Self-medication among university students in Lodz

Transkrypt

1 Self-medication among university students in Lodz Samoleczenie wśród studentów wyższych uczelni w Łodzi Magdalena Antczak, Katarzyna Kapsiak, Sylwia Kałucka Keywords: self-medication, overthe-counter (OTC) drugs, knowledge, student, Lodz Słowa kluczowe: samoleczenie, leki bez recepty, wiedza, student, Łódź Student's Scientific Circle at the First Department of Family Medicine, Medical University of Lodz Magdalena Antczak Katarzyna Kapsiak 5th year students The First Department of Family Medicine, Medical University of Lodz Sylwia Kałucka, MD, PhD Senior Assistant CORRESPONDENCE ADDRESS: I Zakład Medycyny Rodzinnej Uniwersytet Medyczny w Łodzi ul. Narutowicza Łódź tel.: fax: magantczak@wp.pl sylwia.kalucka@umed.lodz.pl RECEIVED: ACCEPTED: Abstract: Background. In recent years, there has been an increase in over-the-counter (OTC) drugs usage in Poland. Enhanced interest in self-medication can be explained by, among others, easy access to wide range of medications, intense marketing campaigns, and health promotion. Self-medication can involve positive effects, like relieving health care system of dealing with mild complaints. On the other hand, there are some concerns connected with misuses of OTC drugs and dietary supplements, using them inadequately to recommendations, and possible delay in diagnosis of serious diseases. The aim. To investigate students attitude to the self-medication and using OTC drugs, sources of information about medicines, and compliance with general rules of using them. Materials and methods. Research was executed by diagnostic poll method using questionnaire of the authors own construction. Study group consisted of 115 students from Lodz including: the Medical University of Lodz UM (57 participants) and 58 students of the other universities (the University of Lodz UL and the Lodz University of Technology PL). Results. Among our study students, the most frequently used OTC medicines were painkillers, followed by vitamins and minerals. The main sources of information for students about the OTC drugs were: a doctor (49%), a pharmacist () and Internet (27%). The most frequent mistakes made by participants when taking OTC drugs included: postponing visits to the doctor, even though symptoms of disease were not relieved, not reading information about the drug, taking excessive amount, and taking them too long. Conclusions. OTC drugs are beneficial for self-medication, if one uses them wisely, and in accordance with the manufacturer s instructions. Streszczenie: Wstęp. W ostatnich latach w Polsce zauważa się wzrost stosowania leków dostępnych bez recepty. Zwiększenie zainteresowania Polaków samoleczeniem można tłumaczyć m.in. łatwym dostępem do szerokiego wachlarza preparatów, intensywnymi działaniami marketingowymi, promocją zdrowego stylu życia. Samoleczenie może wiązać się z pozytywnymi skutkami, takimi jak odciążenie systemu opieki zdrowotnej w przypadku łagodnych dolegliwości. Z drugiej strony niepokój budzi nadużywanie leków dostępnych bez recepty i suplementów diety, stosowanie ich niezgodnie z zaleceniami oraz możliwe opóźnienie diagnostyki poważnych schorzeń. Celem pracy jest poznanie postawy studentów wobec samoleczenia oraz korzystania z leków dostępnych bez recepty, źródeł informacji na temat leków, a także stopnia przestrzegania ogólnych zasad ich stosowania. Materiał i metoda. Badanie zostało przeprowadzone metodą sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem autorskiego kwestionariusza. Grupa badawcza