ROCZNIKI 2003 GEOMATYKI. Podstawy metodyczne i technologiczne infrastruktur geoinformacyjnych. Janusz Michalak. Tom I Zeszyt 2 Warszawa

Transkrypt

1 POLSKIE TOWARZYSTWO INFORMACJI PRZESTRZENNEJ ROCZNIKI 2003 GEOMATYKI Podstawy metodyczne i technologiczne infrastruktur geoinformacyjnych Janusz Michalak Tom I Zeszyt 2 Warszawa

2 ZESPÓ REDAKCYJNY EDITORS dr Marek Baranowski prof. dr hab. Jerzy GaŸdzicki Redaktor Naczelny dr Janusz Michalak mgr in. Ewa Musia³ Sekretarz Naukowy RADA PROGRAMOWA EDITORIAL ADVISORY PANEL dr Joanna Bac-Bronowicz prof. dr hab. Stanis³aw Bia³ousz przewodnicz¹cy prof. dr hab. Andrzej Cio³kosz dr hab. Konrad Eckes, prof. AGH prof. dr hab. Marek Graniczny prof. dr hab. Józef Jachimski dr in. Dariusz Korpetta dr hab. Adam Linsenbarth, prof. IGiK wiceprzewodnicz¹cy prof. dr hab. Bogdan Ney prof. dr hab. Heronim Olenderek dr hab. Janusz Ostrowski, doc. IMUZ prof. dr hab. Stanis³aw Oszczak mgr in. Andrzej Sambura p³k dr Eugeniusz Sobczyñski prof. dr hab. El bieta Wysocka ZESPÓ STA YCH RECENZENTÓW REVIEWERS dr hab. Konrad Eckes, prof. AGH prof. dr hab. Jerzy GaŸdzicki prof. dr hab. Heronim Olenderek prof. dr hab. Wojciech Pachelski Copyright by Stowarzyszenie Polskie Towarzystwo Informacji Przestrzennej Roczniki Naukowe ISSN Przygotowanie do druku i druk: WIEŒ JUTRA Sp. z o. o. Projekt ok³adki i uk³adu typograficznego: Barbara Werbanowska T³umaczenie na jêzyk angielski: Maciej Tekielski

3 Markery koœciotworzenia POLSKIE i resorpcji TOWARZYSTWO koœci u dzieci INFORMACJI z fenyloketonuri¹ PRZESTRZENNEJ w wieku przedpokwitaniowym ROCZNIKI GEOMATYKI 2003 m TOM 1 m ZESZYT 2 5 PRZEDMOWA Temat pracy dra Janusza Michalaka jest w pe³ni aktualny. Wynika on z szybkich postêpów geomatyki oraz odpowiada potrzebom istniej¹cym w Polsce w zakresie systemów i infrastruktur geoinformacyjnych, tworzonych na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym, a ostatnio równie europejskim i globalnym. Praca ta ma charakter monografii ujmuj¹cej w sposób syntetyczny metody i techniki o znaczeniu podstawowym dla rozwoju wymienionych wy ej systemów i infrastruktur. Z tej te przyczyny powinna siê ona spotkaæ z ywym zainteresowaniem w interdyscyplinarnym œrodowisku zwi¹zanym z geoinformacj¹ jako produktem i jednoczeœnie tworzywem o wszechstronnym zastosowaniu. Geoinformacja jest przecie niezbêdna w ró nych dziedzinach dzia³alnoœci cz³owieka wymagaj¹cych modelowania obiektów i zjawisk w przestrzeni ziemskiej oraz podejmowania decyzji dotycz¹cych tej przestrzeni. Ukoñczenie pracy nast¹pi³o bezpoœrednio przed oddaniem jej do druku, co oznacza, e odzwierciedla ona stan wiedzy, terminologiê i pogl¹dy Autora istniej¹ce we wrzeœniu roku Czytelnik korzystaj¹cy z tej publikacji w przysz³oœci powinien braæ pod uwagê niezwykle szybki rozwój geomatyki. Dr Janusz Michalak od wielu lat zajmuje siê naukowo geoinformacj¹ oraz jej stosowaniem w hydrogeologii. W Uniwersytecie Warszawskim prowadzi prace wi¹ ¹ce siê z cz³onkostwem tego uniwersytetu w Open GIS Consortium miêdzynarodowej organizacji, której znaczenie dla rozwoju metod, technologii i standardów wspó³czesnych, interoperowalnych systemów geoinformacyjnych trudno jest przeceniæ. Jerzy GaŸdzicki

4 6 Jadwiga Ambroszkiewicz i wsp. JANUSZ MICHALAK Wydzia³ Geologii Uniwersytetu Warszawskiego Al. wirki i Wigury 93, Warszawa J.Michalak@uw.edu.pl tel. (022) fax (022)

5 7 S³owa kluczowe: infrastruktura geoinformacyjna, infrastruktura danych przestrzennych, interoperacyjnoœæ systemów informatycznych, modele pojêciowe geoinformacji, mapy w sieci WWW, jêzyk GML, us³ugowy model infrastruktury Streszczenie Metodyka i technologia budowania infrastruktury geoinformacyjnej, zwanej równie infrastruktur¹ danych przestrzennych - to wa ny i jeden z trudniejszych problemów, przed jakimi stoi obecnie geomatyka. Monolityczne i izolowane systemy typu GIS nie s¹ w stanie podo³aæ zadaniom, jakie stawia obecnie w zakresie geoinformacji administracja pañstwowa, gospodarka i spo³eczeñstwo. Wynikaj¹ce st¹d wymagania spe³niæ mog¹ jedynie systemy i infrastruktury wspó³pracuj¹ce ze sob¹ w ramach sieci komputerowej. Rezultatami studiów i analiz nad potrzebami w zakresie geoinformacji s¹ koncepcje budowy infrastruktur geoinformacyjnych na ró nych poziomach i o ró nym zasiêgu - lokalnym, regionalnym, krajowym oraz miêdzynarodowym, w tym globalnym. Równie kraje europejskie przyst¹pi³y do opracowania koncepcji Europejskiej Infrastruktury Danych Przestrzennych - ESDI, której podstawê metodyczn¹ i technologiczn¹ bêd¹ stanowi³y specyfikacje OpenGIS i standardy ISO Aby to przedsiêwziêcie da³o oczekiwane rezultaty projekt powinien uwzglêdniaæ: m Ró norodnoœæ danych geoprzestrzennych, z jakimi mamy do czynienia w ró nych dziedzinach, a w konsekwencji ró norodnoœæ modeli pojêciowych tych danych. m Ró norodnoœæ wymagañ w zakresie dok³adnoœci, postaci i aktualnoœci, w zale noœci od tego, kto i w jakim celu dane geoprzestrzenne potrzebuje, co prowadzi do koniecznoœci uwzglêdnienia wielu ró nych typów us³ug geoinformacyjnych. m Mo liwoœæ ³¹czenia danych zgromadzonych w bazach i przesy³anych na bie ¹co z ró nych Ÿróde³, czêsto bardzo odleg³ych. m Mo liwoœæ dynamicznej selekcji i konwersji danych w taki sposób, aby na czas dotar³y do zamawiaj¹cego w odpowiednim zakresie i dogodnej postaci. Obecne technologie informatyczne pozwalaj¹ sprostaæ tym wymaganiom, lecz wiele problemów z zakresu geomatyki nie jest jeszcze dostatecznie rozwi¹zanych, chocia prace nad nimi s¹ prowadzone w wielu oœrodkach. Publikacja ta zawiera przegl¹d najistotniejszych problemów metodycznych i technologicznych zwi¹zanych z projektowaniem i budow¹ infrastruktur geoinformacyjnych. Przedstawia siê sposoby rozwi¹zywania tych problemów i uzyskane ju rezultaty. Do najwa niejszych nale ¹: m Modelowanie pojêciowe z zastosowaniem jêzyka UML dla ró nych typów danych, z jakimi mamy do czynienia w ró nych dziedzinach. m Interfejsy ³¹czenia systemów geoinformacyjnych (i ich podsystemów) dla wspólnego wykonywania zadañ na podstawie koncepcji interoperacyjnoœci. m Modele ró norodnych us³ug geoinformacyjnych wykorzystuj¹ce interfejsy i dotycz¹ce opisanych w modelach struktur danych. m Wyspecjalizowane jêzyki przeznaczone do zapisu geoinformacji, zarówno w systemach komputerowych, jak i w sieci. Rozwi¹zania technologiczne maj¹ decyduj¹cy wp³yw na poprawnoœæ i efektywnoœæ funkcjonowania infrastruktury. Jednak odpowiednie zastosowanie technologii jest uzale nione od sposobu podejœcia do problemów bardziej podstawowych, jakimi s¹ ontologia i semantyka informacji geoprzestrzennej z uwzglêdnieniem ró norodnoœci tematyki, formy i struktury tej informacji.

