seria METODY DIAGNOZY PSYCHOLOGICZNEJ Redaktor naukowy: Jerzy Brzeziński

Transkrypt

1

2

3 seria METODY DIAGNOZY PSYCHOLOGICZNEJ Redaktor naukowy: Jerzy Brzeziński W serii ukazały się: Elżbieta Hornowska Skale Inteligencji dla Dorosłych Davida Wechslera WAIS-R oraz WAIS-III Michał Stasiakiewicz Test Rorschacha Bogdan Zawadzki Kwestionariusze osobowości: strategie i procedura konstruowania

4

5 Redaktor prowadzący: Anna Raciborska Redakcja i korekta: Magdalena Ziarkiewicz Projekt okładki: Katarzyna Juras Publikacja dotowana z funduszy przeznaczonych na Badania Własne Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego ISBN Copyright by Wydawnictwo Naukowe Scholar Sp. z o.o. Warszawa 2006 Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o. ul. Krakowskie Przedmieście 62, Warszawa tel./fax , , dział handlowy: w. 219 lub jw. w. 105, info@scholar.com.pl; scholar@neostrada.pl Sprzedaż wysyłkową dla odbiorców indywidualnych prowadzi Księgarnia Naukowa RESURSA ul. Krakowskie Przedmieście 62, Warszawa tel./fax info@resursa.com.pl Wydanie pierwsze Skład i łamanie: WN Scholar (Stanisław Beczek) Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnictw Naukowych, Łódź

6 Spis treści WSTĘP 9 Rozdział 1. Kwestionariusz jako metoda badania osobowości Wprowadzenie ZARYS HISTORII INWENTARZY OSOBOWOŚCI Kwestionariusze osobowości w Polsce KWESTIONARIUSZE OSOBOWOŚCI OPIS METODY Specyfika budowy kwestionariusza osobowości Kwestionariusz jako narzędzie do pomiaru cechy (syndromu) osobowości Interpretacja wyników kwestionariusza Zastosowania badawcze i rodzaje inwentarzy osobowości GŁÓWNE PROBLEMY METODOLOGICZNE ORAZ WARTOŚĆ DIAGNOSTYCZNA INWENTARZY OSOBOWOŚCI PROBLEMY ETYCZNE KONSTRUOWANIA i STOSOWANIA KWESTIONARIUSZY OSOBOWOŚCI 69 Rozdział 2. Strategie konstruowania inwentarzy osobowości WPROWADZENIE STRATEGIA TEORETYCZNA (DEDUKCYJNA) Cel strategii Podstawy teoretyczne Zalety i wady podejścia teoretycznego Kluczowy aspekt procedury Analiza psychometryczna Specyfika diagnostyczna kwestionariuszy dedukcyjnych Kwestionariusz Temperamentu PTS jako przykład inwentarza skonstruowanego według strategii teoretycznej STRATEGIA WEWNĘTRZNA (INDUKCYJNA) Cel strategii Podstawy teoretyczne Zalety i wady podejścia indukcyjnego Kluczowy aspekt procedury Analiza psychometryczna Specyfika diagnostyczna kwestionariuszy indukcyjnych Polska Lista Przymiotnikowa (PLP) jako przykład inwentarza skonstruowanego według strategii indukcyjnej STRATEGIA KRYTERIALNA (ZEWNĘTRZNA) Cel strategii Podstawy teoretyczne Zalety i wady podejścia kryterialnego Kluczowy aspekt procedury Analiza psychometryczna Specyfika diagnostyczna kwestionariuszy kryterialnych Kwestionariusz Objawowy S jako przykład inwentarza skonstruowanego według strategii kryterialnej STRATEGIE ŁĄCZĄCE RÓŻNE PODEJŚCIA Inwentarz Wzorów Osobowości (IWO) jako przykład kwestionariusza skonstruowanego według strategii połączonych

7 ANALIZA PORÓWNAWCZA CHARAKTERYSTYKI PSYCHOMETRYCZNEJ SKAL SKONSTRUOWANYCH W RAMACH RÓŻNYCH STRATEGII 130 Rozdział 3. Procedura konstruowania inwentarzy osobowości WPROWADZENIE ETAP I WYBÓR STRATEGII KONSTRUKCJI ORAZ PRZYGOTOWANIE PLANU PRAC KONSTRUKCYJNYCH ETAP II ANALIZA PODSTAW TEORETYCZNYCH INWENTARZA: TEORII PSYCHOLOGICZNEJ, WIEDZY LUB METODOLOGII Analiza czynników zniekształcających wyniki kwestionariuszowe oraz podjęcie decyzji o opracowaniu skali kontrolnych ETAP III TWORZENIE POZYCJI KWESTIONARIUSZOWYCH Wybór procedury odpowiadania oraz formy pozycji kwestionariuszowych Generowanie wskaźników cech Zapisywanie pozycji kwestionariuszowych Zrozumiałość treści pozycji a ich własności językowe Wieloznaczność interpretacyjna niejasność treści pozycji Ogólność konkretność treści pozycji Dostępność zachowań w osobistym doświadczeniu Podatność pozycji na czynniki zniekształcające: tendencję do dysymulowania (aprobatę społeczną), symulowania oraz style odpowiadania Podatność pozycji na tendencję do dysymulowania (aprobatę społeczną) Podatność pozycji na tendencję do symulowania Własności pozycji a style odpowiadania Kontrola zrównoważenia puli pozycji pod względem klucza odpowiedzi Ocena formalnych własności pozycji Wprowadzanie opcji odpowiedzi do pozycji Przekształcanie odpowiedzi w wyniki liczbowe problem ważenia pozycji oraz opcji odpowiedzi Przygotowanie skal kontrolnych Kwestionariusz Aprobaty Społecznej jako przykład skali do badania tendencji do dysymulowania/symulowania Skala nieuważności Kwestionariusza Objawowego SII jako przykład skali do badania indywidualnych stylów odpowiadania ETAP IV PRZYGOTOWANIE INWENTARZA DO BADAŃ Kwestie administracyjne kwestionariusza Instrukcja kwestionariuszowa Ustalenie kolejności pozycji w kwestionariuszu Przygotowanie arkusza odpowiedzi ETAP V OPRACOWANIE WERSJI KOŃCOWEJ KWESTIONARIUSZA: BADANIE INWENTARZEM ORAZ ANALIZA PSYCHOMETRYCZNA Sposób doboru osób badanych oraz skład demograficzny i liczebność próby Analiza psychometryczna wyników ETAP VI WERYFIKACJA WŁASNOŚCI PSYCHOMETRYCZNYCH INWENTARZA: ANALIZA RZETELNOŚCI I TRAFNOŚCI POMIARU ETAP VII OPRACOWANIE NORM WYNIKÓW SKAL INWENTARZA ETAP VIII OPRACOWANIE PODRĘCZNIKA 264

8 3.10. UNIWERSALIZACJA KULTUROWA NOWY TREND W PROCEDURZE KONSTRUOWANIA INWENTARZY OSOBOWOŚCI Studia leksykalne uniwersalizacja poprzez konstruowanie kulturowo specyficznych kwestionariuszy osobowości Badania pawłowowskich wymiarów temperamentu uniwersalizacja poprzez konstruowanie wspólnych/specyficznych kulturowo inwentarzy Badania cech ujmowanych przez Regulacyjną Teorię Temperamentu uniwersalizacja poprzez konstruowanie wspólnych kulturowo inwentarzy Zamiast zakończenia 287 Bibliografia 289 7

9

10 Wstęp Książka ta wyrasta z moich już ponadpiętnastoletnich doświadczeń w opracowywaniu kwestionariuszy osobowości. W trakcie tego okresu we współpracy z Profesorem Janem Strelauem skonstruowałem oraz zaadaptowałem kilkanaście inwentarzy. Ze szczególną radością powitałem więc propozycję Profesora Jerzego Brzezińskiego przygotowania monografii poświęconej tym metodom diagnostycznym w ramach redagowanej przez Niego nowej serii wydawniczej Metody Diagnozy Psychologicznej publikowanej przez Wydawnictwo Naukowe Scholar. Już od samego początku było jednak dla mnie jasne, że książka ta nie może być repliką znakomitego opracowania z lat 70. Kwestionariusze osobowości w psychologii autorstwa Włodzisława Sanockiego. Postanowiłem zatem poświęcić ją konstruowaniu inwentarzy. Decyzję tę podjąłem z kilku powodów. Po pierwsze, replika Kwestionariuszy nie jest potrzebna, gdyż wiele treści w niej prezentowanych uważam za nadal aktualne, a konkurowanie z klasycznym już opracowaniem wydawało mi się mało atrakcyjne. Po drugie, w polskim piśmiennictwie brakuje opracowania prezentującego problemy konstruowania inwentarzy osobowości jest wiele prac omawiających same narzędzia czy nawet procedurę kulturowej adaptacji kwestionariuszy, ale nie ma monografii poświęconej wyłącznie konstruowaniu tych metod badawczych. Zagadnienie to jest natomiast ważne o tyle, że zaczyna cieszyć się w naszym kraju dużym zainteresowaniem i wciąż podejmowane są próby tworzenia nowych inwentarzy. Wydawało mi się zatem, że książka prezentująca takie właśnie kwestie wyjdzie naprzeciw potrzebom psychologów. Po trzecie, jest to okazja do podzielenia się z Czytelnikiem moimi wieloletnimi doświadczeniami związanymi z konstruowaniem inwentarzy. Mam nadzieję, że udało mi się opracować tę monografię w taki sposób, że prezentowane w niej treści zostaną uznane za ważne i stymulujące. Ostateczna jej ocena jest już zadaniem Czytelników dyplomowanych psychologów i studentów psychologii. Przy prezentowaniu zagadnień związanych z konstruowaniem inwentarzy osobowości przyjąłem też kilka założeń organizujących omawiane kwestie. W pierwszej kolejności uznałem, że należy zaprezentować nie tylko nowe trendy, ale w miarę możliwości także tło historyczne, kierując się przesłanką, że nowe propozycje można w pełni zrozumieć jedynie, jeśli znane są poprzednie rozwiązania. Te zaś starałem się nie tylko omawiać, ale uzasadnić wyjaśnić sens i konsekwencje diagnostyczne przyjmowania określonych rozwiązań konstrukcyjnych. Tam, gdzie było to możliwe lub szczególnie uzasadnione, starałem się podać stosowne przykłady oraz zreali-

11 10 Wstęp zować analizy empiryczne wykorzystujące dane zebrane we własnych badaniach z zastosowaniem kwestionariuszy osobowości. Przykłady te mogą w moim przekonaniu stanowić źródło cennych wskazówek dla Czytelnika. Szczególna decyzja dotyczyła przy tym prezentacji oryginalnych polskich opracowań na tle uznanych zagranicznych narzędzi starałem się dokładniej przedstawić narzędzia badawcze opracowane właśnie w Polsce. Czytelnik może bowiem łatwo sięgnąć do opracowań źródłowych, a także wykorzystać te inwentarze w swojej pracy badawczej sprawdzając ich własności psychometryczne czy testując swoje własne oryginalne hipotezy badawcze, co byłoby bardzo trudne w przypadku narzędzi zagranicznych. Na szczęście, pomimo stosunkowo krótkiej historii inwentarzy w naszym kraju, dysponujemy już wieloma wręcz modelowymi opracowaniami. Przejdę teraz do szczegółowego omówienia treści trzech obszernych rozdziałów, z których składa się książka. Rozdział pierwszy poświęcony jest prezentacji kwestionariuszy jako metody badania osobowości. Zostały w nim omówione podstawowe aspekty budowy inwentarza oraz główne kontrowersje związane ze stosowaniem tej metody diagnostycznej, w tym jej ograniczenia badawcze oraz kwestie etyczne wynikające ze stosowania kwestionariuszy. Na tle ogólnych zagadnień przedstawiono także wyniki metaanaliz, prezentujących własności psychometryczne inwentarzy osobowości. Rozdział ten jest zatem rodzajem wprowadzenia w problematykę kwestionariuszowej diagnozy osobowości. Rozdział drugi prezentuje natomiast zagadnienia dotyczące strategii konstruowania inwentarzy: teoretycznej, kryterialnej i indukcyjnej. Omówienie tych trzech klasycznych strategii powiązane zostało z analizą procesu budowania inwentarzy: Kwestionariusza Temperamentu PTS Jana Strelaua i Aloisa Angleitnera, Polskiej Listy Przymiotnikowej (PLP) Piotra Szaroty oraz Kwestionariusza Objawowego S Jerzego Aleksandrowicza. Zaprezentowany został także Inwentarz Wzorów Osobowości (IWO) mojego autorstwa, zbudowany według strategii łączonej (kryterialno-indukcyjnej), oraz dane porównawcze ilustrujące charakterystykę psychometryczną skal zbudowanych według różnych strategii, zebrane w ramach badań z zastosowaniem IWO. Rozdział trzeci przedstawia zaś procedurę budowania kwestionariusza, począwszy od fazy analizy podstaw teoretycznych poprzez etap generowania i zapisywanie pozycji kwestionariuszowych oraz analizę ich własności formalnych i kwestię wyboru formatu opcji odpowiedzi aż po fazę analiz psychometrycznych oraz opracowania norm i publikacji podręcznika. Szczególnie dużo miejsca poświęcono rzadko w polskiej literaturze omawianemu problemowi czynników zniekształcających odpowiedzi kwestionariuszowe, w postaci tendencji do symulowania i dysymulowania oraz stylów odpowiadania. W rozdziale tym przedstawiono nie tylko współczesny stan wiedzy dotyczący tych zmiennych, lecz omówiono także proces konstrukcji i charakterystykę psychometryczną Kwestionariusza Aprobaty Społecznej Radosława Drwala i Jolanty Wilczyńskiej oraz skalę do badania niekonsekwencji odpowiadania kwestionariusza SII Jerzego Aleksandrowicza. W zakończeniu natomiast została przedstawiona kwestia uniwersalizacji kulturowej inwentarzy osobowości ilustrująca nowy trend w procesie konstruowania inwentarzy, tzn. budowania ich w planie międzykulturowym. Omówione zostały także programy badań międzykulturowych, które pozwoliły na opracowanie takich narzędzi: program

12 Wstęp 11 analiz leksykalnych, który zaowocował PLP, oraz dwa międzynarodowe programy badań nad temperamentem mające na celu opracowanie Kwestionariusza PTS oraz Formalnej Charakterystyki Zachowania Kwestionariusza Temperamentu. Chciałbym w tym miejscu gorąco podziękować Panu Profesorowi Jerzemu Brzezińskiemu, który zaproponował mi napisanie tej książki i ustawicznie mobilizował mnie do dalszej pracy, oraz Panu Profesorowi Janowi Strelauowi, któremu zawdzięczam moje doświadczenia badawcze. Wieloletnia współpraca z Panem Profesorem dała mi unikatową szansę nie tylko zdobycia wiedzy, lecz także opanowania umiejętności tworzenia narzędzi diagnostycznych. Wyniki większości analiz, które zostały zaprezentowane w tej książce, pochodzą z badań zrealizowanych wspólnie z Panem Profesorem. Słowa wdzięczności kieruję także do Pani Profesor Barbary Bokus i Pani Doktor Hanny Marczewskiej za sugestie dotyczące kwestii psycholingwistycznych. Monografia ta została opracowana w ramach Grantu Ministerstwa Nauki i Informatyzacji 1 H01F , a jej wydanie dofinansowano ze środków na Badania Własne Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa, styczeń 2006 r. Książkę tę poświęcam mojej Żonie Grażynce.

13 Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki w serwisie