zbiorowiska nieleśne: ciepłolubne murawy napiaskowe, okrajki, wrzosowiska, łąki świeże i inne. Właściwa ochrona muraw powinna polegać na ochronie całych tych dynamicznych układów. Jak już zaznaczono na wstępie, murawy kserotermiczne to jedne z najbardziej bioróżnorodnych siedlisk na świecie. W najbogatszych płatach lista gatunków przypadająca na jeden metr kwadratowy może liczyć nawet 100 taksonów. Do gatunków roślin, które zazwyczaj jednoznacznie wskazują na występowanie muraw kserotermicznych należą: Achillea setacea krwawnik szczeciniasty, Adonis vernalis miłek wiosenny, Astragalus danicus traganek duński, Astragalus onobrychis traganek długokwiatowy, Athericum liliago pajęcznica liliowata, Arabis hirsuta gęsiówka szorstkowłosista, Arabis recta gęsiówka uszkowata, Artemisia pontica bylica pontyjska, Asperula cynanchica marzanka pagórkowa, Aster amellus aster gawędka, Aster linosyris ożota zwyczajna, Avenula pratensis owsica łąkowa, Botriochloe ischaemum palczatka kosmata, Brachypodium pinnatum kłosownica pierzasta, Bupleurum falcatum przewiercień sierpowaty, Campanula sibirica dzwonek syberyjski, Carex humilis turzyca niska, Carex michelli turzyca Michela, Carex pediformis turzyca stopowata, Carex supina turzyca delikatna, Carlina onopordifolia dziewięćsił popłocholistny, Chamaecytisus supinus szczodrzeniec zmienny, Cirsium acaule ostrożeń bezłodygowy, Cirsium pannonicum ostrożeń pannoński, Dictamnus albus dyptam jesionolistny, Dorycnium germanicum szyplin jedwabisty, Echium russicum żmijowiec czerwony, Eryngium campestre mikołajek polny, Erysimum crepidifolium pszonak pępawolistny, Erysimum pieninicum pszonak pieniński, Festuca macutrensis kostrzewa makutrzańska, Festuca pseudoovina kostrzewa nibyowcza, Festuca valesiaca kostrzewa walezyjska, Galium cracoviense przytulia małopolska, Gentiana cruciata goryczka krzyżowa, Gentianella ciliata goryczuszka orzęsiona, Gentianella germanica goryczuszka Wettsteina, Hieracium echioides jastrzębiec żmijowcowaty, Hypericum elegans dziurawiec wytworny, Inula ensifolia oman wąskolistny, Iris aphylla kosaciec bezlistny, Koeleria pyramidata strzęplica piramidalna, Lathyrus pannonicus groszek pannoński, Linum austriacum len austriacki, Linum flavum len złocisty, Linum hirsutum len włochaty, Melampyrum arvense pszeniec różowy, Odontites lutea zagorza- 10

12 Fot. 3. Żmijowiec czerwony po lewej i pajęcznica liliowata po prawej dwa skrajnie rzadkie gatunki muraw kserotermicznych Fot. (po lewej) P. Chmielewski, (po prawej) K. Barańska łek żółty, Onobrychis arenaria sparceta piaskowa, Ophrys insectifera dwulistnik muszy, Orchis purpurea storczyk purpurowy, Orobanche alba zaraza macierzankowa, Orobanche alsatica zaraza alzacka, Orobanche caryophyllea zaraza przytuliowa, Orobanche lutea zaraza czerwona, Orobanche purpura zaraza niebieska, Oxytropis pilosa ostrołódka kosmata, Potentilla neumanniana pięciornik wiosenny, Prunella grandiflora głowienka wielkokwiatowa, Prunella laciniata głowienka kremowa, Ranunculus illyricus jaskier illiryjski, Senecio integrifolius starzec polny, Senecio erucifolius starzec wąskolistny, Serratula lycopifolia sierpik różnolistny, Seseli annuum żebrzyca roczna, Scabiosa canescens driakiew wonna, Scorzonera purpura wężymord stepowy, Sisymbrium polymorphum stulisz miotłowy, Stachys recta czyściec prosty, Stipa borysthenica ostnica piaskowa, Stipa capillata ostnica włosowata, Stipa joannis ostnica Jana, Stipa pulcherrima ostnica powabna, Teucrium botrys ożanka pierzastosieczna, Teucrium chamaedrys ożanka właściwa, Thymus austriacus macierzanka austriacka, Thymus glabrescens macierzanka nagolistna, Thymus marschallianus macierzanka Marshalla, Thymus praecox macierzanka wczesna, Verbascum chaixii dziewanna austriacka, Verbascum phoeniceum dziewanna fioletowa, Veronica austiaca przetacznik ząbkowany, Veronica paniculata przetacznik zwodny, Veronica teucrium przetacznik pagórkowy. 11