6 8 Janusz Michalak Keywords: spatial data infrastructure, computer systems interoperability, conceptual models of geodata, web-mapping, Geography Markup Language (GML), service-oriented model of infrastructure Abstract Methodology and technology of constructing geoinformation infrastructure, also called spatial data infrastructure, constitute an important and one of the most difficult problems faced by geomatics. Monolithic and isolated systems of the GIS type are not able to cope with the tasks in the area of geoinformation required today by the government, the economy and the society. Such requirements may be only met by the systems and infrastructures cooperating with each other within a computer network. Studies and analyses on the requirements in the area of geoinformation resulted in concepts of building geoinformation infrastructures on various levels and with different range local, regional, national and international, including a global one. European countries also started to develop a concept of ESDI (European Spatial Data Infrastructure), for which the methodological and technological basis will provide OpenGIS specifications and ISO standards. In order to achieve expected results the project should take into account: m Variety of geospatial data we deal with in various areas and, consequently, a variety of conceptual data models. m Variety of requirements as regards accuracy, form and immediate interest depending on who and for what purpose needs geospatial data, which results in the necessity to take into account many various types of geoinformation services. m Possibility of linking data accumulated in databases and transmitting as they come from various sources, sometimes very distant ones. m Possibility of dynamic selection and conversion of data in such a way that they would timely reach the customer in appropriate scope and in convenient form. Current information technologies allow to meet these requirements, but many problems as regards geomatics are still not sufficiently resolved, though many centres work on them. This publication contains a review of the most relevant methodological and technological problems connected with design and construction of geoinformation infrastructures. It presents the ways to resolve these problems and the results already achieved. The most important of them are: m Conceptual modeling with application of UML language for various types of data with which we deal in diffrerent areas. m Interfaces for linking geoinformation systems (and their subsystems) for joint execution of tasks on the basis of the concept of interoperability. m Models of diversified geoinformation services with the use of interfaces and related to the structure of data described in models. m Specialized languages for recording geoinformation, both in computer systems and in a

7 Spis treœci 9 Spis treœci 1. Wstêp Podstawowe za³o enia INSPIRE Inicjatywa INSPIRE Cele i zadania INSPIRE Podstawowe pojêcia dotycz¹ce INSPIRE Sytuacja w okresie poprzedzaj¹cym Koncepcja i model pojêciowy ESDI G³ówne problemy metodyczne i technologiczne infrastruktury geoinformacyjnej Rozwój systemów geoinformacyjnych Interoperacyjnoœæ systemów jako podstawa infrastruktury Interdyscyplinarnoœæ i wielopoziomowoœæ zagadnieñ geomatyki Ontologia, semantyka i obiektowoœæ geoinformacji Problemy geomatyki specyficzne dla poszczególnych dyscyplin Modele pojêciowe danych, us³ug i interfejsów Rola standardów w projektowaniu i budowie infrastruktur Podstawowe pojêcia struktura danych, interfejs i us³uga Modele pojêciowe dotycz¹ce geoinformacji Jêzyk UML i jego profil dla geomatyki Programy narzêdziowe dla UML (Rational Rose) Modele abstrakcyjne i implementacyjne Konwersja modeli abstrakcyjnych do modeli implementacyjnych Modele ogólne i aplikacyjne (dziedzinowe lub tematyczne) Stopieñ z³o onoœci modeli i harmonizacja diagramów Zapis modelu UML z zastosowaniem jêzyka XML XMI XML dla wymiany metadanych o modelach pojêciowych Program narzêdziowy HyperModel Technologie komponentowe w geomatyce Rola jêzyka XML w interoperacynoœci infrastruktury geoinformacynej Mapy w sieci WWW (WebMapping) Podstawy technologiczne Standard OpenGIS-WMS: interfejs i protokó³ (HTTP-GET) Trzy podstawowe tryby komunikacji Serwery kaskadowe Rozbudowane przegl¹darki map Przyk³ady serwerów zgodnych z WMS Minnesota WebMapServer Polska aplikacja serwera Minnesota Telkonet Deegree WebMapServer Oprogramowanie firmy Cubewerx Oprogramowanie firmy Ionic Software... 70

8 10 Spis treœci 5. Jêzyk GML (Geography Markup Language) Podstawy jêzyka XML Oprogramowanie narzêdziowe XML Spy Diagramy XML Spy GML jako aplikacja XML dla geoinformacji MasterMap jako przyk³ad zastosowania GML Projekt systemu obs³ugi MasterMap Deegree GML Viewer/Converter Lista oprogramowania implementuj¹cego GML Regu³y opracowywania aplikacji GML Konwersja modeli aplikacyjnych UML do GML Transformowanie dokumentów GML do innych jêzyków XML Zobrazowanie geoinformacji zapisanej w GML Rozwijane i planowane technologie geoinformacyjne Integracja us³ug geoinformacyjnych CICE œrodowisko wspó³dzia³ania w sytuacjach krytycznych Lista projektów specyfikacji us³ug w ramach CICE Problemy technologiczne integracji us³ug geoinformacyjnych Przyk³ady rozwi¹zañ GNS serwer nazw geograficznych Systemy programowe OpenSource dla geoinformacji OpenMap firmy BBN Deegree Uniwersytet w Bonn Harmonizacja i konwersja do XML modeli standardu ISO Projekt NIMA dotycz¹cy standardu ISO Metadane Projekty Grupy Nordyckiej Technologie gridowe MeteoGRID zastosowanie UNICORE do geoinformacii Przyk³ady zastosowania DataGRID do geoinformacii S³ownik terminów u ywanych w tekœcie Literatura

9 Markery koœciotworzenia POLSKIE i resorpcji TOWARZYSTWO koœci u dzieci INFORMACJI z fenyloketonuri¹ PRZESTRZENNEJ w wieku przedpokwitaniowym11 ROCZNIKI GEOMATYKI 2003 m TOM 1 m ZESZYT 2 1. WSTÊP Publikacja niniejsza zawiera przegl¹d problemów metodycznych i technologicznych zwi¹zanych z budow¹ infrastruktury geoinformacyjnej i sposobów ich rozwi¹zywania. Zagadnienia te sta³y siê ostatnio bardzo istotne, poniewa obecnie w Polsce podejmowane s¹ prace nad stworzeniem standaryzacyjnych, architektonicznych i technologicznych podstaw pozwalaj¹cych na opracowanie projektu Polskiej Infrastruktury Geoinformacyjnej zgodnej z za³o eniami i rozwi¹zaniami opracowywanymi w Unii Europejskiej w ramach inicjatywy INSPIRE. W pierwszej kolejnoœci publikacja ta zostanie u yta jako podstawowy materia³ warsztatów naukowych organizowanych przez Polskie Towarzystwo Informacji przestrzennej w Warszawie 8. paÿdziernika 2003 r. Uboczne cele dydaktyczne wp³ynêly na ujêcie tematu, charakteryzuj¹ce siê znaczn¹ liczb¹ ilustracji, diagramów w jêzyku UML, przykladów oraz uzupe³niaj¹cych informacji u³atwiaj¹cych korzystanie z literatury oraz dostêpnych Ÿróde³ internetowych.

