INFORMATYKA NIE TYLKO DLA LAIKA

Transkrypt

1 Paweł Tatarzycki INFORMATYKA NIE TYLKO DLA LAIKA Materiały edukacyjne W niniejszej publikacji położono nacisk na wskazanie praktycznych zastosowań rozwiązań informatycznych w wybranych aspektach życia. Czytelnik poprzez samodzielną pracę będzie mógł wykonać na komputerze wprowadzone przykłady i przekonać się, w jakim stopniu opanował dany dział. Ponieważ uczymy się tego, co uznajemy za przydatne w życiu, dlatego ukazanie praktycznych zastosowań komputera ma na celu zmotywowanie Czytelnika do dalszego pogłębiania wiedzy z obszernej dziedziny wiedzy, jaką jest informatyka. Wrocław 2008

2 Spis treści Zagadnienia teoretyczne... 3 Prawo autorskie...3 Podstawowy model komunikacji... 4 Asertywność jako element skutecznej komunikacji... 5 Zintegrowane Systemy Informatyczne Zarządzania...6 Wprowadzenie do algorytmów... 7 Edytor tekstu...9 Zasady formatowania tekstu... 9 Formatowanie tekstu w edytorze... 9 Ustawienie marginesów i wstawianie numeracji stron... 9 Justowanie tekstu, ustawianie akapitów oraz interlinii Tabulatory, wypunktowania i numerowanie Automatyczne wstawianie spisu treści...13 Wstawianie przypisów dolnych i podpisów...14 Wstawianie tabeli i ilustracji...15 Arkusz kalkulacyjny Formatowanie komórek Adresowanie względne i bezwzględne Praktyczne zastosowanie wybranych funkcji...17 Raport tabeli przestawnej...19 World Wide Web...21 Zagrożenia w sieci, czyli skok w blog Zagrożenia związane z kradzieżą danych Zagrożenia związane z komunikacją w sieci Nękanie w sieci Wprowadzenie do HTML-a i XHTML-a...23 Składnia i wybrane znaczniki w części meta Wybrane znaczniki w części body Tworzenie formularzy Wprowadzenie do PHP Deklarowanie zmiennych Operatory Instrukcje warunkowe Pętla for a pętla while Obsługa formularzy w PHP Obliczenia matematyczne w PHP Bibliografia...32 Lista zagadnień egzaminacyjnych

3 Rozdział 1 Zagadnienia teoretyczne Prawo autorskie Przedmiotem prawa autorskiego w myśl art. 1 Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór) 1. Należy podkreślić, iż utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia, nawet gdy jest nieukończony oraz fakt, że ochrona własności intelektualnej przysługuje twórcy niezależnie od tego czy dokonał jakichkolwiek formalności. W praktyce oznacza to, że prawnie chronione są publikacje, które nie zostały zgłoszone do wydawnictwa celem ich publikacji. Podobnie autor strony internetowej, który zamierza ją rozbudować także jest objęty cytowaną ustawą. Zgodnie z art. 6 ustawy utworem opublikowanym jest utwór, który za zezwoleniem twórcy został zwielokrotniony i którego egzemplarze zostały udostępnione publicznie. Warto jeszcze zwrócić uwagę na treść art. 8 Ustawy: Domniemywa się, że twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu 2. Prawa autorskie dzielą się na 3 : 1. osobiste prawa autorskie, 2. majątkowe prawa autorskie. Osobiste prawa autorskie mają służyć ochronie więzi, jaka powstaje pomiędzy twórcą a jego dziełem. Są to prawa do: autorstwa utworu, oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo, nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności, nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Prawa osobiste chronią wartości niematerialne, ponieważ nie da się ich wycenić w pieniądzu. Stworzenie dzieła to bowiem coś więcej niż zarabianie pieniędzy to także kwestia prestiżu, swoisty rodzaj godności. Stąd prawa te są niezbywalne, nierozerwalnie związane z osobą twórcy, nieograniczone w czasie wieczne Majątkowe prawa autorskie trwają przez 70 lat po śmierci twórcy (współtwórcy, który przeżył pozostałych). Zatem jeszcze przez ten okres czasu spadkobiercy mogą sobie rościć prawa majątkowe do danego utworu. Prawa te w odróżnieniu od osobistych są zbywalne. Oznacza to, że tylko ten, kto posiada prawa majątkowe do utworu może decydować, komu je odstąpi i za jaką cenę. Wyłączność oznacza, że tylko twórca danego utworu może decydować o tym, jak i gdzie zostanie on udostępniony. 1 Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 1994 r. Nr 24, poz. 83). 2 Tamże. 3 Por. Motorola Polska Electronics, Konkurs Diversity.Pl, com_content&task=view&id=200&itemid=643&lang=pl 3