13 W grupie tej znajdują się często gatunki skrajnie rzadkie, które w Polsce mają zaledwie kilka lub jedno stanowisko. Można również wymienić gatunki roślin, które oprócz muraw kserotermicznych zasiedlają często inne siedliska ciepło- i światłolubne (prześwietlone lasy, ciepłolubne murawy napiaskowe, okrajki, łąki itp.), ale z dużym prawdopodobieństwem mogą świadczyć o występowaniu siedliska 6210 lub Należą do nich: Achillea pannonica krwawnik pannoński, Agropyron intermedium perz siny, Ajuga genevensis dąbrówka kosmata, Allium montanum czosnek skalny, Allium oleraceum czosnek zielonawy, Alyssum montanum smagliczka pagórkowa, Anemone sylvestris zawilec wielkokwiatowy, Anthericum ramosum pajęcznica gałęzista, Anthyllis vulneraria przelot pospolity, Artemisia campestris bylica polna, Asparagus officinalis szparagi lekarskie, Asperula tinctoria marzanka barwierska, Briza media drżączka średnia, Bromus erectus stokłosa bezostna, Campanula bononiensis dzwonek boloński, Campanula glomerata dzwonek skupiony, Campanula rapunculoides dzwonek jednostronny, Carex caryophyllea turzyca wiosenna, Carex flacca turzyca sina, Carlina vulgaris dziewięćsił pospolity, Centaurea scabiosa chaber driakiewnik, Centaurea stoebe chaber nadreński, Cerastium brachypetalum rogownica drobnokwiatowa, Cerastium pumilum rogownica drobna, Clematis recta powojnik prosty, Clinopodium vulgare czyścica storzyszek, Crepis praemorsa pępawa różyczkolistna, Dianthus carthusianorum goździk kartuzek, Dianthus gratianopolitanus goździk siny, Euphorbia cyparissias wilczomlecz sosnka, Falcaria vulgaris sierpnica zwyczajna, Festuca pallens kostrzewa blada, Festuca rupicola kostrzewa bruzdkowana, Festuca trachyphylla kostrzewa szczeciniasta, Filipendula vulgaris wiązówka bulwkowata, Fragaria viridis poziomka twardawa, Helianthemum nummularium posłonek kutnerowaty, Hieracium bifidum jastrzębiec siny, Galium valdepilosum przytulia włosista, Galium verum przytulia właściwa, Gentianella amarella goryczuszka gorzkawa, Inula conyza oman szlachtawa, Jovibarba sobolifera rojownik pospolity, Koeleria macrantha strzeplica nadobna, Medicago falcata lucerna sierpowata, Medicago minima lucerna kolczastostrąkowa, Melica transsilvanica perłówka siedmiogrodzka, Ononis spinosa wilżyna ciernista, Orchis militaris storczyk kukawka, Origanum vulgare lebiodka pospolita, Ornithogalum collinum śniedek cienkolistny, Petrorhagia prolifera goździcznik wycięty, Phleum phleoides tymotka Boehmera, Pimpinella nigra biedrzeniec czarny, Plantago media babka średnia, Potentilla arenaria pięciornik piaskowy, Potentilla recta pięciornik prosty, Primula veris pierwiosnka lekarska, Pulsatilla pratensis sasanka łąkowa, Ranunculus bulbosus jaskier bulwiasty, Salvia nemorosa szałwia omszona, Salvia pratensis szałwia łąkowa, Saxifraga tridactylites skalnica trójpalczasta, Scabiosa columbaria driakiew gołębia, Scabiosa ochroleuca driakiew żółtawa, Senecio macrophyllus starzec wielkolistny, Thesium ebracteatum leniec bezpodkwiatkowy, Thesium linophyllon leniec pospolity, Thymus praecox macierzanka wczesna, Thymus pulegioides macierzanka pospolita, Triforium alpestre 12

14 koniczyna dwukłosowa, Triforium montanum koniczyna pagórkowa, Triforium rubens koniczyna długokłosowa, Valeriana angustifolia kozłek wąskolistny, Verbascum lychnitis dziewanna firletkowa, Veronica spicata przetacznik kłosowy. Oprócz roślin, na murawach kserotermicznych spotyka się również wiele rzadkich i chronionych gatunków zwierząt, głównie bezkręgowców, które przystosowały się do ekstremalnych warunków tych siedlisk. Spośród kręgowców związanych z siedliskami kserotermicznymi wymienić można m.in. dwa gatunki susłów moręgowanego Spermophilus citellus i perełkowanego Spermophilus suslicus, smużkę stepową Sicista subtilis oraz prawdopodobnie wymarłego już w Polsce tchórza stepowego Mustela eversmannii. Spośród ptaków trudno wymienić gatunki ściśle przywiązane do muraw kserotermicznych. Na terenach otwartych muraw spotkać można m.in. skowronka Lauda arvensis, potrzeszcza Miliaria calandra, świergotka polnego Anthus campestris, pokląskwę Saxicola rubetra, dzierlatkę Galerida cristata, białożytkę Oenanthe oenanthe. Znacznie więcej gatunków zasiedla tereny półotwarte: kląskawka Saxicola torquata, kuropatwa Perdix perdix, przepiórka Coturnix coturnix, cierniówka Sylvia communis, piegrza S. curruca, jarzębatka S. nisoria, gąsiorek Lanius collurio, srokosz L. excubitor, makolągwa Carduelis cannabina, piecuszek Phylloscopus trochilus. Rozległe obszary muraw kserotermicznych mogą być również miejscem żerowania dużych drapieżników, m.in. rzadkiego w Polsce trzmielojada Pernis apivorus. Spośród gadów, siedliska kserotermiczne preferują m.in. jaszczurka zwinka Lacerna agilis, rzadki już gniewosz plamisty Coronella austriaca oraz niestwierdzana w ostatnich latach w Polsce jaszczurka zielona Lacerta viridis. Gatunkiem okresowo spotykanym na niektórych murawach kserotermicznych jest żółw błotny Emys orbicularis, który może składać na nich jaja. Do siedlisk kserotermicznych przystosowało się wiele mięczaków, m.in.: pospolity w całym kraju ślimak przydrożny Helicella obvia, ślimak pagórkowy Eumophalia strigella, błyszczotka mała Cochlicopa lubricella, ślimaczek owalny Vallonia excentrica i gładki V. pulchella, poczwarówka pospolita Pupilla muscorum i karliczka P. pygmaea, a także rzadkie: poczwarówka żeberkowana Truncatellina costulata, poczwarówka sklepiona Pupilla sterri, wałkówka trójzębna Chondrula tridens, ślimak bielaczek Candidula unifaciata, ślimak żeberkowany Helicella striata i ślimak austriacki Cepea vindobonensis. Murawy kserotermiczne są wybitnie bogate, jeśli chodzi o owady i pajęczaki. Do najciekawszych pajęczaków występujących na murawach należą: poskocz krasny Eresus cinnaberinus i gatunki z rodzaju gryziel Atypus sp. Do przedstawicieli bogatej fauny muraw kserotermicznych i powiązanych z nimi siedlisk należą liczne chrząszcze. Wśród nich występują gatunki naziemne, ściśle przywiązane do otwartych siedlisk, takie jak: marchołt Gnaptor spinimanus, pokątnik złowieszczy Blaps mortisaga, muzyk pannoński Dorcadion scopoli, zaciętka Cheilotoma musciformis, godnica pontyjska Timarcha rugu- 13

15 Fot. 4. Ślimak żeberkowany rzadki gatunek ślimaka występujący na murawach kserotermicznych Fot. K. Barańska losa, gruboudka Ahrensa Argopus ahrensii, opiołek znamienity Coniocleonus cicatricosus, cudzich brunatny Pseudocleonus grammicus, rozpucz stepowy Liparus coronatus, ziołomirek stepowy Donus nidensis. Ich postaci dorosłe zazwyczaj są bezskrzydłe i prowadzą skryty tryb życia wśród roślinności murawowej. Znanymi i często spotykanymi na murawach kserotermicznych nielotnymi chrząszczami są oleice krówka Meloe proscarabaeus i fioletowa M. violaceus. Murawy kserotermiczne charakteryzują się bogatym składem gatunkowym motyli. W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt wymienia się aż 20 motyli związanych z siedliskiem Do najbardziej znanych należy niepylak apollo Parnassius apollo. Innym, również znanym, ale częściej spotykanym motylem przywiązanym do siedlisk kserotermicznych jest paź żeglarz Iphiclides podalirius. W przeciwieństwie do poprzedniego gatunku preferuje bardziej zarośnięte murawy, sąsiadujące z zaroślami ciepłolubnymi, bogatymi w krzewy i drzewa owocowe. Podobne siedliska zajmuje barczatka kataks Eriogaster catax, Aedia funesta i Mesogona acetosellae. Otwarte powierzchnie muraw kserotermicznych zdecydowanie preferują: szlaczkoń szafraniec Colias myrmidone, modraszek gniady Polyommatus ripartii, modraszek orion Scolitantides orion, skalnik bryzeida Chazara briseis, sówka platynówka Apamea platinea oraz niedźwiedziówka plamica Chelis maculosa. Rzadkimi gatunkami, nie zawsze przywiązanymi do muraw kserotermicznych, ale na nich spotykanymi są m.in.: kraśnik smugowiec Zygaena brizae, kraśnik kminowiec Zygaena cynarae, postojak wiesiołkowiec Proserpinus proserpina, modraszek arion Maculinea arion, modraszek eroides Polyommatus eroides, skalnik driada Minois dryas, Acontia lucida, niedźwiedziówka hebe Arctia festiva i niedźwiedziówka dwórka Hyphoraia aulica. Jedną z najliczniej zasiedlających murawy grup owadów są błonkoskrzydłe. Na murawach kserotermicznych występuje kilka rzadkich gatunków mrówek: wysmuklica białoskrzydła Leptothorax albipennis, Ponera coarctata, koczowniczka Tapinoma ambiguum czy koczowniczka czarna Tapinoma erraticum. 14

16 1.2. Powiązania z działalnością człowieka Jak już zaznaczono we wstępie, zbiorowiska muraw kserotermicznych utrzymują się dzięki ekstensywnej gospodarce człowieka, głównie wypasowi zwierząt gospodarczych, a w mniejszym stopniu dzięki wypalaniu i koszeniu. Początek procesu intensyfikacji rolnictwa, a tym samym zmniejszania się bioróżnorodności w Europie, datuje się na rok 1850 lub, według innych, na 1800 czas rozkwitu myśli społecznej i początek intensywnego rozwoju gospodarczego. To spowodowało, że masowo zaczęto porzucać użytkowanie niskoproduktywnych pastwisk i łąk, obejmujących takie siedliska jak murawy kserotermiczne i napiaskowe, wilgotne i zmiennowilgotne łąki, wrzosowiska. Uruchomiło to wiele negatywnych procesów, które doprowadziły te siedliska na skraj wyginięcia. Obecnie uznano je za wybitnie cenne. W całej Europie podjęto działania zmierzające do ich ochrony i odtwarzania. Jednak okazuje się, że tworzenie się specyficznej roślinności półnaturalnej, w tym muraw kserotermicznych, nie jest wcale łatwym ani szybkim procesem. Wiele czynników współuczestniczących w tworzeniu tych cennych ekosystemów pozostaje zagadką. Również ich kombinacje nie są bez znaczenia. Odmienne skutki może przynieść nie tylko różny sposób użytkowania (wypalanie, koszenie, wypasanie, przeorywanie), ale także termin, częstotliwość, intensywność wykonywania prac, a nawet stosowane narzędzia. Główną metodą gospodarowania na murawach kserotermicznych jest wypas. Na tak ekstremalne siedliska, ze słabej jakości bazą pokarmową, nadawały się najbardziej pierwotne, stare odmiany zwierząt gospodarczych, takie jak owce i kozy. W przeszłości często stosowaną praktyką było wypasanie mieszanego stada owiec, kóz, pojedynczych sztuk bydła i koni. Selektywne zgryzanie przez owce, które wybierają rośliny miękkolistne, omijając te o budowie kseromorficznej, prowadzi do uregulowania składu gatunkowego muraw kserotermicznych pozbycia się ekspansywnych gatunków łąkowych i ruderalnych, a pozostawienia kserotermicznych. Zwierzęta domowe w naturalny sposób ograniczają rozprzestrzenianie się krzewów i drzew. Pozostawiając bardziej zwarte i starsze zarośla, a zgryzając otwarte powierzchnie muraw, prowadzą do powstania dynamicznej mozaiki, a co za tym idzie większej różnorodności siedlisk kserotermicznych. Ponadto, zwierzęta domowe podczas wypasu wzruszają powierzchnię ziemi, niszcząc miejscami zwartą warstwę martwych roślin, która negatywnie wpływa na rozwój gatunków kserotermicznych i odsłaniając fragmenty gołej ziemi. Ułatwia to dostęp światła do niższych partii runa i rozwój światłożądnych siewek roślin murawowych, a także uruchomienie banku nasion w glebie. Wypas prowadzony na kilku murawach ma również inną zaletę sprzyja rozprzestrzenianiu się diaspor gatunków kserotermicznych między izolowanymi płatami muraw. 15

17 Fot. 5. Wypas owiec wrzosówek na murawach kserotermicznych koło Owczar w woj. lubuskim Fot. K. Barańska Należy jednak pamiętać, że wypas działa pozytywnie na murawy tylko wtedy, kiedy jest ekstensywny. Zbyt duże stado na małej powierzchni może doprowadzić do zniszczenia cennej roślinności kserotermicznej. Przyjęto, że optymalna liczba zwierząt wypasanych ekstensywnie na murawie powinna odpowiadać 0,5 DJP/ha. Rzadziej stosowaną metodą gospodarowania na murawach kserotermicznych jest koszenie. Zdania co do wpływu takiego typu użytkowania na siedliska 6210 są podzielone. Wydaje się, że na niektórych bardziej mezofilnych murawach może on być stosowany. Z pewnością nie zastąpi jednak wypasu. W większości przypadków doprowadza do rozwoju ekspansywnych traw, głównie rajgrasu oraz zubożenia charakterystycznego składu gatunkowego muraw. Udowodniono również, że stosunkowo szybko doprowadza do eliminacji gatunków ostnic. Koszenie wpływa właściwie tylko na eliminowanie biomasy, nie wzrusza jednak gleby i nie doprowadza do tworzenia się płatów odkrytego podłoża, tak jak wypas. W związku z tym w Niemczech testowano metodę koszenia łączonego z przeorywaniem wierzchniej warstwy gleby. W warunkach Europy zachodniej ta metoda się sprawdziła, nie była jednak testowana w Polsce. 16

18 Kontrowersyjną metodą gospodarowania na murawach kserotermicznych jest wypalanie. Kontrolowane pożary na tego typu siedliskach od lat były sposobem na radzenie sobie ze zbyt dużą ilością nagromadzonej materii organicznej. Najprawdopodobniej stosowane były niezbyt regularnie i tylko takie wpływały pozytywnie na zbiorowiska muraw. Z dotychczasowych obserwacji wynika, że wypalanie jako pozytywny czynnik kształtujący murawy kserotermiczne powinno mieć charakter szybkich pożarów, oddziałujących jedynie na wierzchnią warstwę siedliska. Możliwe, że zbyt długo trwający pożar doprowadza do nadmiernego nagrzania się gleby i uszkodzenia części podziemnych roślin. Wykazano, że wiele gatunków muraw kserotermicznych dobrze reaguje na drastyczny, ale krótkotrwały wzrost temperatury. Wiele gatunków (w tym zwierząt) muraw kserotermicznych wykazuje przystosowanie do tego typu zaburzeń ocena stanu zachowania kserotermicznych siedlisk przyrodniczych Szacuje się że ok. 0,05% łącznej powierzchni obszarów Natura 2000 w Polsce stanowią murawy kserotermiczne. Obszary o największym procencie powierzchni zajętej przez takie murawy znajdują się głównie na południu Polski. Ważną dla ochrony muraw kserotermicznych formą ochrony w Polsce są rezerwaty stepowe. W kraju istnieje 35 takich obiektów o łącznej powierzchni 520 ha, przy czym największą powierzchnię zajmują one w województwie lubelskim, lubuskim i zachodniopomorskim. Cenne stanowiska siedliska 6210 chronione są również w rezerwatach florystycznych, geologicznych, krajobrazowych, a także niektórych leśnych i faunistycznych. Niestety, duża część rezerwatów chroniących płaty nieleśnej roślinności kserotermicznej nie spełnia swojej roli. W wielu z nich, na skutek braku odpowiednich działań ochrony czynnej, uruchomiona została sukcesja wtórna, która doprowadziła do wyparcia muraw kserotermicznych przez ciepłolubne zarośla i zbiorowiska leśne. Na szczęście w ciągu ostatnich kilku lat powstaje coraz więcej programów ochrony najcenniejszych fragmentów muraw kserotermicznych, objętych rezerwatami. Jako przykład mogą posłużyć działania Klubu Gaja na Pomorzu, który od kilku lat zajmuje się odkrzaczaniem rezerwatów Bielinek nad Odrą, Brodogóry i Stary Przylep, a także Klubu Przyrodników, który usuwanie gatunków inwazyjnych wraz z wypasem wprowadził w rezerwatach Pamięcin i Gorzowskie Murawy w woj. lubuskim. Na uwagę zasługuje ogromny wkład w ochronę tych cennych obiektów przez niektóre parki krajobrazowe. Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego, w ramach projek- 17

19 tu czynnej ochrony rezerwatów stepowych, odkrzacza i wypasa rezerwat Ostnicowe Parowy Gruczna. Zespół Parków Województwa Śląskiego od 2000 r. prowadzi czynną ochronę muraw kserotermicznych m.in. w rezerwacie Góra Zborów. Odkrzaczanie na terenie rezerwatu Skarpa Dobrska prowadzi Zespół Parków Krajobrazowych Wyżyny Lubelskiej. Działania związane z ochroną muraw kserotermicznych prowadzą również Parki Narodowe Ojcowski i Pieniński. Mimo tych działań perspektywy ochrony polskich zasobów muraw kserotermicznych nie są najlepsze. Nadal wiele istniejących form ochrony oraz instytucji powołanych do sprawowania opieki nad środowiskiem przyrodniczym nie spełnia swojej roli. Praktycznie niechronione są płaty siedlisk cennych przyrodniczo na terenach prywatnych. W takich miejscach jedyną szansę dają programy rolnośrodowiskowe, które dofinansowują odpowiednie użytkowanie półnaturalnych siedlisk przyrodniczych, takich jak murawy kserotermiczne. 18

20 2. zagrożenia i ochrona siedlisk kserotermicznych 2.1. Główne zagrożenia dla kseroterm Murawy kserotermiczne są jednymi z najsilniej zagrożonych siedlisk w Europie. Jak już wspomniano, intensyfikacja rolnictwa wywołała masowe porzucanie użytkowania płatów tych siedlisk lub przekształcanie ich w inne, bardziej produktywne użytki zielone lub las. To uruchomiło cały szereg kolejnych negatywnych zmian. Brak jakiegokolwiek użytkowania sprawił, że w ciągu kilku dekad wiele płatów tych cennych siedlisk przekształciło się w zbiorowiska zaroślowe, a następnie leśne. Znaczna część nieużytkowanych muraw została uproduktywniona przez zalesienie, część bardziej dostępnych została zaorana i przekształcona w pola uprawne, inne natomiast, silnie nawiezione i podsiane mieszanką gatunków wysokoproduktywnych, przekształcono w intensywnie użytkowane pastwiska. Porzucone pastwiska stały się miejscem wydobywania różnego rodzaju kruszyw, w zależności od podłoża piasku, gliny, żwiru, kredy itp. Płaty położone w obszarach o intensywnym rozwoju urbanistycznym zostały zabudowane. Fot. 6. Zarastające krzewami (po lewej) i zaorane (po prawej) zbocza z murawami kserotermicznymi w dolinie Odry Fot. K. Barańska 19