10 S³ownik terminów u ywanych w tekœcie 131 S³ownik terminów u ywanych w tekœcie Abstrakcyjny - obiekt, atrybut, typ, klasa (abstract object, attribute, type, class) Okreœlony niezale nie od implementacji, bez szczegó³ów zwi¹zanych z okreœlon¹ implementacj¹ (uwarunkowaniami technologicznymi) lub z okreœlon¹ aplikacj¹ (uwarunkowaniami wynikaj¹cymi z dziedziny zastosowania). Na przyk³ad wynik pomiaru w znaczeniu niezale nym jako atrybut w modelu pojêciowym nie musi mieæ okreœlonego typu. Typ bêdzie zale a³ od fizycznego charakteru mierzonego elementu i od typu przyrz¹du pomiarowego. Abstrakcyjny model pojêciowy (abstract conceptual model) Model pojêciowy niezale ny od technicznych i technologicznych uwarunkowañ, przy których pomocy bêdzie realizowane jego praktyczne zastosowanie. Model taki mo e byæ zapisany przy pomocy jêzyka UML lub w inny sformalizowany sposób. Patrz: model pojêciowy. Aplikacyjny model pojêciowy (applicational conceptual model) Model pojêciowy przeznaczony dla konkretnego systemu lub dla konkretnej dziedziny zastosowañ. Z regu³y jest bardziej szczegó³owy ni model abstrakcyjny. Patrz: model pojêciowy. Atrybut (attribute) W³aœciwoœæ wyró nienia lub obiektu okreœlona przez nazwê tej w³aœciwoœci i zakres wartoœci, jakie mog¹ byæ przypisane tej nazwie dla okreœlenia w³aœciwoœci. Atrybut geoprzestrzenny (geospatial attribute) W³aœciwoœæ (cecha) wynikaj¹ca z faktu, e wyró nienie zajmuje pewne miejsca w rzeczywistoœci w sensie geoprzestrzennym. Najczêœciej przez domniemanie przyjmuje siê, e okreœlenie geoprzestrzenny obejmuje równie czas, czyli jest równoznaczne z okreœleniem czasogeoprzestrzenny. Przyk³adami takich atrybutów s¹: wielkoœæ, kszta³t, po³o enie, przynale noœæ geoprzestrzenna (np. le y w obrêbie), relacje geoprzestrzennych wzglêdem innych wyró nieñ (np. odleg³oœæ lub rodzaj s¹siedztwa). Atrybut niegeoprzestrzenny (non-geospatial attribute) Wszystkie pozosta³e atrybuty niezwi¹zane z odniesieniem przestrzennym. Atrybuty te mog¹ nale eæ zarówno do wyró nieñ geoprzestrzennych, jak i do innych obiektów i wyst¹pieñ niegeoprzestrzennych. Baza wiedzy 1: Repozytorium informacyjne wraz z œrodkami przechowywania, utrzymywania i udostêpniania, które oprócz danych statycznych przechowuje tak e regu³y logiczne, regu³y aktywne, grafy wiedzy, sieci semantyczne, ograniczenia, perspektywy, zapamiêtane procedury, itp. Podzia³ na bazy wiedzy i bazy danych nie jest precyzyjny, gdy wspó³czesne bazy danych równie posiadaj¹ niektóre z tych w³asnoœci (Subieta, 1999). 2: Trwa³a i ogólnodostêpna reprezentacja wiedzy istniej¹cej w organizacji, s³u ¹ca do podniesienia efektywnoœci pracy. Jej zadania to: gromadzenie i kodyfikacja wiedzy, zmiana kultury organizacji (Nowicki i Staniszkis, 2002). Dane (data) 1: Jednostki informacji, czyli pojedyncze fragmenty informacji. Dane niezorganizowane nie stanowi¹ informacji i czêsto s¹ bezu yteczne. Dane zorganizowane stanowi¹ elementy informacji. Zorganizowanie danych mo e byæ jawne, na przyk³ad w jêzykach znacznikowych lub niejawne, na przyk³ad miejsce umieszczenia adresu na kopercie decyduje, czy jest to adres nadawcy czy odbiorcy. 2: Fakty, statystyki, opinie i przewidywania zebrane z ró nych wewnêtrznych i zewnêtrznych Ÿróde³. Dane bez kontekstu s¹ szumem (Nowicki i Staniszkis, 2002). Dane geoprzestrzenne (geospatial data) 1: Dane w sensie zdefiniowanym przez informatykê, ale w odró nieniu od innych rodzajów danych s¹ one odniesiona do okreœlonego miejsca (fragmentu przestrzeni) i w rezultacie niezbêdnymi ich sk³adnikami s¹ dane okreœlaj¹ce po³o enie tego miejsca wzglêdem Ziemi. 2: Dane przestrzenne dotycz¹ce Ziemi i wszystkich obiektów przestrzennych z ni¹ zwi¹zanych (GaŸdzicki, 2001).