4 Podstawowy model komunikacji Sprawny przepływ informacji, w tym wspomagany komputerowo, stanowi klucz do sukcesu niejednego przedsiębiorstwa. Punktem wyjścia jest prezentacja podstawowego modelu komunikacji: Rysunek 1. Podstawowy mechanizm komunikowania. Źródło: A. Wajda: Organizacja i zarządzanie. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa 2003, s Nadawca (źródło) posiada potrzebę podzielenia się informacją z inną osobą lub grupą osób. Odbiorca osoba, której zmysły postrzegają komunikat nadawcy. Komunikat fizyczna forma zakodowania informacji. Komunikat przyjmuje każdą postać, którą może pojąć jeden lub więcej zmysłów odbiorcy (mowa słuch; słowo pisane wzrok, gesty wzrok/dotyk). Kodowanie proces przekształcania przez nadawcę informacji w odpowiednie symbole. Ważne jest, aby zapewnić wspólnotę znaczeń z odbiorcą wybierając symbole (zazwyczaj w postaci słów i gestów), które mają to samo znaczenie dla odbiorcy (np. gest TAK ). Kanał środek przekazu informacji od nadawcy do odbiorcy (np. ruch cząsteczek powietrza mowa; papier list tradycyjny; łącza internetowe ). Dekodowanie polega na interpretowaniu przez odbiorcę komunikatu i przetwarzaniu go w zrozumiałą sytuację. Im bardziej dekodowanie przez odbiorcę odpowiada zamierzonemu komunikatowi nadawcy, tym skuteczniejsza jest komunikacja. Sprzężenie zwrotne reakcja na komunikat nadawcy (bezpośrednie/pośrednie). Ponieważ odbiorca staje się nadawcą, sprzężenie zwrotne obejmuje takie same etapy, jak komunikowanie się pierwotne 4. Szum to wszelkie zakłócenia utrudniające bądź uniemożliwiające skuteczne porozumiewanie się nadawcy z odbiorcą (zakłócenia wewnętrzne/zewnętrzne). Przykładem komunikowania się według przedstawionego schematu może być komunikacja za pośrednictwem komunikatora internetowego (np. GG ). Nadawcą informacji jest osoba, która za pośrednictwem komunikatora chce przesłać pewną wiadomość wybranej z listy kontaktów osobie odbiorcy. W tej sytuacji kanałem informacyjnym są łącza internetowe. Jednak wprowadzony tekst musi zostać najpierw przetłumaczony na język zrozumiały dla komputera, czyli ciąg zer i jedynek. Kodowanie polega na przeliczeniu liczby w systemie dziesiętnym (ang. decimal system) na liczbę dwójkową (binarną ang. binary operation). Przykładowo, liczbę dziesiętną 100 możemy zapisać jako sumę: 4 A. Wajda: Organizacja i zarządzanie. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa 2003, s

5 = = = 100 Liczbę w systemie binarnym zapiszemy jako ciąg zer i jedynek w następującej kolejności: Natomiast dekodowanie będzie polegało na zamianie ciągu zer i jedynek, tj. liczb w systemie dwójkowym, na liczby dziesiętne, którym np. przypisano poszczególne symbole liter. W ten sposób możemy sprawdzić, czy ciąg znaków jest liczbą 100 : = = 100 Sposób przeliczania liczb binarnych na dziesiętne i vice versa zaprezentowano w pliku przeliczanie_liczb_bin_i_dec.xls. Sprzężenie zwrotne polega na odpisywaniu nadawcy (bezpośrednie). Dla porównania odpisanie na a to przykład sprzężenia zwrotnego pośredniego. Oczywiście niekiedy występują zakłócenia, czyli szum. Przykładem zakłócenia zewnętrznego może być chwilowy brak dostępu do Internetu. Asertywność jako element skutecznej komunikacji Aby usprawnić system komunikowania się w organizacji zwłaszcza w przedsiębiorstwach prywatnych wprowadza się szkolenia dotyczące kształtowania postaw asertywnych. Zdaniem A. Townend, autorki poradnika adresowanego do kadry zarządzającej pt. Jak doskonalić asertywność, asertywności należy się nauczyć. Być asertywnym to znaczy umiejętnie znosić krytykę, jasno określać swoje zdanie, wolę, bez naruszenia godności czy interesów drugiego człowieka. Być asertywnym to znaczy być tolerancyjnym Autorka wyróżniła cztery typy postaw: Ty nie jesteś OK jesteś OK Ja nie jestem OK jestem OK postawa manipulująca postawa agresywna postawa pasywna postawa asertywna Ludzie rodzą się z postawą pasywną (bierną). Jednak wskutek szeregu doświadczeń niekiedy utrwalają ten typ postawy bądź wskutek reakcji obronnych zmieniają typ postawy na agresywny bądź manipulujący. Nie ma jednak możliwości samoczynnego przekształcenia się jednej z wymienionych postaw na asertywną. Punktem wyjścia jest identyfikacja typu postawy służy do tego opracowany przez autorkę kwestionariusz autopercepcji. Dzięki niemu Czytelnik dowie się jaki typ postawy wykazuje najczęściej. Narzędzia informatyczne mogą usprawnić zliczanie punktów 5. W kształtowaniu postawy asertywnej stosuje się szereg pomocnych technik, w szczególności istnieją techniki ułatwiające przyjmowanie krytyki w zależności od jej typu (konstruktywna bądź służąca manipulacji). 5 Zob. A. Townend: Jak doskonalić asertywność. Praktyczny poradnik asertywności dla menedżerów. Zysk i S- ka Wydawnictwo s.c. Poznań 1996, s