składała się ze 115 studentów z Łodzi: 57 z Uniwersytetu Medycznego UM oraz 58 studentów z kierunków niemedycznych: z Uniwersytetu Łódzkiego UŁ i Politechniki Łódzkiej PŁ. Wyniki. Najczęściej stosowanymi lekami bez recepty wśród studentów były leki przeciwbólowe, następnie witaminy i minerały. Główne źródło informacji dla studentów o lekach OTC to: lekarz (49%), farmaceuta () i Internet (27%). Najczęstsze popełniane błędy przez badanych przy stosowaniu leków OTC to: odwlekanie wizyty u lekarza, mimo iż objawy choroby nie ustępują, nieczytanie ulotki informacyjnej o leku, przyjmowanie za dużej dawki leku, zażywanie zbyt długo leku. Wnioski. Leki dostępne bez recepty są dobrodziejstwem dla samoleczenia, jeśli korzysta się z nich rozsądnie i zgodnie z zaleceniami producenta. Wstęp Samoleczenie wiąże się ze stosowaniem leków OTC, czyli dostępnych bez recepty. Sprzedaż ich w Polsce stale rośnie, począwszy od lat 90., tj. okresu przemian społeczno-gospodarczych. Rynek leków OTC od tamtej pory dynamicznie się rozwija i aktualnie prognozowany jest 3% wzrost sprzedaży 1. Aby (Probl Med Rodz 2013;2(42):34 39) zrozumieć skalę tego zjawiska, wystarczy spojrzeć na dane gospodarki. Polska jest szóstym co do wielkości rynkiem zbytu leków w Europie i drugim pod względem liczby opakowań leków przypadających na 1 mieszkańca 2. Leki OTC stanowią 19,1% udziału w całym rynku farmaceutycznym, a przeciętne polskie gospodarstwo domowe przeznacza rocznie na zakup leków dostępnych bez recepty 811,28 zł 3. 34

2 XXI wiek jest wiekiem natłoku informacji, potęgi mediów, kiedy to dbanie o wygląd i zdrowie stało się modne. Młodzi dorośli w większym stopniu podążają za nowymi trendami, również w kwestii wyboru leków. Są oni bardziej podatni na intensywne działania marketingowe firm farmaceutycznych. Bardzo jednak reklamy nie przekazują wystarczającej ilości informacji o preparatach lub nawet wprowadzają odbiorcę nieumyślnie w błąd poprzez swoją uproszczoną treść. Tempo życia i ciągły brak czasu zmuszają do poszukiwania prostych i szybkich metod radzenia sobie z dolegliwościami. Wzrost zainteresowania Polaków samoleczeniem można tłumaczyć łatwym dostępem do szerokiego wachlarza preparatów, które możemy kupić nie tylko w aptece, ale także w supermarkecie i na najbliższej stacji benzynowej. Wszystko to może prowadzić do błędów polegających na stosowaniu wielu leków kryjących się pod różnymi nazwami handlowymi, a zawierających tę samą substancję czynną. Niepokój również budzi stosowanie leków OTC niezgodnie z zaleceniami lub zwlekanie ze zgłoszeniem się po poradę lekarską w przypadku poważnych i dłużej trwających objawów choroby. Z drugiej strony, samoleczenie może odgrywać pozytywną rolę. Daje odciążenie lekarzy w przypadku łagodnych, błahych dolegliwości i pomaga systemowi opieki zdrowotnej w skróceniu czasu oczekiwania na poradę-wizytę u lekarza przez zmniejszenie liczby potencjalnych pacjentów. Warto przybliżyć, jak kształtuje się świadomość zdrowotna wśród młodego pokolenia Polaków. Dzięki temu można prognozować rozwój samoleczenia w przyszłości. Istotne jest, czy wykształcenie medyczne koreluje z większą umiejętnością dbania o zdrowie, gdyż studenci medycyny już jako absolwenci UM sami staną się źródłem wiedzy na temat samoleczenia. Cel pracy Celem pracy było poznanie postawy studentów łódzkich wyższych uczelni wobec samoleczenia oraz korzystania z leków dostępnych bez recepty poprzez określenie: 1. ści stosowania podstawowych grup leków OTC, 2. źródeł informacji na temat leków OTC, 3. stopnia przestrzegania ogólnych zasad bezpiecznego stosowania leków OTC. Materiały i metody Badanie zostało przeprowadzone metodą sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem autorskiego kwestionariusza. Grupa badawcza składała się ze 115 studentów, w tym 57 z kierunków medycznych (Uniwersytet Medyczny w Łodzi UM) i 58 z kierunków niemedycznych (w tym 41 z Uniwersytetu Łódzkiego UŁ oraz 17 z Politechniki Łódzkiej PŁ). Kwestionariusz składał się z 23 pytań o charakterze zamkniętym. Pytania dotyczyły: podstawowych danych demograficznych oraz sposobów postępowania w dolegliwościach zdrowotnych, samooceny skuteczności stosowanych przez siebie leków dostępnych bez recepty, źródeł informacji o tych lekach i stopnia przestrzegania zasad bezpiecznego ich przyjmowania. W analizie statystycznej wykorzystano oprogramowanie pakietu STATISTICA 10. Badanie otrzymało zgodę Komisji Etyki Uniwersytetu Medycznego w Łodzi o numerze RNN/140/13/KB. Wyniki W badaniach ankietowych uczestniczyło 115 osób w wieku 22,6±2,1 roku, w tym 63 kobiety (54,8%) i 52 mężczyzn (45,). W grupie studentów UM (57 osób), w której znalazło się 36 kobiet (63,) oraz 21 mężczyzn (36,8%), średnia wieku wynosiła 24,2 roku, natomiast wśród studentów UŁ i PŁ znalazło się 27 kobiet (46,6%) oraz 31 mężczyzn (53,), a średnia wieku wynosiła 21,1 roku. Ankietowani studenci najczęściej deklarowali, że w przypadku wystąpienia drobnych dolegliwości zdrowotnych, takich jak ból, przeziębienie itp., podejmują samoleczenie z wykorzystaniem leków dostępnych bez recepty (53%), ¼ badanych decyduje się na domowe metody leczenia, a 2 nie robi nic i stara się przeczekać dolegliwości (Rycina 1). porada lekarska domowe metody leczenia stosowanie leków OTC przeczekiwanie dolegliwości 11% % 0% 10% 20% 30% 40% 60 Rycina 1. Sposoby postępowania studentów w dolegliwościach zdrowotnych 35

3 Tabela I. Częstość przyjmowania grup leków dostępnych bez recepty przez badanych w ciągu ostatniego miesiąca UM UŁ i PŁ n (%) n (%) Leki przeciwbólowe wiele razy 06 10, 07 12,1% kilkakrotnie 37 64,9% 20 34, 14 24,6% 31 53, Witaminy i minerały wiele razy 08 14,0% 17 29,3% kilkakrotnie 25 43,9% 21 36, 24 42,1% 20 34, Leki na przeziębienie, ból gardła, kaszel wiele razy 03 05,26% 06 10,3% kilkakrotnie 23 40, ,7% 31 54,39% 22 37,9% Leki na dolegliwości przewodu pokarmowego wiele razy 02 03,51% 01 01,7% kilkakrotnie 09 15,79% 11 19,0% 46 80,70% 46 79,3% Badani jako powód stosowania leków dostępnych bez recepty najczęściej wymieniali łagodny, błahy charakter dolegliwości (61%) lub reklamę czy sugestię innych osób (37%), natomiast prawie nikt nie stwierdzał, że przyczyną podjęcia samoleczenia jest trudność w skorzystaniu z porady lekarza (1%). Najczęściej studenci UM sięgają po leki przeciwbólowe i preparaty witaminowe (64,9%). Studenci UŁ i PŁ najczęściej sięgają po leki na przeziębienie, ból gardła i kaszel (51,7%). Wszyscy badani najrzadziej kupowali OTC przy dolegliwościach przewodu pokarmowego. Pozostałe grupy leków, o których przyjmowanie pytano w ankiecie, m.in. środki uspokajające, nasercowe, nikotynozastępcze i odchudzające, były stosowane sporadycznie. Większość ankietowanych stwierdza, że stosowane przez nich leki wykazują umiarkowaną skuteczność (7) (Rycina 2). Istnieje duże zróżnicowanie przekonań ankietowanych na temat potencjalnego szkodliwego działania leków w zależności od kierunku studiów. 6 studentów medycyny jest przekonanych o szkodliwym działaniu leków kupowanych bez recepty w przeciwieństwie do studentów z UŁ i PŁ, gdzie tylko 16% potwierdza taką możliwość (Rycina 3). Rycina 3. Przekonania badanych na temat szkodliwości leków dostępnych bez recepty 7 bardzo skuteczne dość skuteczne nieskuteczne Rycina 2. Samoocena skuteczności stosowanych przez badanych leków dostępnych bez recepty Ankietowani, zapytani o źródła informacji na temat dolegliwości zdrowotnych i leków dostępnych bez recepty stosowanych w ich leczeniu, niezależnie od kierunku studiów, najczęściej podają poradę lekarza lub farmaceuty, opinię członka rodziny lub wiadomości zaczerpnięte z Internetu. Studenci kierunków niemedycznych (2) zdecydowanie częściej niż studenci kierunków medycznych () odwoływali się do 36

4 informacji telewizyjnych, natomiast tylko studenci kierunków medycznych zadeklarowali, że źródłem ich wiedzy jest literatura specjalistyczna (5) (Rycina 4). Rycina 4. Źródła informacji na temat własnej dolegliwości oraz leków dostępnych bez recepty, stosowanych w danym leczeniu Najczęstszym odstępstwem od powszechnie przyjętych zasad bezpiecznego stosowania leków dostępnych bez recepty, do którego przyznawali się ankietowani, było odwlekanie wizyty u lekarza, mimo że objawy choroby nie ustępowały. Odkładanie wizyty u lekarza zdarza się u 17% badanych i u osób, nie obserwuje się przy tym zróżnicowania między studentami różnych kierunków studiów (Rycina 5A). Blisko ¼ badanych studentów przyznała się do stosowania nowego leku ( lub przynajmniej ) bez zapoznania się z ulotką informacyjną, takie postępowanie jest częstsze wśród studentów kierunków niezwiązanych z medycyną (Rycina 5B). Studenci medycyny stosują leki dostępne bez recepty dłużej niż studenci z UŁ i PŁ oraz w większych dawkach niż to jest zalecane (Rycina 5C i 5D). Dyskusja Samoleczenie wg definicji WHO jest przyjmowaniem lekarstw przez konsumenta w celu leczenia chorób lub objawów rozpoznanych samodzielnie. Jest to zjawisko społeczne, które charakteryzuje kulturę zdrowotną danego kraju. Istnieje ono od zawsze, ale ze względu na większą świadomość znaczenia profilaktyki w zwalczaniu chorób i wzrost statusu ekonomicznego społeczeństwa, ma coraz większe znaczenie. Potwierdzają to wyniki badania, gdzie ponad połowa ankietowanych studentów przyznaje się dostosowania leków OTC podczas choroby. Jedynie 11% uznaje, że dolegliwość wymaga konsultacji z lekarzem. Badanych nie zniechęcają kolejki w przychodniach, mimo iż w przeważającej części traktują oni swoje objawy jako niewystarczająco poważne. ¾ ankietowanych, niezależnie od rodzaju uczelni, wysoko ocenia skuteczność działania leków OTC. Spełniony jest w ten sposób cel samoleczenia, ale z drugiej strony nie możemy zapominać, że środki te mogą też bardzo skutecznie maskować poważne dolegliwości. Samowolne przyjmowanie leków OTC przez 53% badanych może również budzić niepokój, iż w błahych dolegliwościach łatwo sięgają po farmaceutyk, zapominając o możliwych działaniach niepożądanych. Ośrodki monitorowania bezpieczeństwa farmakoterapii co roku ostrzegają, iż główną przyczyną występowania polekowych działań niepożądanych jest niewłaściwe stosowanie preparatów lekowych 4. Potwierdzeniem tego jest wielokrotne sięganie po leki przeciwbólowe, przeciwzapalne w ciągu 1 miesiąca przez studentów medycyny. Jest to grupa leków najpopularniejsza i prawie dwukrotnie częściej stosowana przez studentów UM niż studentów z pozostałych dwóch uczelni. Zbytnia pewność młodych medyków na temat działania leków NLPZ powoduje, iż zapominają o możliwym przedawkowaniu lub rozwoju uzależnienia od leków. Badania prowadzone w USA, w latach , pokazały potrojenie liczby zgonów wśród kobiet w średnim wieku, wywołanych przedawkowaniem leków przeciwbólowych. Zjawisko to prowadzi do zgonów ok Amerykanek rocznie, a 70% zgonów z powodu przedawkowania leków przeciwbólowych była przypadkowa 5. Problem ten nie ogranicza się do Ameryki, głównymi klientami leków przeciwbólowych w Polsce są kobiety do 40. roku życia z wykształceniem średnim i posiadające rodzinę 6. Jeśli student medycyny zbyt sięga po leki przeciwbólowe bez recepty, to tym samym wyrabia sobie nawyk i w przyszłości z łatwością przyjdzie mu wypisać Rp pacjentowi, który zgłosi się z bólem, bez poświęcenia czasu na dogłębne poznanie przyczyny dolegliwości. Potwierdzają to badania Johna Eadie z Uniwersytetu Brandeis, który jest odpowiedzialny za specjalny program monitorujący zasadność przepisywania recept przez lekarzy w USA, gdzie medycy nie zajmowali się rozpoznaniem dolegliwości, tylko od razu przepisywali specyfik 5. Pomimo wiedzy studentów UM o działaniach niepożądanych leków NLPZ, zastanawiająca jest zasadność tak częstej konsumpcji tych preparatów w ciągu jednego miesiąca. Podobnie nieuzasadnione jest też tak 37

5 UŁ PŁ UŁ i PŁ UŁ UM UŁ PŁ i PŁ UM UŁ UM i PŁ UM UM UŁ i PŁ UM 29% 29% 29% 46% 46% 46% 26% 26% 31% 31% 26% 31% 37% 37% 48% 48% 37% % 19% % 1 17% 17% 18% 18% 17% 18% 0% 10% 1 20% 10% % 20% % 0% 10% 1 20% 2 30% 3 3 A) Odwlekam wizytę u lekarza, mimo że objawy choroby nie ustępują % 10% 0% 20% 10% 30% 20% 40% 30% 40% 0% 10% 20% 30% 40% B) Stosuję nowy lek bez zapoznania się z ulotką informacyjną UŁ PŁ UŁ UM UŁ PŁ i PŁ UM UŁ UM i PŁ UM UŁ i PŁ UM UŁ i PŁ UM 60% 60% 60% 47% 47% 58% 58% 47% 58% 41% 41% 41% 40% 40% 40% 9% 9% 1 1 9% 1 16% 16% 16% 0% 0% 0% 0% 10% 0% 20% 10% 30% 20% 40% 30% 40% 60% 0% 10% 60% 0% 20% 10% 30% 20% 40% 30% 40% 60% 60% 0% 10% 20% 30% 40% 60% 0% 10% 20% 30% 40% 60% C) Stosuję lek dłużej, niż jest to zalecane Rycina 5. Najczęstsze błędy przy stosowaniu leków dostępnych bez recepty D) Stosuję lek w dawkach większych, niż jest to zalecane częste korzystanie przez studentów UM (43,9%) oraz UŁ i PŁ (36,) z preparatów witaminowych, tym bardziej iż badani ocenili swój stan zdrowia jako bardzo dobry. Właściwa dieta, bogata w warzywa i owoce, w pełni zabezpiecza potrzeby witaminowe i mineralne młodego dorosłego człowieka. Wysoki odsetek osób korzystających ze środków na przeziębienie, ból gardła i kaszel można tłumaczyć sezonowością badania. Na czwartym miejscu pod względem ści stosowania leków OTC znajdują się preparaty łagodzące dolegliwości układu pokarmowego. Stosuje je mniej studentów, niż wcześniej wymienione grupy leków, jednak relatywnie jest to duża grupa 17% wszystkich ankietowanych. Można przypuszczać, iż na występowanie problemów gastroenterologicznych wśród studentów wpływają: szybkie tempo życia, nieregularne posiłki, różnego rodzaju czynniki stresogenne (np. egzaminy, rozłąka z bliskimi, używki, problemy w grupie rówieśniczej itp.). Może cieszyć fakt, iż nadal wysokim zaufaniem wśród ankietowanych jako źródło informacji o lekach dostępnych bez recepty darzeni są lekarze (49%) i farmaceuci (22,). Przeszło połowa badanych kilkakrotnie w ciągu miesiąca przyjmowała leki przeciwbólowe, leki na przeziębienie, na kaszel, zatem nie mieli problemów z zakupem tych preparatów. Jednakże, 38

6 czy w aptece farmaceuta udzielił wystarczającej informacji na temat szkodliwości preparatów OTC, czy zaproponował wystawienie recepty? Zgodnie z Ustawą o prawie farmaceutycznym z 6 września 2001 roku obowiązującą na terenie Polski, farmaceucie wolno wydać lek recepturowy bez recepty tylko w stanie zagrożenia życia lub zdrowia, w innym przypadku jest to karalne 7. Dostęp do leków OTC jest zbyt łatwy, mogą kupić je osoby niepełnoletnie, co skutkuje wzrastającą liczbą młodzieży potrzebującej pomocy na oddziałach toksykologicznych z powodu przedawkowania leków przeciwbólowych, na kaszel czy katar 8. Aby zapobiec tym zdarzeniom i zmniejszyć nadużywanie leków OTC, informacja o leku powinna być rzetelnie przekazywana przez farmaceutę i w środkach masowego przekazu. Tak jak się spodziewano, studenci UM poszukują wiadomości o samoleczeniu i lekach w źródłach specjalistycznych. Wielu jednak przyznaje, że korzysta w tym celu również z Internetu (27%) lub zasięga rady innych osób (23,). Nie zawsze są to sprawdzone i wiarygodne źródła. Duża rozbieżność pojawia się w kontekście czerpania wiedzy o lekach OTC z telewizji. O ile dla medyków jest to słabe źródło informacji (), to studenci UŁ i PŁ (2) o wiele bardziej są podatni na telewizyjną kampanię reklamową i przy wyborze leku kierują się sugestią mass mediów. Dlatego też posiadają oni niekompletną wiedzę o samoleczeniu, co z kolei prowadzi to błędów. Z badań polskiego rynku farmaceutycznego wynika, iż najczęściej po leki OTC sięgają osoby z wykształceniem podstawowym bądź zasadniczym, z tego powodu reklama leku OTC powinna zawierać więcej informacji o zagrożeniach wynikających z nadużywania preparatu lub przyjęcia zbyt dużej jednorazowej dawki 9. Poważnym błędem jest zaniechanie lub odwlekanie wizyty u lekarza, mimo iż objawy choroby nie ustępują. Tak postępuje lub około 40% badanych. Drugim niebezpiecznym błędem jest stosowanie leków bez zapoznania się z ulotką informacyjną, tak czyni co trzeci ankietowany. Studenci kierunków niemedycznych nie posiadają wystarczającej wiedzy na temat szkodliwości leków OTC. Przekonanie, że lek bez recepty jest całkowicie bezpieczny, jest dużą niefrasobliwością. Kolejnym błędem jest stosowanie leku OTC dłużej (i tak czyni połowa badanych) i w wyższych dawkach, niż wskazuje producent. Leki dostępne bez recepty (np. z grupy NLPZ) są dostępne w sprzedaży w dużo większych dawkach, niż rutynowo zalecane przez lekarza i wypisywane na recepcie. W badaniu zauważono grupę 1 studentów medycyny, którzy przekraczają zalecaną dawkę stosowanego leku OTC i stosują go dłużej (7%), niż powinni to czynić. Jak pokazują powyższe przykłady medyczne, wykształcenie nie chroni przed popełnianiem błędów w samoleczeniu, może też wskazywać na uzależnienie od preparatu lub inny problem zdrowotny wymagający konsultacji lekarskiej. Leki dostępne bez recepty są dobrodziejstwem, jeżeli korzysta się z nich rozsądnie i zgodnie z zaleceniami producenta. Jednakże lek OTC nie powinien zastępować wizyty u lekarza, jeśli objawy mają charakter przewlekły. Wnioski 1. Studenci, mimo dobrego stanu zdrowia, powinni stosować leki dostępne bez recepty zgodnie z zaleceniami producenta. 2. Najbardziej wiarygodnym źródłem informacji o lekach OTC nadal pozostaje lekarz i farmaceuta. 3. Studenci zbytnio ufają reklamom i za stosują preparaty witaminowe bez uzasadnionego wskazania. Autorzy oświadczają, że nie występuje konflikt interesów. References: 1. Raport PMR Rynek produktów OTC w Polsce Prognozy rozwoju na lata CBOS Komunikat z badań Stosowanie leków bez recepty PASMI 4. Woroń J, Porębski G, Kostka-Trąbska E i wsp. Nieracjonalne stosowanie leków w pediatrii jako przyczyna chorób polekowych. Med Wiek Rozwoj 2007;11; Portal esculap.com: USA: Leki przeciwbólowe groźne jak narkotyki Wdowiak L, Lang B, Bojar I i wsp. Samoleczenie kto kupuje leki OTC w Polsce? Zdrow Publiczne 2006;116(4): Dz.U. z 2001 r., nr 126, poz Prawo farmaceutyczne. 8. Portal esculap.com: Dzieci odurzają się lekami dostępnymi bez recepty