11 132 Janusz Michalak DPC (Distributed Computing Platform) Platforma przetwarzania rozproszonego. Przyk³adami s¹: DCE (Distributed Computing Environment), DCOM (Distributed Common Object Model), CORBA (Common Object Request Broker Architecture), a tak e w pewnym sensie Java i XML. Encja (entity) Pojêcie z modelu encja-zwi¹zek, oznaczaj¹ce konkretny lub abstrakcyjny byt wyró nialny w modelowanej rzeczywistoœci. W odró nieniu od obiektu, encja nie jest kojarzona z metodami (Subieta, 1999). Geomatyka (geomatics) 1: Dziedzina wiedzy i technologii zajmuj¹ca siê zagadnieniami pozyskiwania, zbierania, utrzymywania, analizy, interpretacji, przesy³ania i wykorzystania informacji geoprzestrzennej, czyli zwi¹zanej z miejscem, którego po³o enie jest okreœlone wzglêdem Ziemi (Michalak, 2000a; 2001a). 2: Dyscyplina naukowo-techniczna zajmuj¹ca siê pozyskiwaniem, analizowaniem, interpretowaniem, upowszechnianiem i praktycznym stosowaniem geoinformacji (GaŸdzicki, 2001). Geometria wyró nienia (feature geometry) Podzbiór atrybutów geoprzestrzennych wyró nienia odnosz¹cych siê wy³¹cznie do tych cech, które zale ¹ od przyjêtego uk³adu odniesienia lub odwzorowania. Na przyk³ad na ró nych mapach œwiata kszta³t Antarktydy jest ró ny. Patrz: wyró nienie. GML (Geography Markup Language) Aplikacja jêzyka (metajêzyka) XML przeznaczona do kodowania geoinformacji w celu przesy³ania jej pomiêdzy ró nymi systemami on-line, niezale - nie od platformy sprzêtowo-systemowej i niezale nie od charakteru i technologii systemu GI. Obecna wersja 3.0 pozwala na zapis danych w wymiarowoœci przestrzennej 4D, co czyni ten jêzyk bardzo atrakcyjnym w zastosowaniach geologicznych. Implementacyjny model pojêciowy (implementational conceptual model) - Model pojêciowy uwzglêdniaj¹cy technologiczne œrodowisko, w którym bêdzie realizowana jego aplikacja. Na przyk³ad zapisany w formie schematu XML model implementacyjny powinien spe³niaæ wymagania okreœlonego standardu lub bardziej ogólnej specyfikacji. Patrz: model pojêciowy. Informacja (information) 1: Dane komputerowe, które s¹ zorganizowane i przedstawione w usystematyzowanej formie dla zrozumia³oœci ich podstawowego znaczenia. Zwi¹zki pomiêdzy informacj¹ i danymi wyjaœnia definicja danych. 2: Dane interpretowane w kontekœcie okreœlonego celu (Nowicki i Staniszkis, 2002). Informacja geoprzestrzenna (geospatial information) 1: Informacja w sensie zdefiniowanym przez informatykê, ale w odró nieniu od innych rodzajów informacji jest ona odniesiona do okreœlonego miejsca (fragmentu przestrzeni) i w rezultacie niezbêdnymi jej sk³adnikami s¹ dane okreœlaj¹ce po³o enie tego miejsca wzglêdem Ziemi. 2: Informacja uzyskiwana w drodze interpretacji danych geoprzestrzennych (GaŸdzicki, 2001). Interoperacyjnoœæ (interoperability) Dziedzina badawcza i praktyczna zajmuj¹ca siê wspó³prac¹ niezale nie zbudowanych (heterogenicznych) systemów, szczególnie w sieciach komputerowych. Zagadnienia te obejmuj¹ miêdzy innymi: budowê systemów otwartych, ³¹czenie starszego oprogramowania z nowymi systemami, budowê wspólnego obrazu danych i wspólnego jêzyka dostêpu do danych, dostêp do obcych baz, automatyczn¹ translacjê pomiêdzy jêzykami komunikacji, a tak e opracowywanie ró norodnych standardów w zakresie interoperacyjnoœci. Synonim: wspó³dzia³anie (Subieta, 1999). Klasa (class) Pojêcie klasy jest u ywane w trzech doœæ bliskich znaczeniach: (1) zbiór obiektów o zbli onych w³asnoœciach; (2) byt semantyczny rozumiany jako miejsce przechowywania takich cech grupy podobnych obiektów, które s¹ dla nich niezmienne (np. zestawu atrybutów, nazwy, metod, ograniczeñ dostêpu); (3) wyra enie jêzykowe specyfikuj¹ce budowê obiektów, dozwolone operacje na obiektach, ograniczenia dostêpu, wyj¹tki, itd. Zwykle klasy wi¹ e siê ze sob¹ poprzez hierarchiê (lub inn¹ strukturê) dziedziczenia (Subieta, 1999). Merologia (merology) Patrz: topologia wyró nienia.

12 S³ownik terminów u ywanych w tekœcie 133 Metadane (metadata) 1: Dane o danych. 2: Dane na temat zawartoœci, jakoœci, warunków i innych cech charakterystycznych zbioru danych (ISO, 2002c). 3: W odniesieniu do zbioru danych geoprzestrzennych, s¹ to dane o tym zbiorze okreœlaj¹ce zawarte w nim dane pod wzglêdem: po³o enia i rodzaju obiektów oraz ich atrybutów, pochodzenia, dok³adnoœci, szczegó³owoœci, aktualnoœci, zastosowanych standardach, prawach w³asnoœci i prawach autorskich (GaŸdzicki, 2001). 4: Wszelkie dane opisuj¹ce zawartoœæ bazy danych: schemat, podschematy poszczególnych u ytkowników, typy danych, opis semantyki danych, opis rozmieszczenia i organizacji fizycznej danych, licznoœci i statystyki dotycz¹ce danych i ich wykorzystania, prawa dostêpu do danych, itd. (Subieta, 1999). Metafora (metaphor) W teorii informacji: Zestaw pojêæ, terminów, wyobra eñ, obiektów itd. dobrze rozumianych przez ludzi, który s³u y jako podstawowa koncepcja u³atwiaj¹cej zrozumienie z³o onego uk³adu, na przyk³ad interfejsu u ytkownika (Subieta, 1999). Przyk³adem takiej metafory jest pulpit, czyli traktowanie ekranu komputera jak blatu sto³u. Przyk³adem metafory w hydrogeologii jest zwierciad³o wody podziemnej. Metamodel (metamodel) W za³o eniu, model definiuj¹cy sk³adniê, semantykê i pragmatykê wprowadzonego modelu, notacji lub diagramu. Metamodel proponowany przez autorów UML ustala pewne elementy sk³adni diagramów, ograniczenia typologiczne, klasyfikacjê pojêæ oraz zwi¹zki pomiêdzy pojêciami (Subieta, 1999). Metoda (method) Procedura, funkcja lub operacja przypisana do klasy obiektów i dziedziczona przez jej podklasy (Subieta, 1999). Metodyka (methodology) Zestaw pojêæ, notacji, modeli formalnych, jêzyków i sposobów postêpowania s³u ¹cy do analizy rzeczywistoœci (stanowi¹cej przedmiot projektowanego systemu informatycznego) oraz do projektowania pojêciowego, logicznego i/lub fizycznego. Zwykle metodyka jest powi¹zana z odpowiedni¹ notacj¹ (diagramami) s³u ¹cymi do zapisywania wyniku poszczególnych faz projektu, jako œrodek wspomagaj¹cy ludzk¹ pamiêæ i wyobraÿniê i jako œrodek komunikacji w zespo³ach oraz pomiêdzy projektantami i klientem (Subieta, 1999). Model pojêciowy (conceptual model) 1 (w informatyce): Model procesów (funkcjonuj¹cych w systemie informatycznym) lub model struktury danych odwo³uj¹cy siê do ludzkiej percepcji i wyobraÿni, maj¹cy za zadanie zrozumienie problemu, udokumentowanie wyniku analizy lub projektu w czytelnej i abstrakcyjnej formie jêzykowej oraz u³atwienie komunikacji w zespo³ach ludzkich (Subieta, 1999). 2 (bardziej ogólnie): Reprezentacja wybranych w³aœciwoœci przestrzeni rozwa añ (universe of discourse) przy u yciu encji (klas lub typów wyró nieñ) oraz zale noœci miêdzy nimi (GaŸdzicki, 2001). 3 (w geomatyce): Model identyfikuj¹cy i definiuj¹cy typy zjawisk œwiata rzeczywistego (lub typy reprezentuj¹cych je wyró nieñ przestrzennych) i typy wystêpuj¹cych pomiêdzy nimi zale noœci i powi¹zañ. Model pojêciowy struktur danych (conceptual model of data structures) Model pojêciowy stanowi¹cy podstawê programowania uk³adu danych w okreœlonym systemie z zastosowaniem wybranego jêzyka programowania, np. C++ lub SQL. Model semantyczny (semantic model) Zestaw pojêæ, technik i notacji maj¹cy na celu odwzorowanie semantyki danych, czyli ich znaczenia w œwiecie zewnêtrznym. Modele semantyczne wprowadzaj¹ w tym celu pojêcia, takie jak: generalizacja, specjalizacja, asocjacja, agregacja, klasyfikacja, w³asnoœci temporalne, zdarzenia, w³asnoœci behawioralne, itd. Przyk³adem prostego modelu semantycznego jest model encja-zwi¹zek. Niekiedy terminem model semantyczny okreœla siê równie konkretny diagram (lub inn¹ formê jêzykowo-graficzn¹) odwzorowuj¹c¹ rzeczywistoœæ opisywan¹ przez dane (Subieta, 1999). Obiekt (object) 1: W teorii informacji konkretny lub abstrakcyjny byt (wyst¹pienie) wyró nialny w modelowanej rzeczywistoœci, posiadaj¹cy nazwê, jednoznaczn¹ identyfikacjê, wyraÿnie okreœlone granice, atrybuty i inne w³aœciwoœci takie jak rodzaj struktury wewnêtrznej lub struktury danych z nim zwi¹zanych. Te sk³adniki obiektu okreœlaj¹: jego stan (poprzez wartoœci atrybutów