6 Zintegrowane Systemy Informatyczne Zarządzania System informacyjny to zbiór elementów, dla których przedmiotem wejścia są dane, zaś na wyjściu otrzymywana jest informacja. W ramach systemu informacyjnego można wyodrębnić system informatyczny, czyli system, w którym przetwarzanie danych realizowane jest za pomocą systemów komputerowych 6. Schematycznie system informacyjny można przedstawić w następujący sposób: Rysunek 2. Schemat systemu informacyjnego (wariant uproszczony). Źródło: Por. A. Nowicki (red.): Informatyka dla ekonomistów. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa-Wrocław 1998, s. 37. Informacja to przetworzone dane do zrozumiałej dla odbiorcy postaci 7. Przykładowo, na wejściu znajdują się dane dotyczące wielkości oprocentowania lokaty bankowej (r), okresu oszczędzania pieniędzy (n) oraz wielkość powierzonej kwoty (K 0 ). Informacją dla odbiorcy klienta banku jest to, ile pieniędzy zgromadzi on po n latach, a nie wzór na procent składany będący elementem procesu przetwarzania danych. Wzór ten ma postać: n ( r ) n K = K 1 + W praktyce gospodarczej z uwagi na wielość przeprowadzanych transakcji sprawny przepływ informacji mogą zapewnić jedynie systemy informatyczne (przetwarzanie danych odbywa się z wykorzystaniem komputerów). W ostatnich latach daje się zaobserwować trend, jakim jest spadek znaczenia autonomicznych, niepowiązanych ze sobą systemów informatycznych zarządzania (np. systemów typu kadry i płace, finanse i księgowość, gospodarka materiałowa, środki trwałe itd.) na rzecz wzrostu liczby wdrożeń zintegrowanych systemów informatycznych zarządzania. Systemy te charakteryzują się w odróżnieniu do autonomicznych systemów kompleksowym ujmowaniem procesów gospodarczych, przy czym powiązanie pomiędzy poszczególnymi obszarami działalności usprawnia przepływ informacji zarówno wewnątrz organizacji, jak i organizacji z otoczeniem 8. Zintegrowane systemy informatyczne zarządzania ewoluowały w czasie. Najwcześniej pojawiły się tzw. systemy MRP (Material Requirements Planning planowanie potrzeb materiałowych). Systemy te pozwalają dokładnie określić wielkość surowców i półproduktów w zależności od zmian popytu na poszczególne wyroby gotowe (zob. prosty model systemu MRP zawarty w pliku mrp.xls). Ponadto możliwe jest ustalenie harmonogramu dostaw surowców tak, aby zachować ciągłość produkcji. 6 A. Nowicki (red.): Informatyka dla ekonomistów. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa-Wrocław 1998, s Por. S. M. H. Collin, C. Głowiński: Słownik komputerów i Internetu. Wyd. WILGA. Warszawa 1999, s Por. C. M. Olszak, H. Sroka (red.): Zintegrowane systemy informatyczne w zarządzaniu. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach. Katowice 2001, s

7 Rozszerzeniem systemów klasy MRP są systemy MRP II (planowanie potrzeb materiałowych i zdolności produkcyjnych w tzw. zamkniętej pętli procesu produkcyjnego). System MRP stał się jednym z modułów MRP II. Systemy klasy MRP II pozwalają na koordynację planowania i sterowania, zaopatrzenia, produkcji, marketingu, dystrybucji i sprzedaży przedsiębiorstwa zgodnie z potrzebami dynamicznie zmieniającego się rynku. Jeszcze bardziej złożoną budowę posiadają systemy klasy ERP (Enterprise Resource Planning wysoko zintegrowany system planowania zasobów przedsiębiorstwa). Systemy ERP stanowią rozbudowę systemów klasy MRP II o podsystemy wspomagania decyzji, dodatkowo wzbogacone o moduły z zakresu sztucznej inteligencji (np. EIS Executive Information Systems). Systemy klasy ERP mają przede wszystkim zapewnić jak największą integrację poszczególnych poziomów zarządzania przedsiębiorstwem, tj. poziomu strategicznego, taktycznego i operacyjnego. Dzięki narzędziom do symulacji możliwa stała się szybka i dokładna analiza różnych wariantów decyzyjnych, co poprawiło skuteczność zarządzania na poziomie strategicznym (zob. zarządzanie strategiczne). Z wymienionymi klasami systemów współpracuje oprogramowanie typu CRM (Consumer Relationship Management zarządzanie relacjami z klientami). Są to jedne z najnowszych systemów ułatwiają one analizę danych i przepływ informacji o Kliencie. System klasy CRM zapewnia w szczególności obsługę handlu elektronicznego z wykorzystaniem Internetu (e-commerce). Działanie systemów CRM opiera się na filozofii indywidualnego podejścia do klienta oraz utrzymywania z nim długotrwałych powiązań, opartych na partnerstwie i lojalności 9. Przykładem takiego podejścia mogą być różnego rodzaju programy lojalnościowe (np. niższe ubezpieczenie dla stałych klientów). Wprowadzenie do algorytmów Algorytm (ang. algorithm) to reguły stosowane do definiowania i rozwiązywania specyficznych problemów 10. W ujęciu graficznym można prezentować algorytm z wykorzystaniem tzw. schematów blokowych. Schematy blokowe rysuje się poprzez łączenie strzałkami odpowiednich elementów graficznych (w Ms Word należy wybrać na pasku rysowania Autokształty, a następnie Schemat blokowy). Oto charakterystyka podstawowych kształtów: Tabela 1. Charakterystyka podstawowych kształtów stosowanych w sporządzaniu schematów blokowych. Symbol graficzny Charakterystyka symbolu graficznego Element służący do zaznaczenia rozpoczęcia algorytmu (start) i informujący o jego zakończeniu (stop). Kształt, w którym zaznacza się, jakie zmienne zostaną wczytane na wejściu (wczytaj) oraz jakie wartości otrzymamy na wyjściu (wypisz). Blok decyzyjny po sprawdzeniu warunku wyprowadza się z tego kształtu dwie strzałki informujące co się stanie jeśli warunek nie zostanie spełniony (NIE), a co jeśli jest spełniony (TAK). Proces zamieszcza się tu instrukcje przypisania zmiennym wartości oraz algorytmy obliczeniowe Źródło: Opracowanie na podstawie: M. Knaszecki: Schematy blokowe. Algorytm.Org, option=com_content&task=view&id=66&itemid=26 Poniżej zamieszczono przykładowe schematy blokowe: 9 Por. M. Dolińska: Projektowanie systemów informacyjnych na przykładzie zarządzania marketingiem. Agencja Wydawnicza PLACET. Warszawa 2003, s Por. S. M. H. Collin, C. Głowiński: Słownik komputerów i Internetu. Wyd. WILGA. Warszawa 1999, s