13 134 Janusz Michalak i powi¹zania) i jego zachowanie siê (poprzez operatory i funkcje, czyli metody) (Subieta, 1999). 2: W geomatyce przyjmuje siê, e obiekt jest wyst¹pieniem klasy i jest to oparte na paradygmacie obiektowoœci wywodz¹cym siê z jêzyka UML, który jest tu przyjêty do opisu modeli pojêciowych (OMG, 2001). 3: W kartografii definicja obiektu jest inna i jest zbli ona do potocznego rozumienia tego s³owa, np. obiekt wojskowy, sportowy, turystyczny i inne. Patrz równie (GaŸdzicki, 2001) oraz (GaŸdzicki, 2003a). OCL (OCL Object Constraint Language) Jêzyk ograniczeñ obiektowych. Przeznaczony do uzupe³niania i uœciœlania modelu zapisanego przy pomocy jêzyka UML. W ramach tego jêzyka, obok jego w³asnej notacji, mo na u ywaæ na przyk³ad notacji jêzyka C++ lub opisów tekstowych. Ontologia (ontology) 1: W filozofii dzia³ filozofii zajmuj¹cy siê teori¹ bytu i struktur¹ rzeczywistoœci. 2: W teorii informacji formalna specyfikacja (przy u yciu logiki matematycznej) obiektów, pojêæ i innych bytów, które istniej¹ w pewnej dziedzinie, oraz formalna specyfikacja zwi¹zków, które pomiêdzy tymi bytami zachodz¹. Ontologia razem ze zbiorem poszczególnych wyst¹pieñ powy szych elementów tworzy bazê wiedzy w danej dziedzinie (Guarino, 1998). 3: Pojêciowy model dziedziny bazy wiedzy obejmuj¹cy klasy obiektów i klasy powi¹zañ, klasyfikatory obiektów, definicje procesów oraz regu³y wnioskowania (Nowicki i Staniszkis, 2002). Pokrycie geoprzestrzenne (geospatial coverage) Dwu- (lub czasami wiêcej-) wymiarowa metafora dla zjawiska wystêpuj¹cego na lub w pobli u powierzchni ziemi. W podstawowym znaczeniu tego terminu pokrycia (i obrazy) pozwalaj¹ zobaczyæ w n-wymiarach (gdzie n jest zwykle 2, a czasami 3 lub wiêcej) jak¹œ (zwykle bardziej z³o on¹) przestrzeñ wyró nienia geoprzestrzennego. Cenn¹ zalet¹ pokryæ jest mo liwoœæ modelowania i zobrazowania geoprzestrzennych relacji pomiêdzy zjawiskami wystêpuj¹cymi na Ziemi i geoprzestrzennego roz³o enia tych zjawisk. Pokrycie jest szczególnym przypadkiem (lub podtypem) wyró nienia. W schemacie aplikacyjnym pokrycie jest funkcj¹, która dokonuje projekcji domeny geoprzestrzennej do domeny atrybutów. Przyk³adami pokryæ s¹: obraz rastrowy, powierzchnia zbudowana z wieloboków i macierzowy model powierzchni (np. terenu). Pokrycia s¹ czêsto implementowane jako zbiór danych przypisanych do okreœlonego atrybutu jako wartoœci zwi¹zane z po³o eniem w ograniczonej przestrzeni (OGC, 1999). Pomiar (measurement) Wyst¹pienie procedury do wyznaczenia wartoœci elementu naturalnego zjawiska, najczêœciej z zastosowaniem instrumentu lub czujnika. W modelach pojêciowych systemów informatycznym jest to specyfikowane jako typ wyró nienia dynamicznego, które ma sk³adnik zawieraj¹cy wynik pomiaru. Wyró nienie pomiarowe ma tak e po³o enie, czas i odniesienie do metody zastosowanej dla uzyskania wartoœci. Wyró nienie pomiarowe wi¹ e wartoœæ z po³o eniem i metod¹ lub instrumentem. Rozmyty obiekt, wyró nienie, granica lub atrybut (fuzzy object, feature, boundary or attribute) Obiekt, wyró nienie lub atrybut jest okreœlany jako rozmyty w przypadku, gdy granice, atrybuty lub ich wartoœci nie s¹ ostre, to znaczy istnieje wyraÿna niejednoznacznoœæ dotycz¹ca granic, atrybutów lub ich wartoœci. Przyk³adami mog¹ byæ: granica góry lub synkliny, pole temperatur powietrza lub objêtoœæ rzeki, pole hydrodynamiczne lub hydrochemiczne, strefa wahañ zwierciad³a wody lub wzniosu kapilarnego. Schemat (schema) 1: Opis logicznej struktury bazy danych lub innego systemu zwi¹zanego z danymi, np. interfejsu wymiany danych (XML Schema). 2: Opis atrybutów wyró nieñ, lub bardziej dok³adnie specyficzny model atrybutów dla wyró nieñ okreœlony przy pomocy elementarnych typów danych i ograniczeñ dotycz¹cych tych typów (Buehler, McKee, 1996). Schemat aplikacyjny (application schema) Schemat przeznaczony dla konkretnego systemu lub dla konkretnej dziedziny zastosowañ. Schemat implementacyjny (implementation schema) Schemat uwzglêdniaj¹cy technologiczne œrodowisko, w którym bêdzie realizowana jego aplikacja. Na przyk³ad zapisany w formie schematu XML.

14 S³ownik terminów u ywanych w tekœcie 135 Semantyka (semantics) 1: W znaczeniu ogólnym jest to dzia³ lingwistyki zajmuj¹cy siê badaniem znaczenia wyrazów, fraz i zdañ. 2: W informatyce odnosi siê do znaczenia przypisanego danym, fragmentowi programu lub strukturze zapisanej w formie diagramu. W nieformalnych modelach danych semantyka oznacza odwzorowanie danych lub schematów (diagramów, modeli) w obrazy pojêciowe (koncepcyjne) dotycz¹ce modelowanej rzeczywistoœci (Subieta, 1999). S³ownik (dictionary) 1: Ogólnie miejsce przechowywania lub baza danych terminów oraz ich wyjaœnieñ dotycz¹cych pewnej dziedziny dzia³alnoœci zwi¹zanej np. z analiz¹ i projektowaniem systemu informatycznego (Subieta, 1999). 2: Klasa lub inna struktura przechowuj¹ca dane po³¹czone w pary has³o znaczenie (np. pl Polska) i przeznaczona do przekodowywania informacji. Specyfikacja (specification) 1: Abstrakcyjny opis bytu programistycznego (procedury, modu³u, klasy, obiektu, bazy danych, itp.) okreœlaj¹cy regu³y u ycia lub ustalaj¹cy podstawowe za³o enia jego implementacji (Subieta, 1999). 2: Dokument lub opis, który okreœla w sposób kompletny, precyzyjny i sprawdzalny wymagania, projekt lub charakterystykê systemu lub jego fragmentu i czêsto tak e procedury dla okreœlenia czy te wymagania s¹ spe³nione. Standard (standard) Inaczej norma. Wzorzec rozwi¹zania sprzêtowego lub programowego zatwierdzony przez instytucjê standaryzacyjn¹ lub przyjêty nieformalnie wskutek du ego upowszechnienia, w przypadku standardów informatycznych najczêœciej o zasiêgu œwiatowym. Do najwa - niejszych instytucji opracowuj¹cych standardy nale ¹: ISO, IEEE, ANSI. Przyk³adami standardów s¹: RS-232-C (fabryczny standard interfejsu sprzêtowego), ANSI C++ (oficjalny standard jêzyka programowania), POSIX (standard IEEE przenoœnego systemu unixowego), CORBA (standard obiektowych systemów rozproszonych) (P³oski, 1999). Stereotyp (stereotype) W terminologii UML, klasyfikacja elementu modelu posiadaj¹ca semantyczne konsekwencje. Stereotypy mog¹ byæ predefiniowane lub zdefiniowane przez u ytkownika. Stereotypy (najczêœciej) s¹ pewnymi oznaczeniami graficznymi na diagramach wraz z przypisanym im znaczeniem (Subieta, 1999). Struktura (structure) Termin w C++ (tak e w innych jêzykach) na oznaczenie zestawu nazwanych wartoœci, w innych jêzykach odpowiada jej zapis lub rekord (Subieta, 1999). Tabela (table) Struktura danych implementowana w relacyjnych bazach danych, czêsto nazywana relacj¹. Tabela sk³ada siê z wierszy lub inaczej krotek. Trzeba zwróciæ uwagê, e pomiêdzy relacj¹ (w sensie matematycznym) i tabel¹ wystêpuj¹ doœæ istotne ró nice koncepcyjne. Tabela jest wyposa ona w nazwy kolumn (które nios¹ informacjê semantyczn¹) (Subieta, 1999). Tablica (array) 1: Czêsto synonim tabeli w systemach relacyjnych. 2: W jêzykach programowania termin ten oznacza strukturê danych tego samego typu, której elementy s¹ indeksowane liczbami ca³kowitymi. Dostêp do elementu nastêpuje poprzez podanie nazwy tablicy oraz indeksu elementu (Subieta, 1999). Topologia (topology) 1: W matematyce dzia³ badaj¹cy te w³asnoœci figur, które nie ulegaj¹ zmianom przy ró nego rodzaju przekszta³ceniach, np. przy wyginaniu lub kurczeniu siê. 2: W geomatyce naukowe wyjaœnienie relacji pomiêdzy po³¹czonymi lub s¹siaduj¹cymi ze sob¹ punktami, liniami i obszarami, a szczególnie pomiêdzy w³aœciwoœciami obiektów, które siê nie zmieniaj¹ podczas transformacji wynikaj¹cych ze zmian odwzorowania (ISO, 2002c). Topologia wyró nienia (feature topology) Podzbiór atrybutów geoprzestrzennych wyró nienia odnosz¹cych siê wy³¹cznie do tych cech, które nie zale ¹ od przyjêtego uk³adu odniesienia lub odwzorowania, np. fakt, e Warszawa le y nad Wis³¹, a jej dzielnica Praga na prawym brzegu tej rzeki. Zagadnieniami przynale noœci jednego wyró nienia lub obiektu do innego jako czêœci nale ¹cej do ca³oœci zajmuje siê merologia (merology), a je eli ta przynale noœæ ma sens przestrzenny to merotopologia (merotopology) (Smith, Mark, 1998). Treœæ (content) Istotna (merytoryczna, dla danego odbiorcy) czêœæ informacji, poniewa informacja mo e zawieraæ równie czêœæ dotycz¹ca formy przedstawianej treœci. Z tego wzglêdu termin

15 136 Janusz Michalak ten jest bardziej zrozumia³y, je eli przeciwstawi siê mu formê, jako mniej istotn¹ czêœæ informacji. Okreœlenie przerost formy nad treœci¹ stosowane do niektórych stron WWW dobrze ilustruje relacjê pojêcia treœci do pojêcia informacji. UML (Unified Modeling Language) Pojêcia i notacje s³u ¹ce do obiektowej analizy, modelowania i projektowania, opracowana przez czo³owych metodologów: G. Booch, I. Jacobson, J. Rumbaugh; rozpowszechniana przez firmê Rational Inc. UML jest nastêpc¹ OMT, metodyki Booch'a oraz metodyki opartej na przypadkach u ycia (use cases) Jacobson'a. UML jest lansowany jako standard notacyjny, równie jako fragment standardu OMG (Subieta, 1999). Najnowsza wersja UML 1.4 ukaza³a siê w roku Ustanowiony obiekt, wyró nienie, granica lub atrybut (fiat object, feature, boundary or attribute) Obiekt, wyró nienie lub atrybut jest okreœlany jako ustanowiony w przypadku, gdy nie jest on naturalnie wyodrêbnialny z otaczaj¹cej go rzeczywistoœci. W geomatyce najczêœciej odnosi siê to do wyznaczenia granic, które wyznacza siê arbitralnie w oparciu o okreœlon¹ hipotezê lub bez uwzglêdniania przes³anek wynikaj¹cych z obserwacji (Smith, 2001). Przyk³adem mo e byæ terenowa jednostka administracyjna (gmina lub powiat), granica zatoki od strony morza lub granice jednostki geologicznej lub hydrogeologicznej o charakterze ci¹g³ym, np. monokliny lub zbiornika wód podziemnych. Przeciwieñstwem ustanowionego jest autentyczny (rzeczywisty, genuine). Wyró nienie geoprzestrzenne (geospatial feature) 1: Podstawowy fragment (atom) informacji geoprzestrzennej. Posiada atrybuty geoprzestrzenne (geometryczne i topologiczne) np. kszta³t, rozci¹g³oœæ, po³o enie, relacje z innymi wyró nieniami. Czêsto pojêcie wyró nienie jest mylone z pojêciem obiekt, jednak wyró nienie mo e byæ obiektem, ale te mo e nim nie byæ (Mark i in., 2001). Poniewa w geomatyce wszystkie wyró nienia s¹ geoprzestrzenne, przymiotnik geoprzestrzenny jest na ogó³ pomijany i u ywa siê krótszego terminu wyró nienie. 2: Cyfrowa reprezentacja zjawiska (bytu) œwiata rzeczywistego lub jego abstrakcja w modelu pojêciowym. Wyró nienie ma okreœlone miejsce w przestrzeni i czasie jako jego atrybuty (Buehler, McKee, 1996). Przyk³adem wyró nienia mo e byæ prawie wszystko, co mo e byæ umieszczone w przestrzeni i czasie stó³, budynek, miasto, drzewo, fragment lasu, ekosystem, trasa przejazdu lub wy atmosferyczny jako obszar wysokiego ciœnienia powietrza. 3: Abstrakcja zjawiska œwiata rzeczywistego. Termin wyró nienie mo e odnosiæ siê do typu zjawiska lub jego konkretnego wyst¹pienia (ISO, 2002c), np. rzeka i Wis³a. XML (extensibl Markup Language) Jêzyk (metajêzyk) znacznikowy przeznaczony do strukturalnego zapisu informacji. Jest nastêpc¹ jêzyka SGML (Standard Generalized Markup Language) który w roku 1986 zosta³ ujêty standardem ISO 8879 i do dziœ jest szeroko stosowany do zapisu dokumentów i publikacji miêdzy innymi w Bibliotece Kongresu Stanów Zjednoczonych i w Pañstwowych Wydawnictwach Naukowych. Zbiór (set) 1: W terminologii obiektowych baz danych (np. ODMG) konstruktor typu/klasy nawi¹zuj¹cy do matematycznego pojêcia zbioru. Obiekt lub wartoœæ typu zbiór mo na dowolnie zwiêkszaæ o nowe elementy oraz usuwaæ z niej elementy; nie mo e ona jednak zawieraæ dwóch identycznych elementów. Porz¹dek elementów w zbiorze nie ma znaczenia (Subieta, 1999). 2: kolekcja obiektów lub wartoœci okreœlonego typu lub bez reprezentacji typu (ISO, 2002c). 3: Skoñczona lub nieskoñczona liczba obiektów jakiegoœ rodzaju, wyst¹pieñ (bytów) lub pojêæ, które maj¹ okreœlone wspólne w³aœciwoœci (atrybuty, cechy).