8 Rysunek 3. Schemat blokowy ukazujący algorytm obliczania silni. Źródło: Opracowanie na podstawie: M. Knaszecki: Schematy blokowe. Algorytm.Org, option=com_content&task=view&id=66&itemid=26 Przedstawiony algorytm oblicza silnię (n!) z podanej liczby według zasady: 0! = 0, 1! = 1, 2! = 1*2 = 2, 3! = 1*2*3 = 6, 4! = 1*2*3*4 = 24 itd. Kolejny przykład przedstawia schemat blokowy ilustrujący sposób obliczania miejsc zerowych funkcji kwadratowej (y = ax 2 +bx +c): Rysunek 4. Schemat blokowy ukazujący algorytm obliczania miejsc zerowych funkcji kwadratowej. Źródło: Opracowanie własne. Jeśli parametr a jest równy zeru, to mamy do czynienia z funkcją liniową. Pierwiastki trójmianu kwadratowego (miejsca zerowe x 1 i x 2 ) obliczymy, gdy wyróżnik kwadratowy (delta) jest nieujemny. 8

9 Rozdział 2 Edytor tekstu Zasady formatowania tekstu Pisząc dokument w dowolnym edytorze tekstu należy zachować pewne standardy powszechnie przyjęto, że strona A4 tzw. znormalizowanego maszynopisu liczy sobie ok znaków (30 linijek po 60 znaków w danej linii). Aby pisać dokument w ogólnie przyjętym standardzie należy przestrzegać kilku reguł 11 : domyślny rozmiar czcionki rozdziałów to 16 pt, podrozdziałów 14 pt, zaś tekstu podstawowego 12 pt (możliwe jest zwiększenie rozmiaru tekstu do pt), nagłówki (rozdziały i podrozdziały) piszemy stylem Arial, zaś tekst podstawowy stylem Times New Roman, tekst powinien być wyjustowany, czyli wyrównany do lewego i prawego marginesu, interlinie, czyli odstępy między wierszami powinny wynosić 1,5 wiersza, należy stosować wcięcia, czyli akapity (domyślna wielkość to 1,25 cm). Pisząc dokument w edytorze tekstu mogą pojawić się trudności natury technicznej (ustawianie marginesów, wstawianie numeracji stron, określanie rozmiarów i stylów czcionki, interlinii, justowania tekstu itp.). Najpierw należy odpowiedzieć na pytanie, czy tworzymy pismo urzędowe, kilkustronicowe wypracowanie, czy obszerny raport na kilkadziesiąt stron. Formatowanie tekstu w edytorze Ustawienie marginesów i wstawianie numeracji stron Jeżeli piszemy niewielki dokument lub pismo urzędowe, to możemy pozostać przy domyślym ustawieniu marginesów (standardowo marginesy są ustawione po 2,5 cm każdy) w przypadku obszernych prac (załóżmy powyżej 30 stron) należy dodać margines na oprawę 1 cm. W edytorze Ms Word wystarczy z menu Plik wybrać funkcję Ustawienia strony: W oknie Ustawienia strony można też określić czy dany układ marginesów ma się odnosić do całego dokumentu, czy do tzw. sekcji (np. pierwszego rozdziału). Analogicznie jedną stronę możemy ustawić w poziomie, zaś pozostałe w pionie. 11 Por. A. Kaszyńska: Jak napisać, przepisać i z sukcesem obronić pracę dyplomową lub magisterską. Wyd. Złote Myśli. Gliwice

10 Numeracji stron w zasadzie nie ma sensu wstawiać w piśmie urzędowym. Warto podkreślić to, aby w opracowaniach naukowych unikać wstawiania numeracji na pierwszych stronach rozdziałów wystarczy pozostawić niezaznaczone pole wyboru Pokaż numer na pierwszej stronie jak to pokazano na poniższym rysunku: Powyższe okno wywołamy wybierając Wstaw, a następnie Numery stron. Klikając przycisk Format możemy rozpocząć numerację od dowolnej strony bądź rozpocząć numerację od nowa (np. dla poszczególnych rozdziałów). Justowanie tekstu, ustawianie akapitów oraz interlinii W niewielkich dokumentach przy formatowaniu tekstu warto korzystać z dostępnych skrótów, ikon bądź funkcji Czcionka oraz Akapit (w menu wybieramy najpierw Format). Dostępne klawisze skrótu są następujące: Tabela 2. Dostępne klawisze skrótów w MS Word ułatwiające formatowanie tekstu. Opis działania Zaznaczenie fragmentu tekstu w danej linii Zaznaczenie większego fragmentu tekstu Pogrubienie tekstu (bold) Kursywa (Italic) Podkreślenie tekstu (Underline) Wyjustowanie tekstu Odstępy między wierszami (interlinie) 1,5 wiersza Wstawianie podziału strony (np. dla rozdziału 2) Cofnięcie wprowadzonej zmiany Źródło: Opracowanie własne. Klawisze skrótów Shift + strzałki (lewa/prawa) Klikamy na początek fragm., przytrzymujemy Shift, a następnie klikamy koniec fragmentu tekstu CTRL + B CTRL + I CTRL + U CTRL + J CTRL + 5 (cyfra 5, a nie F5 ) CTRL + ENTER CTRL + Z Punktem wyjścia jest zaznaczenie fragmentu tekstu, a następnie skorzystanie z ikonki bądź danego klawisza skrótu. Należy zaznaczyć, że wstawienie podziału strony sprawi, że np. rozdział drugi zawsze będzie na górze strony nawet jak w rozdziale poprzednim będą nanoszone zmiany nie będzie już konieczności operowania ENTERem!). Wybór funkcji Format, a następnie Czcionka lub Akapit stwarza szereg dodatkowych możliwości. I tak w oknie Czcionka można od razu określić styl i rozmiar czcionki, a ponadto indeks górny bądź indeks dolny. Dzięki temu bez problemu napiszemy równanie funkcji kwadratowej (najpierw musimy zaznaczyć 2 ): y = ax2 + bx + c W przypadku bardziej zaawansowanych wzorów należy skorzystać z narzędzia zwanego Edytorem równań (konieczne doinstalowanie z płyty CD). Wybieramy: Pojawi się pasek: Wstaw >> Obiekt >> Microsoft Equation

11 Dobrym ćwiczeniem jest napisanie wzoru na procent składany prezentowanego w poprzednim rozdziale: 1. K0 wykorzystaj indeks dolny. 2. K 0 = ( ) wykorzystaj nawiasy okrągłe: możesz użyć kombinacji CTRL + (. 3. W nawiasie wpisz: 1 + r. 4. Kliknij za nawiasem i wybierz indeks górny w małym okienku wpisz n. Używaj kursorów góra/dół, aby przejść do pola indeksu i odwrotnie. Kolejnym oknem jest Akapit. W oknie tym możemy od razu określić: interlinię z pojedynczej na 1,5 wiersza, wyrównanie z do lewej na wyjustowany, akapit (pierwszy wiersz) automatycznie wpisane zostanie 1,25 cm. Oto układ tego okna: Ponadto można ustalać odstępy od góry (przed) i od dołu (po), co jest bardzo przydatne w przypadku tabel, a także w przypadku określania odstępów rozdziałów od podrozdziałów i podrozdziałów od tekstu. Określanie odstępów poprzez podawanie ich w powyższym oknie dialogowym jest profesjonalnym rozwiązaniem przy sporządzaniu pism urzędowych (stosowanie ENTER-a jako separatora nie jest już tak precyzyjne). Należy zwrócić jeszcze uwagę na przycisk w lewym dolnym roku w oknie Akapit, tj. tabulatory... 11

12 Tabulatory, wypunktowania i numerowanie Tabulatory są szczególnie pomocne przy stosowaniu w dokumentach wyliczeń bądź wypunktowań. Najpierw wybieramy Format, a następnie Punktory i numeracja: Po kliknięciu przycisku Dostosuj przejdziemy do okna dialogowego, w którym będzie możliwe wprowadzenie wartości tabulatora oraz wcięć: Na pasku linijki będzie to wyglądało tak (możliwe jest ręczne przesuwanie tych elementów, co może ułatwić zrozumienie za co odpowiada tabulator, a za co dane wcięcie): Na powyższym rysunku tabulatorowi odpowiada znaczek w kształcie L. Odpowiada on za to jak bardzo napisy oddalone są od danego punktora. Odrębną kwestią są wcięcia dolne i górne. Analogiczne ustawienia dotyczą wypunktowań. 12

13 Automatyczne wstawianie spisu treści W sytuacji gdy mamy stworzyć obszerne opracowanie (zał. ponad 30 stron), przydatnym jest skorzystanie z możliwości ustawienia poszczególnych stylów nagłówków jeszcze przed pisaniem dokumentu. Najpierw należy otworzyć okno stylów w tym celu wybieramy: Format >> Style i formatowanie Jeśli chodzi o style nagłówków, to domyślnie jest ustawiony styl Arial oraz wielkość czcionek pt, co jest zgodne z zasadami pisania dokumentów. Można ewentualnie ściągnąć pogrubienie stylów, a także kursywę ze stylu Nagłówek 2. Należy unikać podwójnego wyróżnienia tekstu typu kursywa + pogrubienie. Konieczna jest modyfikacja stylu, w jakim będzie pisana treść dokumentu ( Normalny, zwany też standardowym ). W tym celu trzeba wybrać Modyfikuj W lewym dolnym rogu okna znajduje się przycisk Format, który po kliknięciu pozwoli na wybór funkcji formatowania: Konieczny jest wybór funkcji Akapit, który pozwoli na przejście do omówionego wcześniej okna Akapit. Wprowadzamy w nim analogiczne ustawienia. Warto dodać, że nie ma konieczności formatu czcionki stylu standardowego (domyślnie ustawiono bowiem 12 pt, Times New Roman). Po określeniu formatu poszczególnych stylów należy zaznaczyć fragment tekstu (np. Rozdział X ), a następnie wybrać z listy rozwijanej odpowiedni styl (np. Nagłówek 1 ): Kopiując teksty np. ze stron internetowych należy zastosować: Edycja>> Wklej specjalnie Następnie zaznaczamy opcję tekst niesformatowany. Dzięki temu tekst automatycznie zostanie sformatowany do zdefiniowanego wcześniej stylu. Mając określone style nagłówków możemy nie tylko zachować jednolity ich wygląd w całym dokumencie, ale przede wszystkim na ich podstawie wstawić automatyczny spis treści. W tym celu wybieramy: Wstaw >> Odwołanie >> Indeks i spisy W oknie dialogowym Indeks i spisy najpierw wybierzemy zakładkę Spis treści, a następnie określimy ewentualnie szablon spisu treści (zob. automatyczny_spis_treści.doc). Aby dokonać aktualizacji spisu należy na niego kliknąć prawym przyciskiem myszy rozwinie się menu podręczne, z którego wybieramy funkcję Aktualizuj pole. Pojawi się okno, gdzie trzeba wskazać jedną z dwóch możliwości: aktualizacja wyłącznie numerów stron oraz aktualizacja całego spisu: 13

14 Jeśli chcemy zaktualizować tylko numerację stron (np. treści rozdziałów się nie zmieniły), to zaznaczamy pierwszą opcję. Cały spis zaktualizujemy, gdy np. dopisaliśmy rozdział. Wstawianie przypisów dolnych i podpisów Przypis dolny wstawimy wybierając: Wstaw >> Przypis dolny Zasada zamieszczania przypisu do literatury jest następująca: Inicjał imienia i nazwisko autora: Tytuł dzieła. Wydawnictwo. Miasto i rok wydania, strona. Podpisy dotyczą tabel bądź ilustracji. Wstawiamy je wybierając funkcję: Wstaw >> Odwołanie >> Podpis Można też wstawić np. podpis do schematu. W tej sytuacji najpierw klikamy przycisk Nowa etykieta, po czym wpisujemy nazwę tej etykiety (np. Schemat ). Aktualizacja numerów tabel/rysunków następuje poprzez wybór z menu podręcznego funkcji Aktualizuj pole. Nietrudno zauważyć, iż np. napis Rysunek 1. xxxx pisany jest stylem legendy, który wcześniej można ustawić według własnych preferencji. Styl ten jest konieczny po to, aby automatycznie wstawić spis tabel/rysunków. Wywołajmy okno dialogowe Indeks i spisy: Wstaw >> Odwołanie >> Indeks i spisy Następnie ustawiamy zakładkę Spis ilustracji (przypomnijmy: w przypadku automatycznego wstawiania spisu treści ustawiono zakładkę na Spis treści): Teraz wybieramy odpowiednią etykietę, co ukazuje fragment okna Indeks i spisy: Jeśli wybierzemy Rysunek, to zostanie wstawiony automatyczny spis ilustracji, a jeśli Tabela automatyczny spis tabel (zob. Automatyczny_spis_tabel_i_rysunków.doc). Aktualizacji tych spisów dokonamy w analogiczny sposób jak aktualizacji spisu treści. 14

15 Wstawianie tabeli i ilustracji Aby wstawić do dokumentu MS Word ilustrację należy wybrać: Wstaw >> Obraz >>Z pliku Natomiast jeśli chcemy stawić tabelę, to wybieramy: Tabela >> Wstaw >> Tabela W tym miejscu należy określić liczbę wierszy i kolumn: W odniesieniu do tabel można zastosować formatowanie polegające m.in. na zmianie obramowania, wypełniania komórek kolorem, scalania i dzielenia komórek, określania odstępów między znakami i rodzaju czcionki itp. Aby scalić komórki należy je zaznaczyć, a następnie z menu Tabela wybrać Scal komórki (w analogiczny sposób postępujemy z dzieleniem komórek): Ms Word posiada szeroką gamę wbudowanych stylów tabel, które są dostępne po wybraniu funkcji: Tabela >> Autoformatowanie tabeli Oczywiście, aby zastosować dany auto styl najpierw trzeba zaznaczyć obszar tabeli. Aby ściągnąć obramowanie tabeli należy ją zaznaczyć, a następnie wybrać z menu podręcznego Obramowanie i cieniowanie Alternatywną metodą jest wybór odpowiedniego przycisku z paska narzędzi: Wstawienie tabeli składającej się z dwóch kolumn i jednego wiersza to dobry sposób na sformatowanie górnej części pisma urzędowego, gdzie po lewej stronie wpiszemy dane osobowe, zaś po prawej miejscowość i dzień (zob. pismo_urzędowe.doc). Innym praktycznym przykładem zastosowania tabel bez obramowania jest tworzenie życiorysu. Na zakończenie warto wspomnieć o przydatnej funkcji, jaką jest nakładanie haseł na dokument. W tym celu wybieramy: Narzędzia >> Opcje. Zaznaczamy zakładkę Zabezpieczenia. Wpisujemy hasło ochrony przed otwarciem i potwierdzamy je w nowym oknie dialogowym. Można też podać hasło ochrony przed zmianami. 15

16 Rozdział 3 Arkusz kalkulacyjny Formatowanie komórek Okno formatowania komórki w arkuszu kalkulacyjnym Ms Excel może wywołać na kilka sposobów: wybór z menu głównego funkcji Format >> Komórki, wybór z menu podręcznego funkcji Formatuj komórki, wybór kombinacji klawiszy: CTRL + 1, W zakładce Liczby możemy określić format liczb. Najpierw zaznaczamy komórkę, a następnie wywołujemy okno dialogowe. Wybieramy typ liczbowy (np. walutowe ) i określamy liczbę miejsc dziesiętnych. Analogicznie postępujemy przy zamianie wielkości rzędu 0,2356 ma 23,56% (format procentowe ). Wybierając zakładkę Wyrównanie możemy m.in. zawinąć tekst. Jest to przydatna funkcja w sytuacji, gdy tekst nie mieści się w komórce o z góry określonej szerokości. Alternatywnym rozwiązaniem jest dostosowanie szerokości komórki do jej zawartości możemy to łatwo osiągnąć dwukrotnie klikając na złączeniu kolumn tak, jak to pokazano na poniższym rysunku: W oknie dialogowym Wyrównanie można ponadto określić wyrównanie tekstu w poziomie i w pionie, jak również określić dowolny kąt nachylenia tekstu. Inną możliwością jest scalanie/dzielenie komórek. W tym celu zaznaczamy komórki, które chcemy połączyć i zaznaczamy pole scalaj komórki. Jeśli chodzi o zakładki czcionka, obramowanie, desenie (tło), to nie ma tu potrzeby komentarza. Na zakończenie warto jednak zwrócić uwagę na ostatnią zakładkę Ochrona. Domyślnie jest w niej zaznaczone pole zablokuj po wybraniu Narzędzia >> Ochrona >> Chroń arkusz do tak oznaczonych komórek nie będzie można wprowadzić zmian. 16

17 Adresowanie względne i bezwzględne Komórki arkusza oznaczane są literą (kolumna) i liczbą (wiersz), np. A1. Do poszczególnych komórek możemy odwoływać się poprzez tzw. adres względny bądź bezwzględny w tej sytuacji literę lub liczbę należy poprzedzić znakiem $. W ten sposób zostanie zablokowany wiersz i/lub kolumna, w której znajduje się np. dana wartość liczbowa, co ma istotne znaczenie przy wykonywaniu szeregu operacji matematycznych. Dla usprawnienia pracy wpisujemy pewną formułę w jednej komórce, a następnie kopiujemy ją do innych komórek. Przykładem ukazującym różnicę pomiędzy adresowaniem względnym a bezwzględnym jest obliczanie struktury sprzedaży: Poszczególne wskaźniki struktury obliczamy dzieląc poszczególne wartości przychodów przez ich sumę, stąd zablokowano wiersz nr 5. Praktyczne zastosowanie wybranych funkcji Wróćmy do przykładu na procent składany. Na wejściu znajduje się oprocentowanie lokaty bankowej, kapitał początkowy oraz liczba lat inwestycji. Załóżmy, że chcemy zaprojektować arkusz, który będzie obliczał kapitał w zależności od liczby lat (n). W Excelu do zapisu potęgowania liczb a n stosuje się znak ^, zaś do pierwiastkowania funkcję: =pierwiastek(liczba) bądź =pierwiastek(adres_komórki) Adres bezwzględny stosujemy do wartości rocznego oprocentowania lokaty oraz do wprowadzonej wartości kapitału początkowego (zob. kalkulator_inwestora.xls). Kopiując w dół musimy zablokować wiersze, stąd znaki dolara. Warto zaznaczyć, iż nie stawiamy znaku dolar dla lat (odwołanie względne do komórki B11), ponieważ zmieniają się one w kolejnych wierszach. Innymi słowy, najpierw podnosimy do zerowej potęgi, następnie do pierwszej, drugiej itd. Na podstawie tak opracowanych danych ponadto sporządzono wykres XY (Punktowy). W tym celu najpierw zaznaczamy obszar od B11 do C14, a następnie klikamy ikonę wykresu. 17

18 Innym przykładem praktycznego zastosowania funkcji arkusza kalkulacyjnego jest funkcja logiczna: JEŻELI(warunek; prawda; fałsz). Funkcję tę możemy wykorzystać np. do sprawdzania różnego rodzaju testów czy quizów. Oto propozycja układu arkusza: Sprawdzian polega na tym, że jeśli odpowiedź równa jest odpowiedzi z klucza, to przypisywany jest 1 punkt, a jeśli nie, to 0 punktów. Kolejnym przykładem praktycznego wykorzystania arkusza kalkulacyjnego jest biznes plan. Integralną częścią biznes planu jest opracowanie tzw. planu finansowego. Chodzi o to, aby sporządzić rachunek przepływów pieniężnych (ang. cash flow). Należy tego dokonać w kilkunastu krokach. Oto algorytm postępowania: 1.Oszacuj wartość inwestycji. 2.Zaplanuj potrzeby kapitałowe. 3.Określ poziom rentowności sprzedaży/wskaźnik poziomu kosztów. 4.Oszacuj przychody ze sprzedaży (zob. rachunek zysków i strat). 5.Oblicz koszty zmienne zależą od sprzedaży. 6.Podsumuj koszty stałe (nie zależą od wielkości produkcji). 7.Oblicz amortyzację (wartość inwestycji bez gruntów * stawka amortyzacji). 8.Oblicz EBIT (zysk przed spłatą odsetek i podatkowaniem). 9.Określ wartość odsetek od kredytu (opcjonalnie). 10.Oblicz podatek dochodowy od zysku brutto według wprowadzonej stawki. 11.Oblicz zysk netto. 12.Przepisz zysk netto do Cash Flow. 13.Skoryguj zysk netto o amortyzację i odsetki od kredytu. 14.Oblicz według podanego wzoru stan zapasów, należności i zobowiązań. 15.Określ zmiany stanu zapasów i należności (zob. Cash Flow). 16.Przepisz wartość inwestycji do Cash Flow. 17.Przepisz wartość kredytu bankowego do Cash Flow. 18.Wpisz ze znakiem minus raty i odsetki od kredytu. 19.Oblicz przepływy pieniężne netto jako sumę trzech przepływów (I, II, III). 20.Na podstawie obliczonych w pkt. 19 przepływów netto oblicz NPV oraz IRR. IRR (ang. Income Rate Ratio wewnętrzna stopa zwrotu) to wartość informująca o oczekiwanej stopie zysku (np. 25 proc.). Im wyższy poziom IRR, tym bardziej obiecująca inwestycja. Wartość IRR jest wyznaczona przy poziomie NPV (ang. Net Present Value wartość bieżąca netto) równym zeru. Ujemna wartość NPV oznacza, że inwestycja jest nieopłacalna przy danej stopie dyskontowej. Plan finansowy można łatwo sporządzić w pliku biznes_plan.xls. 18

19 Raport tabeli przestawnej Raport tabeli przestawnej to narzędzie przydatne przy zliczaniu danych ankietowych. Badania zależności pomiędzy cechami jakościowymi dokonuje się z wykorzystaniem tzw. tablic dwudzielnych, zwanych też korelacyjnymi, krzyżowymi bądź kontyngencyjnymi. Punktem wyjścia jest odpowiednie zakodowanie danych w oparciu o wypełniony kwestionariusz ankiety. Oto przykładowy kwestionariusz ankiety internetowej: Rysunek 5. Ankieta dotycząca asertywności. Źródło: Opracowanie własne. Kodowanie danych dla wypełnionego kwestionariusza zestawiono w tabeli: Tabela 3. Kodowanie danych dla pierwszego respondenta (ankieta dotycząca asertywności). LP PYT_1 PYT_2 PAS AGR MAN ASE PLEC 1 e K Źródło: Opracowanie własne. Zliczanie danych wykonujemy następująco: 1.Zaznaczamy dane wraz z nagłówkiem tabeli. 2.Wybieramy: Dane >> Raport tabeli przestawnej. 3.Przechodzimy do kroku 3 z 3 klikając dwa razy pod rząd Dalej 4.Klikamy przycisk Układ 5.Pojawi się okno układu tabeli, w którym najpierw przeciągamy przycisk LP. 6.Zmieniamy Sumę z LP na Licznik z LP poprzez podwójne kliknięcie na Suma z LP. 7.Przeciągamy dowolny przyciski (np. PYT_1) na obszar wierszy oraz na obszar kolumn (np. PŁEĆ) 8.Akceptujemy układ i tworzymy tabelę (domyślnie w nowym arkuszu). 19

20 Raport tabeli przestawnej (zob. raport_tabeli_przestawnej.xls) aktualizujemy wywołując menu podręczne, w którym wybieramy funkcję Kreator. Po zliczeniu danych według dwóch cech możliwe jest zastosowanie tzw. jakościowych miar korelacji (zależności). Innym praktycznym zastosowaniem omawianego narzędzia jest obliczanie oczekiwanych stóp zwrotu np. Otwartych Funduszy Emerytalnych (OFE). Wielkości te informują o średnim zysku w danym okresie (np. 12 proc. rocznie). Najpierw należy przygotować tabelę danych, a następnie jak poprzednio zaznaczyć ją wraz z wierszem nagłówka. Tabela 4. Arkusz danych finansowych zawierających roczne stopy zwrotu OFE. Źródło: Dane umowne. OFE ROK Roczna_stopa_zwrotu Nazwa ,0 Następnie powtarzamy kroki, aż do pojawienia się okna układu: Powyższy układ pozwoli na zestawienie oczekiwanych stóp zysku w przekroju poszczególnych OFE i lat (zob. Raport_tabli_przestawnej.xls; Raport OFE). 20