16 Literatura dotycz¹ca tematu 137 Literatura dotycz¹ca tematu ARCINIEGAS F., 2002 C++ XML. Wyd. MIKOM, Warszawa. BAUR F. L., GOOS G., 1977 Informatyka. Wyd. NT, Warszawa. BECHHOFER S., BROEKSTRA J., DECKER S., ERDMANN M., FENSEL D., GOBLE C., VanHAR- MELEN F., HORROCKS I., KLEIN M., McGUINNESS D., MOTTA E., PATEL-SCHNEIDER P., STAAB S., STUDER R., 2000 An informal description of Standard OIL and Instance OIL. OTK- Project Document Archive, Free University of Amsterdam. URL: downl/oil-whitepaper.pdf BOOCH G., RUMBAUGH J., JACOBSON I., 2002 UML przewodnik u ytkownika. Wyd. Nauk.- Tech., Warszawa. BRAY T., PAOLI J., SPERBERG-McQUEEN C. M., 1998 Extensible Markup Language (XML) 1.0, W3C Recommendation. URL: BREUNIG M., 2001 On the Way to Component-Based 3D/4D Geoinformation Systems. Springer, Berlin. BUECHLER K., McKEE L. (ed.), 1996 The OpenGIS Guide Introduction to Interoperable Geoprocessing Part I of the Open Geodata Interoperability Specification (OGIS). OGIS TC Document , Open GIS Consortium, Wayland. CA, FUJITSU, (Computer Associates International, Inc. and FUJITSU LIMITED) 2001 Jasmine ODB The Object Database, Database Design and Implementation, Computer Associates International Arch., New York. URL: CARLSON D., 2001 Modeling XML Applications with UML: Practical e-business Applications. Addison-Wesley, Boston. CATTELL R. (Ed.), BARRY D., BERLER M., EASTMAN J., JORDAN D., RUSSELL C., SCHADOW O., STANIENDA T., VELEZ F., 2000 Object Data Standard: ODMG 3.0. Elsevier Science, New York. COX S. (ed.), 2002 Observations and Measurements. OGC Interoperability Program Report Engineering Specification, OpenGIS Project Document OGC, Wayland. URL: COX S., 2001b An approach to encoding Coverages in GML. XMML Project Arch., Perth. URL: / COX S., DAISEY P., LAKE R., PORTELE C., WHITESIDE A.,(Eds.) 2002 OpenGIS Geography Markup Language (GML) Implementation Specification, Version OGC Arch., Wayland. URL: FUJITSU LTD, 2000 Jasmine 2000 Object Database Management System. Fujitsu Ltd. Arch., Kawasaki. URL: GA DZICKI J., 2001 (dodruk poprawiony: 2003) Leksykon geomatyczny Lexicon of geomatics. Polskie Towarzystwo Informacji Przestrzennej, Warszawa. GA DZICKI J., 2003a Kompendium infrastruktury danych przestrzennych Czêœæ I skróconej wersji polskiej podrêcznika "Developing Spatial Data Infrastructure: The SDI Cookbook". Geodeta magazyn geoinformacyjny, 93, 2: GA DZICKI J., 2003b Kompendium infrastruktury danych przestrzennych Czêœæ II skróconej wersji polskiej podrêcznika "Developing Spatial Data Infrastructure: The SDI Cookbook". Geodeta magazyn geoinformacyjny, 94, 3: GA DZICKI J., 2003c Kompendium infrastruktury danych przestrzennych Czêœæ III skróconej wersji polskiej podrêcznika "Developing Spatial Data Infrastructure: The SDI Cookbook". Geodeta magazyn geoinformacyjny, 95, 4:

17 138 Janusz Michalak GA DZICKI J., 2003d Kompendium infrastruktury danych przestrzennych Czêœæ IV skróconej wersji polskiej podrêcznika "Developing Spatial Data Infrastructure: The SDI Cookbook". Geodeta magazyn geoinformacyjny, 96, 5: GOTTIER B., BEDDOE D., DAVIDSON J., HERRING J. R., COSENTINO M., MUNTZ R., 1998 OpenGIS Simple Features Specification for CORBA, Revision 1.0. OGC Arch., Wayland. URL: / GRAHAM I., 2001 Object-Oriented Methods Principles & Practice. 3rd Edition. Addison-Wesley, Boston. GRAVES M., 2002 Projektowanie baz danych XML vademecum profesjonalisty. Wyd. Helion, Gliwice. GUARINO N., 1998 Formal Ontology and Information Systems. W: Proceedings of FOIS'98, Trento, Italy, 6-8 June Amsterdam, IOS Press, pp HEBERT J., LOGAN A., WANG F., RAVADA S., WEI R., SHARMA J., GERINGER D., 1999 Oracle8i Spatial User's Guide and Reference, Release Doc. No. A , Oracle Corp. Arch., URL: HENNING M., VINOSKI S., 1999 Advanced CORBA Programming with C++. Addison-Wesley, Boston. HERRING J., KOTTMAN C., 1997 Features and Coverages for the Layman. OpenGIS Newsletter, 2,4: 6-7. INSPIRE (Architecture and Standards WG), 2002a INSPIRE Architecture and Standards Position Paper. JRC - Institute for Environment and Sustainability, Ispra. EEA, European Environmental Agency. URL: INSPIRE (Environmental Thematic Coordination Group), 2002b Environmental thematic user needs Position Paper. JRC Institute for Environment and Sustainability, Ispra. EEA, European Environmental Agency. URL: ISO, 1992 ISO (DIS) Industrial automation systems and integration Product data representation and exchange Part 11: Description methods: The EXPRESS language reference manual. ISO Pub. Center, Geneva. ISO, 2002a ISO (CD) Geographic information Schema for coverage geometry and function. ISO/TC211 Document. NTS, Oslo. ISO, 2002b ISO 19108:2002 Geographic information Temporal Schema. ISO/TC211 Document. NTS, Oslo. ISO, 2002c ISO (DIS) Geographic information Terminology. ISO/TC211 Document. NTS, Oslo. ISO, 2002d ISO/TC 211 Geographic information/geomatics Programme of Work. ISO/TC211 Document. NTS, Oslo. ISO, 2002e ISO (TS) Geographic information Conceptual Schema Language. ISO/TC211 Document. NTS, Oslo. ISO, 2002f ISO (DIS) Geographic information Spatial Schema. ISO/TC211 Document. NTS, Oslo. KAJAN E., 2002 Information Technology Encyclopedia and Acronums. Springer, Berlin. KAZIENKO P., GWIAZDA K., 2002 XML na powa nie. Wyd. Helion, Gliwice. KLEIN M., FANSEL D., VanHARMEL F., HORROCKS I., 2000 The relation between ontologies and XML schemata. Proc. of 14th European Conference on Artifical Intelligence, Berlin. URL: KUHN W., 1997 Liaison contribution from OGC: Toward Implemented Geoprocessing Standards: Converging Standardization Tracks for ISO/TC 211 and OGC. OpenGIS Project Document. OGC, Wayland. URL: LAKE R., 1999 Introduction to GML Geography Markup Language, Galdos Systems Inc. Arch. URL:

18 Literatura dotycz¹ca tematu 139 LARMAN C., 2001 Applying UML and Patterns: An Introduction to Object-Oriented Analysis and Design and the Unified Process (2nd Edition). Prentice Hall, New Jersey. LINSENBARTH A., 2003 INSPIRE: przestawienie zwrotnicy 7. Spotkanie Grupy Ekspertów INSPI- RE, Rzym, lipca. Geodeta magazyn geoinformacyjny, 99, 8: MARK D. M., SKUPIN A., SMITH B., 2001 Features, Objects, and other Things: Ontological Distinctions in the Geographic Domain. Spatial Information Theory, Proceedings of COSIT 2001, Springer. URL: MARK D. M., SMITH B., 2001 A Science of Topography: Bridging the Qualitative-Quantitative Divide. Geographic Information Science and Mountain Geomorphology. Springer-Praxis, URL: wings.buffalo.edu/philosophy/faculty/smith/articles/ topography.pdf McKEE L., OSTENSEN O., 1997 ISO/TC 211 and OGC Collaborate on Geographic Processing Standards. Joint press release TC 211 and OGC. URL: MERCER D., 2001 XML kurs podstawowy. Wyd. Edition 2000, Kraków. MICHALAK J., 1998 OpenGIS rozproszone obiekty w ujêciu praktycznym. Mat. IV Konf. GIS w praktyce. Wyd. Centrum Promocji Informatyki, Warszawa, s MICHALAK J., 2000a Geomatyka (geoinformatyka) czy nowa dyscyplina? Prz. Geol., 48, 8: MICHALAK J., 2000b GML jêzyk zapisu geoinformacji. Mat. X Konf. Systemy Informacji Przestrzennej. Wyd. PTIP, Warszawa, s MICHALAK J., 2001a Geomatyka czy geoinformatyka dodatkowe wyjaœnienia. Prz. Geol., 49, 6: MICHALAK J., 2001b Problemy standaryzacji w GIS. Mat. VIII Konf. GIS w praktyce. Wyd. Centrum Promocji Informatyki, Warszawa, s MICHALAK J., 2002 Interoperacyjnoœæ w zakresie informacji geoprzestrzennej. Mat. XII Konf. Systemy Informacji Przestrzennej, Wyd. PTIP, Warszawa, s MICHALAK J., 2003c Studium przypadku u ycia: próba zastosowania normy PN-N w praktyce. Geodeta magazyn geoinformacyjny, 92, 1: MICHALAK J., 2003d INSPIRE inicjatywa Unii Europejskiej w zakresie infrastruktury geoinformacyjnej. Prz. Geol., 51, 5: MICROSOFT (PRESS), 1998 S³ownik komputerowy. Wyd. PLJ/Microsoft Press, Warszawa. MULLER R. J., 2000 Bazy danych jêzyk UML w modelowaniu danych. Wyd. MIKOM, Warszawa. MURRY C. (Ed.), ABUGOV D., ALEXANDER N., BLACKWELL B., GERINGER D., GODFRIND A., KOTHURI R., OWENS D., PITTS R., RAVADA S., WANG J., XIE J., 2002 Oracle Spatial User's Guide and Reference, Release 9.2. Doc. No. A , Oracle Corp. Arch., URL: NOWICKI B., STANISZKIS W., 2002 Inteligentny system zarz¹dzania wiedz¹ prezentacja projektu. [W:] Mat. Konferencji edemocracy, VI Konf. Miasta w Internecie, Zakopane. OGC (Open GIS Consortium), 1999 The OpenGIS Abstract Specification. Version 4, OGC Arch., Wayland. URL: OGC, 2000 OpenGIS Web Map Server Interface Implementation Specification Revision Open- GIS Project Document , OGC Arch., Wayland. URL: OMG (Object Management Group), 2001 OMG Unified Modeling Language Specification, version 1.4. OMG Document Repository. URL: OMG (Object Management Group), 2002a Common Object Request Broker Architecture: Core Specification CORBA, version 3.0. OMG Document Repository. URL: OMG (Object Management Group), 2002b UML Profile for CORBA Specification, version 1.0. OMG Document Repository. URL:

19 140 Janusz Michalak OMG (Object Management Group), 2002c OMG XML Metadata Interchange (XMI) Specification, version 1.2. OMG Document Repository. URL: OS (Ordnance Survey), 2002 OS MasterMap user guide v OS Arch., Southampton. URL: v2.1.pdf OSTENSEN O., 1995 Mapping the Future of Geomatics. ISO Bulletin, December URL: PAGE-JONES M., 1999 Fundamentals of Object-Oriented Design in UML. Addison-Wesley, Boston. PKN (Polski Komitet Normalizacyjny), 1999 S³ownictwo znormalizowane Technika Informatyczna. Wyd. PKN, Warszawa. PKN (Polski Komitet Normalizacyjny), 2002 PN-N-12160, Informacja geograficzna, Opis danych, Schemat przestrzenny. Archiwum PKN, Warszawa. P OSKI Z., 1999 S³ownik Encyklopedyczny Informatyka. Wyd. Europa, Warszawa. PULLAR D., 2002 A Modelling Framework Incorporating a Map Algebra Programming Language. Proc. of iemss 2002, Lugano, Switzerland. URL: QUATRANI T., 2002 Visual Modeling with Rational Rose 2002 and UML. Addison-Wesley, Boston. SAWERWAIN M., 2002 CORBA programowanie w praktyce. Wyd. MIKOM, Warszawa. SCHELL D., 1999 About Open GIS Consortium. W: Open GIS Consortium Spatial connectivity for a changing world. OGC Press, Wayland. SKOGAN D., 1999 UML as a Schema Language for XML based Data Interchange. URL: SKONNARD A., GUDGIN M., 2001 Essential XML Quick Reference. Addison-Wesley, Boston. SMITH B., 2001 Fiat Objects. Topoi. URL: SMITH B., MARK D. M., 1998 Ontology and Geographic Kinds. In: Proceedings, International Symposium on Spatial Data Handling (SDH'98), Vancouver, Canada. URL: ncgia/ontology/sdh98.html SMITS P. C., 2002 Liaison report from the Joint Research Centre (JRC) the to ISO/TC 211 plenary in Gyeongju, Korea, /15. ISO/TC211 Document. NTS, Oslo. STANEK W. R., 2001 Vademekum XML. Microsoft Press, Warszawa. STUCKENSCHMIDT H., VanHARMELEN F., FENSEL D., KLEIN M., HORROCKS I., 2000 Catalogue integration: A case study in ontology based semantic translation. Technical Report IR-474, Computer Science Department, Vrije Universiteit Amsterdam, URL: SUBIETA K., 1998 Obiektowoœæ w projektowaniu i bazach danych. Akademicka Oficyna Wyd. PLJ, Warszawa. SUBIETA K., 1999 S³ownik terminów z zakresu obiektowoœci. Akademicka Oficyna Wyd. PLJ, Warszawa. UMN (University of Minnesota), 2002 MapServer 3.6 Documentation. UMN arch., Minneapolis. URL: VALENTA M., AMIRBEKYAN V., 1997 OBD potrzeba czy moda. Mat. Konferencji INFOBAZY"97, CI TASK, Gdañsk, s W3C (World Wide Web Consortium), 1999 HTML 4.01 Specification W3C Recommendation, 24 December URL: WHITESIDE A., 1999 UML Profile and Guidelines for OGC Abstract Models. OpenGIS Project Document OGC, Wayland. WOODSFORD P. A., 1995 The Significance of Object-Orientation for GIS. Proc. of IUSM Conference, Hannover. Laser-Scan Ltd. Arch. URL: