Krystyna Strzała Tomasz Plata-Przechlewski. Oprogramowanie otwarte w polskich organizacjach: ocena stopnia wykorzystania, korzyści i kosztów

Transkrypt

1 Krystyna Strzała Tomasz Plata-Przechlewski Oprogramowanie otwarte w polskich organizacjach: ocena stopnia wykorzystania, korzyści i kosztów Kwidzyn 2005

2 Badanie zostało finansowane ze środków Ministerstwa Edukacji i Nauki Projekt nr. 1 H02B (c) Krystyna Strzała, Tomasz Przechlewski, 2005 Rozpowszechnianie tekstu opracowania jest dozwolone na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa, Publikacja złożona w systemie TEX/L A TEX, przy wykorzystaniu programów: Emacs, pdftex oraz ghostscript.

3 Spis treści Spis tabel Wprowadzenie Rozdział 1. Charakterystyka oprogramowania otwartego Systemy IT w organizacji Oprogramowanie otwarte Obszary zastosowań oprogramowania otwartego Rozdział 2. Opis badania, sposób losowania i charakterystyka próby Wprowadzenie Opis badania i sposób losowania Charakterystyka respondentów Wykorzystanie oprogramowania otwartego w przedsiębiorstwach i jednostkach budżetowych Rozdział 3. Czynniki determinujące wykorzystanie oprogramowania otwartego Wprowadzenie Ocena korzyści oprogramowania otwartego Bariery utrudniające wdrożenie oprogramowania otwartego Inne czynniki wpływające na wykorzystanie oprogramowania otwartego 30 Rozdział 4. Porównanie z innymi badaniami Zakończenie Bibliografia Dodatek A. Skrócony formularz ankiety

4 Spis tabel 2.1 Wykorzystanie oprogramowania otwartego według sekcji EKD Badanie organizacje według sekcji EKD Przeciętne wielkości zatrudnienia, zatrudnienia w dziale IT i liczby komputerów w przedsiębiorstwach oraz jednostkach budżetowych Przeciętne wielkości zatrudnienia, zatrudnienia w dziale IT i liczby komputerów według wielkości organizacji Wykorzystanie oprogramowania otwartego w organizacjach według typu organizacji, jej wielkości i wytwarzania oprogramowania na własne potrzeby Ogólna ocena wykorzystania oprogramowania otwartego według typu organizacji Wykorzystanie oprogramowania otwartego w różnych obszarach zastosowań w przedsiębiorstwach oraz jednostkach budżetowych Wykorzystania oprogramowania otwartego w różnych obszarach zastosowań według wielkości organizacji Ocena korzyści oprogramowania otwartego w organizacjach używających i nie używających OS Ocena korzyści oprogramowania otwartego w jednostach budżetowych i przedsiębiorstwach Ocena korzyści wykorzystania oprogramowania otwartego w dużych i średnich organizacjach Ocena barier związanych z implementacją oprogramowania otwartego w organizacjach używających i nie używających oprogramowania otwartego Ocena barier związanych z implementacją oprogramowania otwartego w jednostach budżetowych i przedsiębiorstwach Ocena barier związanych z implementacją oprogramowania otwartego w dużych i średnich organizacjach Ocena innych czynników wpływających na wykorzystanie oprogramowania otwartego w organizacjach używających i nie używających oprogramowania otwartego Ocena innych czynników wpływających na wykorzystanie oprogramowania otwartego w jednostkach budżetowych i przedsiębiorstwach Ocena innych czynników wpływających na wykorzystanie oprogramowania otwartego w dużych i średnich organizacjach Ocena wykorzystania oprogramowania otwartego w organizacjach podobnych do organizacji respondenta

5 Spis tabel Wykorzystanie oprogramowania otwartego w wybranych krajach europejskich i w Polsce Ocena wykorzystania oprogramowania otwartego w wybranych krajach europejskich i w Polsce według obszarów zastosowań

6 Wprowadzenie Oprogramowanie otwarte to nowy sposób tworzenia systemów informatycznych [12, 1, 14]. Wprawdzie w powszechnej opinii ta kategoria oprogramowania funkcjonuje jako oprogramowanie darmowe, to jednak istotą oprogramowania otwartego (open source software, OS) jest przede wszystkim dostępność kodu źródłowego, umożliwiająca wszystkim zainteresowanym modyfikowanie i poprawianie oprogramowania [14, 21]. W tradycyjnym modelu tworzenia oprogramowania prawo jego modyfikowania i udoskonalania jest zarezerwowane dla właściciela programu, a typowa licencja, na jakiej jest rozprowadzane oprogramowanie komercyjne explicite zakazuje modyfikowania. Zezwolenie na nieograniczoną dystrybucję i modyfikowanie, umożliwia tworzenie programów w sposób zdecentralizowany przez zainteresowane strony. Taki sposób tworzenia programów jest alternatywą dla metod uznawanych dotąd przez inżynierię oprogramowania za kanony sztuki. Oprogramowanie otwarte stało się już przedmiotem badań i studiów, przy czym większość z nich koncentruje się raczej na fenomenie jego tworzenia: motywacji twórców, koordynacji projektów itp. Stosunkowo mniejsza część jest związana z wykorzystaniem tej kategorii oprogramowania w przedsiębiorstwach, przy czym większość z nich poprzestaje na pomiarze stopnia i zakresu użytkowania oprogramowania open source w podziale na różne branże i kategorie [4]. Brak jest natomiast badań, które starałyby się wyjaśnić przyczyny jego akceptowania bądź odrzucania przez organizacje. W celu określenia stopnia wykorzystania oprogramowania otwartego w Polsce, korzyści z jego stosowania i barier utrudniających jego akceptację przeprowadzone zostało badanie ankietowe w polskich przedsiębiorstwach i instytucjach publicznych, samodzielnie eksploatujących zaawansowane systemy IT. Przy czym jako kryterium zaawansowania, przyjęto obecność pracowników odpowiedzialnych za utrzymanie systemów informatycznych (dział IT). Firmy nie posiadające działu IT albo wykorzystują systemy IT w niewielkim stopniu w swojej działalności (oprogramowanie biurowe, komputer PC) i/lub korzystają ze wsparcia firmy zewnętrznej odnośnie planowania zakupów i eksploatacji tych systemów. Do wygenerowania próby do badania wykorzystano utrzymywaną przez Główny Urząd Statystyczny, Bazę Jednostek Statystycznych. Badanie przeprowadzono we wrześniu i październiku 2005 r. Podstawową formą zbierania danych była samodzielnie wypełniana przez respondentów ankieta elektroniczna, poprzedzona krótką ankietą telefoniczną.

7 Wprowadzenie 6 Rozdział 1 zawiera krótkie wprowadzenie w tematykę systemów IT w organizacji oraz przedstawia różne kategorie oprogramowania. Następnie zamieszczona jest zwięzła charakterystyka oprogramowania otwartego. Rozdział kończy przedstawienie ważniejszych obszarów zastosowań oprogramowania otwartego w organizacjach. Opis badania, sposób losowania i charakterystyka próby zostały przedstawione w rodziale 2. Zaprezentowano w nim m.in. podstawowe statystyki, takie jak: łączną liczbę zatrudnionych, łączne zatrudnienie w dziale IT oraz łączną liczbę eksploatowanych komputerów. Następnie określono udziały firm używających i nie używających oprogramowania otwartego oraz sposób wykorzystania tego oprogramowania (stale w istotnych zastosowaniach, sporadycznie bądź planują zastosowanie) w podziale na systemy: serwerowe, bazodanowe, webowe oraz desktopowe. W rozdziale 3 określono korzyści, koszty oraz bariery wynikające z wdrożenia oprogramowania open source, stosując proste metody opisu statystycznego. Analizowany był wpływ czynników technologicznych, organizacyjnych oraz środowiskowych. Ostatni rozdział zawiera porównanie z wynikami tego typu badań przeprowadzonych w innych krajach. Opracowanie kończy krótkie podsumowanie. Autorzy chcą podziękować panom: Adamowi Dawidziukowi, Marcinowi Sochackiemu, Maciejowi Głowackiemu i Ryszardowi Kubiakowi oraz wszystkim innym osobom, które pomagały nam w trakcie realizacji badania.

8 Rozdział 1 Charakterystyka oprogramowania otwartego 1.1. Systemy IT w organizacji Istnieje ogromna różnorodność systemów informatycznych eksploatowanych współcześnie w organizacji, różniących się stopniem technologicznego zaawansowania, wpływem na organizację, itd. Z technicznego punktu widzenia oprogramowanie to można zasadniczo podzielić na dwie kategorie [12]: oprogramowanie infrastrukturalne, a w jego ramach wyróżnić platformę systemową czyli system operacyjny wraz z odpowiednim sprzętem (hardware) oraz oprogramowanie aplikacyjne o różnym stopniu istotności z punktu widzenia celów działania organizacji. Wybór platformy systemowej jest o tyle istotną decyzją, że determinuje zwykle wybór sprzętu oraz w dużym stopniu ogranicza wybór dostępnych aplikacji. Oprogramowanie aplikacyjne z kolei zwykle ma architekturę wielowarstwową, w której można wyróżnić aplikacje desktopowe, wykorzystywane i/lub obsługiwane przez użytkowników końcowych oraz aplikacje serwerowe będące w gestii działu IT. Organizacja może eksploatować więcej niż jedną platformę systemową, np. dla aplikacji serwerowych może to być architektura typu RISC/Unix, podczas gdy platformą dla aplikacji desktopowych będzie Intel/Windows [6]. Uwzględniając wpływ systemów IT na organizację Swanson proponuje podział technologii informacyjnej na trzy kategorie, określane jako typ pierwszy, drugi i trzeci [19]. Typ pierwszy to innowacje ograniczone wyłącznie do działu IT firmy (np. aplikacje serwerowe). Typ drugi to innowacje związane z rejestracją zdarzeń (systemy transakcyjne typu OLTP). Typ trzeci to systemy zintegrowane z działalnością biznesową organizacji. Inny podział proponują Kwan i West, którzy dzielą systemy informatyczne z punktu widzenia ich istotności dla realizacji celów organizacji na 4 następujące kategorie: strategiczne, krytyczne, wspierające oraz eksperymentalne [10]: strategiczne, zapewniają strategiczną przewagę firmy nad konkurentami (np. systemy klasy ERP czy CRM).

9 Rozdział 1. Charakterystyka oprogramowania otwartego 8 krytyczne, są niezbędne do realizacji celów organizacji. Awaria tych systemów skutkuje zmniejszeniem sprzedaży, utratą zysków i/lub wizerunku firmy (np. systemy OLTP). Niezawodność jest kluczową cechą systemów krytycznych, dlatego też ich eksploatacja wymaga niezbędnych i z reguły znacznych nakładów. wspierające, usprawniające różne procesy wewnątrz organizacji. Przykładami są systemy biurowe czy programy komunikacyjne takie jak poczta elektroniczna. eksperymentalne, systemy nieprodukcyjne, eksploatowane w celu wypróbowania nowych technologii i pomysłów. Kwan i West wskazują, że tak kluczowe czynniki jak funkcjonalność systemu, ryzyko i koszty mogą być różnie oceniane w organizacjach w zależności od kategorii systemu. Przykładowo, w przypadku systemów strategicznych, należy oczekiwać minimalizacji ryzyka a nie kosztów, dokładnie odwrotnie niż w przypadku oprogramowania wspierającego Oprogramowanie otwarte Ważnym aspektem oprogramowania jest sposób jego rozpowszechniania oraz związane z tym uregulowania prawne i licencje [21]. Z tego punktu widzenia oprogramowanie może być podzielone na dwie podstawowe kategorie: oprogramowanie otwarte oraz oprogramowanie komercyjne. Oprogramowanie otwarte to programy 1 rozpowszechniane na licencji, która musi spełniać następujące warunki: swoboda rozpowszechniania programu, dostępność kodu źródłowego 2 oraz możliwość tworzenia dzieł pochodnych (tj. zezwolenie wszystkim zainteresowanym na modyfikowanie i poprawianie programu). Istnieje wprawdzie wiele różnych licencji otwartych, jednak najczęściej wykorzystywaną licencją tego typu jest General Public License, GNU (GPL). Licencja GPL została opracowana przez Richarda M. Stallmana i jest propagowana przez założoną przez Stallmana Free Software Foundation. 1 Mówiąc ściśle, termin oprogramowanie otwarte (open source software) oznacza dwa różne pojęcia. Po pierwsze oprogramowanie otwarte to gotowe systemy IT rozpowszechniane na licencji otwartej. W drugim znaczeniu oprogramowanie otwarte to nowy sposób tworzenia oprogramowania, w którym kładzie się nacisk na współpracę oraz jakość tworzonego produktu. Powszechnym natomiast błędem było utożsamianie oprogramowania otwartego z oprogramowaniem darmowym (freeware) oraz oprogramowaniem niczyim, tj. takim, które nie posiada właściciela. 2 Kod źródłowy, to program zapisany w formacie, który jest zrozumiały dla programisty. Program źródłowy nie może być wykonywany bezpośrednio przez maszynę, ale musi być uprzednio zamieniony na kod wynikowy. Ponieważ modyfikacja programu wymaga dostępu do kodu źródłowego, tradycyjnie stanowi on tajemnicę handlową dostawcy oprogramowania, który udostępnia użytkownikom jedynie postać wynikową. W konsekwencji użytkownik nie może dokonać nawet najmniejszej modyfikacji oprogramowania. Zwykle zresztą typowa licencja komercyjna zakazuje tego typu praktyk.

10 Rozdział 1. Charakterystyka oprogramowania otwartego 9 Istotnym wymogiem nakładanym przez licencję GNU jest nakaz rozpowszechniania dzieł pochodnych wyłącznie na zasadach tejże licencji (wymóg tzw. infekcji) 3. Taki zapis oznacza nie tylko, że każde udoskonalenie lub modyfikacja programu oryginalnego będzie rozpowszechniana na zasadach licencji GPL ale także, że każdy program powstały z wykorzystaniem oprogramowania objętego licencją GNU musi być rozpowszechniany na tej licencji. Zmuszanie dostawców oprogramowania do licencjonowania programów wyłącznie na licencji GPL w sposób oczywisty stanowi barierę hamującą wykorzystanie systemów otwartych. Z tego powodu oprócz licencji GNU opracowanych zostało wiele mniej restrykcyjnych licencji. Do najpopularniejszych z nich należą: LGPL (umożliwiająca wykorzystanie komponentów licencjonowanych zgodnie z GPL bez konieczności dystrybucji gotowego produktu na tejże licencji), MIT License (na której jest licencjonowany tak istotny komponent jak system X Window) czy licencja BSD (przykładowo na licencji typu BSD rozpowszechniany jest serwer WWW Apache) Obszary zastosowań oprogramowania otwartego Oprogramowanie wykorzystywane we współczesnej organizacji cechuje duża różnorodność, co wynika z zastosowania systemów IT do wspomagania działalności organizacji w różnych aspektach. Z reguły większość organizacji wykorzystuje gotowe produkty zakupione od dostawców bądź integratorów. W przypadku większych firm, posiadających wykwalifikowanych pracowników w dziale IT, część oprogramowania jest wytwarzana, integrowana lub adaptowana we własnym zakresie. Oprogramowanie open source eksploatowane w organizacji może być albo komponentem zintegrowanym z zakupioną aplikacją, np. Linux jako platforma systemowa, albo może być adaptacją, przez pracowników działu IT lub przez firmę zewnętrzną, systemu/systemów open source na potrzeby organizacji, np. adaptacja systemu zarządzania treścią na potrzeby organizacji. Podstawą infrastruktury IT każdej organizacji jest system operacyjny, którego zadaniem jest integracja i zarządzanie zasobami sprzętowymi oraz oprogramowaniem. Ważniejsze zadania realizowane przez system operacyjny to m.in. obsługa: plików i drukowania, komunikacji w sieci lokalnej oraz globalnej, bezpieczeństwa, aplikacji i systemów działających w tzw. warstwie pośredniej (przykładowo bazy danych, systemy ERP/CRM i inne). Pierwszym masowym zastosowaniem Linuksa w działalności komercyjnej było właśnie wykorzystanie tego systemu w charakterze platformy systemowej [4]. Bazy danych są jednym z kluczowych elementów infrastruktury IT każdego przedsiębiorstwa. Na licencji open source dostępnych jest kilka systemów 3 Termin infekcja w odniesieniu do tego wymogu pochodzi od E. S Raymonda [15]. 4 Szerzej na temat oprogramowania otwartego traktują [21, 14, 1]. Ciekawe prace w języku polskim to [2, 18].

11 Rozdział 1. Charakterystyka oprogramowania otwartego 10 zarządzania bazami danych. Do najczęściej wykorzystywanych należą: Postgre- SQL, MySQL oraz Firebird. W wielu przypadkach system zarządzania bazami danych jest zintegrowany z aplikacją biznesową wykorzystywaną w organizacji. Aplikacja ta może wykorzystywać system komercyjny, ale może też być oparta o aplikację open source i nie zawsze użytkownicy końcowi są świadomi tego faktu. Współcześnie wielu dostawców dostarcza swoje produkty bazodanowe dla różnych platform systemowo-sprzętowych. Innym ważnym obszarem zastosowań IT są aplikacje webowe, przez które rozumiemy narzędzia do tworzenia i zarządzania witrynami WWW oraz usługami udostępnianymi poprzez Sieć. Ten obszar zastosowań systemów IT jest w dużym stopniu zdominowany przez systemy open source. Od lat Apache jest najczęściej wykorzystywanym serwerem WWW, języki skryptowe Perl, PHP czy Python należą do najczęściej stosowanych narzędzi do budowy serwisów internetowych [13]. Ten segment oprogramowania obejmuje także Systemy Zarządzania Treścią (CMS, content management system), wspierające publikowanie dokumentów, pracę grupową i komunikację pomiędzy użytkownikami. Narzędzia CMS są zwykle aplikacjami przygotowanymi w środowisku języków PHP (PHP Nuke, ez-publish), Python (Zope/Plone) czy Perl (Axkit), zintegrowane z system zarządzania bazami danych MySQL lub PostgreSQL. Ostatnim ważnym obszarem zastosowań systemów IT w organizacji jest oprogramowanie desktopowe, tj. programy wykorzystywane przez użytkowników końcowych w organizacji. Istnieje ogromna różnorodność aplikacji desktopowych, jednak większość użytkowników ogranicza się do posługiwania się oprogramowaniem z następujących dwóch kategorii: programy biurowe (edytor, arkusz kalkulacyjny, tworzenie prezentacji) oraz oprogramowanie komunikacyjne (przeglądarka internetowa, klient poczty elektronicznej oraz komunikator). W przypadku tej kategorii oprogramowania ważne znaczenie, decydujące o jego popularności, ma łatwość posługiwania się systemem. Współcześnie faktycznym standardem aplikacji biurowych jest pakiet Office firmy Microsoft (Word, Excel oraz PowerPoint), zaś w przypadku programów komunikacyjnych, programy Internet Explorer oraz Outlook tejże firmy. Biurowe oprogramowanie firmy Microsoft oparte jest na formatach dokumentów, które stanowią tajemnicę handlową firmy 5. Wymiana danych w niejawnych i nieudokumentowanych formatach jest trudna i stąd istotną barierą w potencjalnej migracji od rozwiązań komercyjnych do oprogramowania open source w przypadku oprogramowania biurowego jest utrudniona, czy wręcz niemożliwa wymiana danych w niekompatybilnych formatach. Dotyczy to zwłaszcza kontaktów ze światem zewnętrznym: urzędy, kontrahenci itp. W przypadku oprogramowania komunikacyjnego, czynnik związany z niekompatybilnością formatów danych ma dużo mniej istotne znaczenie. Przeglądarki internetowe i programy pocztowe wymieniają dokumenty oparte na 5 A także narzędzie walki z konkurencją.

12 Rozdział 1. Charakterystyka oprogramowania otwartego 11 otwartych i powszechnie akceptowanych standardach 6. Zatem zamiana jednej przeglądarki lub programu pocztowego na inną aplikację nie niesie żadnego zagrożenia z punktu widzenia wymiany danych. 6 Innymi słowy w tej kategorii oprogramowania MS nie udało się zdominować rynku na tyle, żeby próbować narzucić swoje zamknięte rozwiązania i w ten sposób usunąć konkurencję z rynku.

13 Rozdział 2 Opis badania, sposób losowania i charakterystyka próby 2.1. Wprowadzenie W celu określenia zakresu wykorzystania oprogramowania otwartego w Polsce, korzyści z jego stosowania i barier utrudniających jego akceptację przeprowadzone zostało badanie ankietowe w polskich przedsiębiorstwach i instytucjach publicznych, samodzielnie eksploatujących zaawansowane systemy IT 1. Należy zwrócić uwagę, że ocena stopnia i zakresu wykorzystywania oprogramowania open source dużo jest trudniejsza niż w przypadku oprogramowania komercyjnego, gdyż oprogramowanie to może być swobodnie kopiowane, preinstalowane, dołączane bezpłatnie do innych produktów, czy też umieszczane w publicznie dostępnych archiwach internetowych. W przypadku oprogramowania komercyjnego, sprzedane licencje są przynajmniej przybliżoną miarą stopnia jego wykorzystywania, a nabywcy tych licencji są źródłem obiektywnych i szczegółowych danych. Oprogramowanie otwarte stało się już przedmiotem licznych badań i studiów, przy czym większość z nich koncentruje się raczej na fenomenie tworzenia tego oprogramowania: motywacji twórców, koordynacji projektów itp. Być może wspomniane wyżej trudności metodologiczne spowodowały, że niewiele jest badań dotyczących: wykorzystania oprogramowania otwartego, określenia przyczyn jego akceptowania bądź odrzucania przez organizacje. Według wiedzy autorów, niniejsze badanie jest pierwszym tego typu badaniem oprogramowania otwartego w Polsce. Inspirowane jest ono i częściowo wzorowane na znanym badaniu wykorzystania oprogramowania open source przeprowadzonym w trzech krajach europejskich [4]. 1 Jako kryterium zaawansowania, przyjęto obecność pracowników odpowiedzialnych za utrzymanie systemów informatycznych (dział IT). Firmy nie posiadające działu IT w swojej działalności albo wykorzystują systemy IT w niewielkim stopniu (oprogramowanie biurowe, komputer PC) i/lub korzystają ze wsparcia firmy zewnętrznej odnośnie planowania zakupów i eksploatacji tych systemów.

14 Rozdział 2. Opis badania, sposób losowania i charakterystyka próby Opis badania i sposób losowania Ze względu na brak rejestrów odpowiadających populacji badania zdefiniowanej w punkcie 2.1, przyjęto, że firmy małe (jako kryterium przyjęto zatrudnienie ogółem mniejsze niż 50 pracowników) zostaną wyłączone z uwagi na to, że w większości wykorzystanie systemów IT jest w nich niewielkie lub systemy te są eksploatowane przez firmy zewnętrzne. Dodatkowo wykluczono przedsiębiorstwa z tych branż, które charakteryzują się niskim wykorzystaniem technologii IT, tj.: pominięto sekcje A C (rolnictwo, rybactwo i górnictwo) oraz sekcję P klasyfikacji EKD. W świetle wyników badania pilotażowego pominięto kilka dodatkowych branż cechujących się niskim wykorzystaniem systemów IT, a mianowicie w sekcji N losowane były tylko podmioty z klasy (szpitale), w sekcji M losowano wyłącznie podmioty z grupy 80.2 (szkolnictwo wyższe), zaś w sekcji L pominięto grupę 75.3 (ubezpieczenie społeczne). Do wygenerowania próby do badania wykorzystano jako operat utrzymywaną przez Główny Urząd Statystyczny, Bazę Jednostek Statystycznych (BJS) 2. Badanie pilotażowe przeprowadzono w dniach września 2005, a badanie zasadnicze 1 10 października Podstawową formą zbierania danych była samodzielnie wypełniana przez respondentów ankieta elektroniczna, poprzedzona krótką ankietą telefoniczną. W części telefonicznej ankieterzy zadawali respondentowi jedno pytanie: czy firma używa bądź nie używa oprogramowania otwartego, a następnie proponowali wzięcie udziału w badaniu, poprzez wypełnienie ankiety umieszczonej na serwerze WWW pod adresem bwo.kwidzyn.edu.pl (skrócony formularz ankiety znajduje się w załączniku A). Proponowano wzięcie udziału zarówno respondentom używającym, jak i nie używającym oprogramowania otwartego. Aby możliwa była identyfikacja respondenta, był on proszony o podanie adresu poczty elektronicznej, z tym, że celem zwiększenia zainteresowania udziałem w badaniu dopuszczono także możliwość anonimowego wypełnienia ankiety. Wielu respondentów z tej możliwości skorzystało Charakterystyka respondentów W badaniu telefonicznym skontaktowano się z 994 respondentami. Zgodnie z przewidywaniami wiele firm nie posiada działu IT i samodzielnie nie zarządza systemami informacyjnymi (391 organizacje). Większość niezarządzających 2 BJS to wykaz wszystkich podmiotów jakie są zarejestrowane w bazie Regon, o podobnym jak Regon zakresie cech. W przeciwieństwie do rejestru Regon, którego zawartość jest w dużym stopniu nieaktualna, BJS jest aktualizowany na bieżąco m.in. w oparciu o informacje z prowadzonych badań, z rozpoznania jednostek w terenie oraz z innych źródeł administracyjnych. Jest to wykaz, w oparciu o który wyznacza się obowiązki statystyczne dla podmiotów i stanowi dla GUS operat do badań reprezentacyjnych.

15 Rozdział 2. Opis badania, sposób losowania i charakterystyka próby 14 technologią IT organizacji to firmy średnie (356 organizacji, tj. 46,4%); w grupie dużych firm tylko 15,5% (35 organizacji) deklarowało, że nie posiada działu IT. Pomijając tę kategorię organizacji, okazuje się, że 336 respondentów (tj. 60,8%) deklaruje, że wykorzystuje oprogramowanie open source, podczas gdy 217 (39,2%), że takiego oprogramowania nie wykorzystuje (50 respondentów odmówiło udziału w badaniu). Zestawienie w podziale na sekcje EKD przedstawia tabela 2.1. Sekcja Nie używa Używa Razem EKD N % N % N % Przetwórstwo przemysłowe (D) , , ,0 Wytwarzanie/zaopatrywanie (E) 6 27, , ,0 Budownictwo (F) 15 51, , ,0 Hotele i restauracje (H) 32 42, , ,0 Handel hurtowy i detaliczny (G) 2 40,0 3 60, ,0 Transport, łączność (I) 10 37, , ,0 Pośrednictwo finansowe (J) 4 28, , ,0 Informatyka, Badania i Rozwój (K) 23 52, , ,0 Administracja (L) 14 22, , ,0 Edukacja (M) 1 9, , ,0 Ochrona zdrowia (N) 5 25, , ,0 Pozostałe 0 0, , ,0 Ogółem , , ,0 Tabela 2.1. Wykorzystanie oprogramowania otwartego według sekcji EKD Kompletne ankiety otrzymano z 216 przedsiębiorstw i jednostek budżetowych (drugi etap badania samodzielne wypełnianie ankiet). W próbie znalazło się 167 jednostek (77,3%) z sekcji D K oraz O P klasyfikacji EKD 3 oraz 49 jednostek (22,7%) z sekcji L N klasyfikacji EKD 4 Rozkład jednostek z próby według sekcji EKD zestawiono w tabeli 2.2. Biorąc pod uwagę łączną liczbę zatrudnionych w organizacji, 135 (63,1%) jednostek to organizacje średnie (tj. zatrudniające od 50 do 249 zatrudnionych), natomiast 79 (36,9%) to jednostki duże, tj. zatrudniające więcej niż 249 pracowników. Zdecydowana większość organizacji zatrudnia w dziale IT od 1 do 3 pracowników (79,0%). Od 4 do 9 pracowników zatrudnionych w dziale IT deklaruje 12,6% organizacji. W pozostałych organizacjach (8,4%) zatrudnienie w dziale IT wynosi 10 pracowników lub więcej. Stosunkowo niskie zatrudnienie w dziale IT znajduje odbicie w odpowiedzi na pytanie czy firma wytwarza 3 Dalej jednostki z tej grupy są określane jako Przedsiębiorstwa. 4 Dalej jednostki z tej grupy są określane jako Budżet.

16 Rozdział 2. Opis badania, sposób losowania i charakterystyka próby 15 Sekcja EKD Liczba Procent Przetwórstwo przemysłowe (D) 76 35,2 Wytwarzanie/zaopatrywanie w energię, gaz i wodę (E) 13 6,0 Budownictwo (F) 12 5,6 Handel hurtowy i detaliczny (G) 24 11,1 Transport, łączność (I) 8 3,7 Pośrednictwo finansowe (J) 13 6,0 Informatyka, Badania i Rozwój (K) 16 7,4 Administracja (L) 30 13,9 Edukacja (M) 8 3,7 Ochrona zdrowia (N) 11 5,1 Pozostałe 5 2,3 Ogółem ,0 Tabela 2.2. Badanie organizacje według sekcji EKD we własnym zakresie i na własne potrzeby oprogramowanie. Mniej niż 1/3 firm (32,4%) deklaruje, że samodzielnie tworzy oprogramowanie, podczas gdy 67,6% oprogramowania tego nie tworzy. Kolejną charakterystyką badanych organizacji jest łączna liczba eksploatowanych komputerów: 43,5% deklaruje, że system IT w firmie składa się z mniej niż 50 komputerów, następne 46,3% eksploatuje od 50 do 249 komputerów i wreszcie 10,3% respondentów deklaruje, że eksploatuje ponad 250 komputerów. Tabela 2.3 przedstawia wartości średnie zatrudnienia ogółem, zatrudnienia w dziale IT oraz łącznej liczby komputerów dla wszystkich badanych jednostek oraz w podziale na Przedsiębiorstwa i Budżet. Zgodnie z oczekiwaniami wszystkie rozkłady cechuje duża skośność, o czym świadczy znaczna różnica między wartością średniej a wartością mediany. W przypadku jednostek budżetowych kilka dużych instytucji zawyżyło wartości średnie, dlatego lepszą miarą do porównań jest mediana. Patrząc na wartość tej ostatniej miary można powiedzieć, że jednostki z grupy przedsiębiorstw zatrudniają przeciętnie więcej pracowników, ale z kolei ich systemy IT składają się z mniejszej liczby komputerów (50). W rezultacie wartość wskaźnika liczba komputerów/liczba pracowników w firmie wynosi w przypadku budżetu 0,64, a w przypadku przemysłu tylko 0,25. Jeżeli chodzi o przeciętne zatrudnienie w dziale IT, to w przypadku obu wyróżnionych grup mediana jest równa 2. Tabela 2.4 przedstawia wartości średnie zatrudnienia ogółem, zatrudnienia w dziale IT oraz łączną liczbę komputerów dla wszystkich badanych jednostek oraz w podziale na przedsiębiorstwa średnie i duże. Za wyjątkiem zatrudnienia (co jest oczywiste) wszystkie rozkłady cechuje duża skośność, o czym świadczy znaczna różnica między wartością średniej a wartością mediany. Zwraca uwagę niewielkie zatrudnienie w działach IT:

17 Rozdział 2. Opis badania, sposób losowania i charakterystyka próby 16 Miara Zatrudnienie Zatr. IT L. komputerów Budżet N = 49 Średnia 447,4694 6, ,5102 Odchylenie standardowe 798, , ,9797 Mediana 110,0000 2, ,0000 Przedsiębiorstwa N = 165 Średnia 333,0970 4, ,8303 Odchylenie standardowe 471, , ,4874 Mediana 200,0000 2, ,0000 Ogółem N = 214 Średnia 359,2850 4, ,6121 Odchylenie standardowe 563, , ,6928 Mediana 183,5000 2, ,0000 Tabela 2.3. Przeciętne wielkości zatrudnienia, zatrudnienia w dziale IT i liczby komputerów w przedsiębiorstwach oraz jednostkach budżetowych Miara Zatrudnienie Zatr. IT L. komputerów Organizacje średnie N = 135 Średnia 114,4074 2, ,7926 Odchylenie standardowe 61,3114 2, ,4650 Mediana 100,0000 1, ,0000 Organizacje duże N = 79 Średnia 777,7468 9, ,6456 Odchylenie standardowe 760, , ,1527 Mediana 500,0000 2, ,0000 Ogółem N=214 Średnia 359,2850 4, ,6121 Odchylenie standardowe 563, , ,6928 Mediana 183,5000 2, ,0000 Tabela 2.4. Przeciętne wielkości zatrudnienia, zatrudnienia w dziale IT i liczby komputerów według wielkości organizacji przedsiębiorstwa średnie zatrudniają przeciętnie 2,1 pracownika w tym dziale (mediana 1,0, tj. w połowie przedsiębiorstw dział ten składa się z jednego pracownika). Zatrudnienie w dziale IT dużych przedsiębiorstw wynosi odpowiednio 9,2 (ale znowu w połowie firm jest ono nie większe niż 2 pracowników).

18 Rozdział 2. Opis badania, sposób losowania i charakterystyka próby 17 W rezultacie w firmach średnich jeden pracownik działu IT przypada na ponad 50 zatrudnionych; w dużych firmach ten wskaźnik rośnie do prawie 90 osób na jednego pracownika IT. Systemy IT firm średnich składają się przeciętnie z 52,8 komputerów, a firm dużych z 309, Wykorzystanie oprogramowania otwartego w przedsiębiorstwach i jednostkach budżetowych W tej części badania respondenci określili m.in. sposób wykorzystania oprogramowania otwartego (stale w istotnych zastosowaniach, sporadycznie bądź planują zastosowanie) w podziale na systemy: serwerowe, bazodanowe, webowe oraz desktopowe. Wykorzystanie oprogramowania otwartego w organizacjach oszacowano analizując odpowiedzi 216 respondentów z drugiego etapu badania. Większość respondentów, bo 178 jednostek zadeklarowało, że wykorzystuje oprogramowanie otwarte (82,4%) a 38 respondentów nie wykorzystuje (17,6%) 5. Tabela 2.5 przedstawia udziały organizacji wykorzystujących bądź nie wykorzystujących oprogramowanie otwarte w podziale na przedsiębiorstwa/jednostki budżetowe, średnie/duże organizacje oraz organizacje wytwarzające/nie wytwarzające oprogramowania na własne potrzeby. Kategoria Nie używa Używa Razem organizacji N % N % N % Średnie 23 17, , ,0 Duże 15 19, , ,0 Budżet 5 10, , ,0 Przedsiębiorstwa 33 19, , ,0 Tworzy oprogr. 9 12, , ,0 Nie tworzy oprogr , , ,0 Tabela 2.5. Wykorzystanie oprogramowania otwartego w organizacjach według typu organizacji, jej wielkości i wytwarzania oprogramowania na własne potrzeby Wyniki odpowiedzi na pytanie o ocenę znaczenia oprogramowania otwartego w infrastrukturze IT organizacji przedstawia tabela 2.6. Udział organizacji deklarujących znaczenie oprogramowania otwartego jako wysokie i bardzo wysokie wyniósł 48,2%, w tym 55,1% w grupie jednostek budżetowych oraz mniej, bo 46,1% w grupie przedsiębiorstw. Także odsetek 5 Wyniki te wskazują na obciążenie próby wynikające z większej liczby odmów w przypadku użytkowników, którzy nie używają oprogramowania otwartego.

19 Rozdział 2. Opis badania, sposób losowania i charakterystyka próby 18 Ocena Budżet Przedsięb. Ogółem OS N % N % N % Bardzo niskie/nie używa 5 10, , ,9 Niskie 2 4, ,2 19 8,8 Ani wysokie/ani niskie 15 30, , ,1 Wysokie 20 40, , ,5 Bardzo wysokie 7 14, , ,7 Ogółem , , ,0 Tabela 2.6. Ogólna ocena wykorzystania oprogramowania otwartego według typu organizacji jednostek nie używających oprogramowania otwartego lub oceniających znaczenie tego oprogramowania jako bardzo niskie jest mniejszy wśród jednostek budżetowych (10,2% wobec 22,8%). Wyniki te w pewnym sensie przeczą obiegowej opinii o dominacji oprogramowania zamkniętego w polskiej administracji i sektorze publicznym 6. Zaobserwowano także co wydaje się naturalne różnicę na korzyść wykorzystania oprogramowania otwartego w grupie organizacji, której pracownicy deklarują tworzenie oprogramowania na własne potrzeby. Analiza wykorzystania oprogramowania open source w podziale na firmy duże i średnie pokazała z kolei zbliżony poziom jego wykorzystania. Stopień wykorzystania oprogramowania otwartego w kluczowych obszarach zastosowań: serwery, systemy bazodanowe, systemy webowe oraz aplikacje desktopowe respondenci określili poprzez wskazanie jednego z wariantów: używamy stale w istotnych zastosowaniach, używamy sporadycznie w mniej istotnych zastosowaniach, planujemy zacząć wykorzystywać w istotnych zastosowaniach, nie wykorzystujemy i nie planujemy wykorzystywać. Wyniki w rozbiciu na organizacje duże/średnie oraz jednostki budżetowe/przedsiębiorstwa zestawiono w tabelach 2.7 oraz Dane przedstawione w tabelach 2.7 oraz 2.8 potwierdzają wysokie znaczenie oprogramowania otwartego w polskich organizacjach. W szczególności wykorzystanie oprogramowania otwartego w zastosowaniach serwerowych stale oraz sporadycznie deklaruje łącznie ponad 85% jednostek budżetowych oraz ponad 70% przedsiębiorstw. Najniższy odsetek używających występuje w grupie przedsiębiorstw w kategorii systemów bazodanowych (33,6%) i systemów we- 6 Interpretacja tego faktu wymaga jednak dużej ostrożności. Przykładowo, wniosek, że polskie organizacje używają oprogramowania otwartego w systemach o strategicznym znaczeniu dla firmy, wydaje się jednak zbyt pochopny. Wydaje się, że ogólne znaczenie systemów IT w polskich organizacjach nie jest zbyt duże, o czym świadczy dość niskie zatrudnienie w działach IT. 7 Odpowiedzi na to pytanie co jest zrozumiałe udzielały tylko te organizacje, które wykorzystują oprogramowanie otwarte, tj. 178 przedsiębiorstw i instytucji.

20 Rozdział 2. Opis badania, sposób losowania i charakterystyka próby 19 Ocena Budżet Przedsięb. Ogółem OS N % N % N % Zastosowania serwerowe Stale w istotnych 27 61,4% 79 59,0% ,6% Sporadycznie 11 25,0% 17 12,7% 28 15,7% Planujemy 4 9,1% 13 9,7% 17 9,6% Nie używamy 2 4,5% 25 18,7% 27 15,2% Ogółem ,0% ,0% ,0% Zastosowania bazodanowe Stale w istotnych 25 56,8% 45 33,6% 70 39,3% Sporadycznie 10 22,7% 29 21,6% 39 21,9% Planujemy 4 9,1% 18 13,4% 22 12,4% Nie używamy 5 11,4% 42 31,3% 47 26,4% Ogółem ,0% ,0% ,0% Zastosowania webowe Stale w istotnych 21 47,7% 49 36,6% 70 39,3% Sporadycznie 8 18,2% 25 18,7% 33 18,5% Planujemy 4 9,1% 20 14,9% 24 13,5% Nie używamy 11 25,0% 40 29,9% 51 28,7% Ogółem ,0% ,0% ,0% Zastosowania desktopowe Stale w istotnych 18 40,9% 52 38,8% 70 39,3% Sporadycznie 21 47,7% 60 44,8% 81 45,5% Planujemy 2 4,5% 5 3,7% 7 3,9% Nie używamy 3 6,8% 17 12,7% 20 11,2% Ogółem ,0% ,0% ,0% Tabela 2.7. Wykorzystanie oprogramowania otwartego w różnych obszarach zastosowań w przedsiębiorstwach oraz jednostkach budżetowych bowych (36,6%). Odpowiedzi na to pytanie potwierdzają większą popularność oprogramowania otwartego w jednostkach budżetowych: we wszystkich kategoriach za wyjątkiem aplikacji desktopowych (gdzie jest zbliżony) udział respondentów z grupy jednostek budżetowych deklarujących wykorzystanie danej kategorii oprogramowania jest wyższy. Dziwić może niskie (najniższe) wykorzystanie aplikacji webowych w grupie przedsiębiorstw. Naszym zdaniem nie oznacza to, że w tym obszarze zastosowań w polskich przedsiębiorstwach większą popularnością cieszą się aplikacje komer-

21 Rozdział 2. Opis badania, sposób losowania i charakterystyka próby 20 Ocena Średnie Duże Ogółem OS N % N % N % Zastosowania serwerowe Stale w istotnych 70 62,5% 35 54,7% ,7% Sporadycznie 15 13,4% 13 20,3% 28 15,9% Planujemy 10 8,9% 6 9,4% 16 9,1% Nie używamy 17 15,2% 10 15,6% 27 15,3% Ogółem ,0% ,0% ,0% Zastosowania bazodanowe Stale w istotnych 48 42,9% 22 34,4% 70 39,8% Sporadycznie 19 17,0% 20 31,3% 39 22,2% Planujemy 15 13,4% 6 9,4% 21 11,9% Nie używamy 30 26,8% 16 25,0% 46 26,1% Ogółem ,0% ,0% ,0% Zastosowania webowe Stale w istotnych 42 37,5% 28 43,8% 70 39,8% Sporadycznie 19 17,0% 14 21,9% 33 18,8% Planujemy 20 17,9% 2 3,1% 24 12,5% Nie używamy 31 27,7% 20 31,3% 51 29,0% Ogółem ,0% ,0% ,0% Zastosowania desktopowe Stale w istotnych 49 43,8% 21 32,8% 70 39,8% Sporadycznie 46 41,1% 34 53,1% 80 45,5% Planujemy 5 4,5% 2 3,1% 7 4,0% Nie używamy 12 10,7% 7 10,9% 19 10,8% Ogółem ,0% ,0% ,0% Tabela 2.8. Wykorzystania oprogramowania otwartego w różnych obszarach zastosowań według wielkości organizacji cyjne, ale raczej jest dowodem na to, że wiele polskich organizacji nie eksploatuje tego typu systemów, co wynika z wciąż niskiego wykorzystania Internetu w polskich firmach 8. Na uwagę zasługuje także duże wykorzystanie aplikacji desktopowych: zarówno wśród jednostek budżetowych, jak i przedsiębiorstw wynosi ono prawie 90% (łączne w istotnych zastosowaniach i sporadycznie). 8 Przykładowo w badaniu Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych przeprowadzonym przez GUS [8] okazało się, że tylko odpowiednio 6% średnich i 8% dużych przedsiębiorstw dokonuje zakupów on-line.

22 Rozdział 2. Opis badania, sposób losowania i charakterystyka próby 21 Z danych przedstawionych w tabeli 2.8 wynika, że wykorzystanie oprogramowania otwartego w badanych obszarach zastosowań zależy także od wielkości organizacji. Wykorzystanie oprogramowania otwartego stale w istotnych zastosowaniach jest wyższe w przedsiębiorstwach średnich w porównaniu do organizacji dużych. Łączne wykorzystanie w istotnych zastosowaniach oraz sporadycznie jest w obu grupach przedsiębiorstw zbliżone i wynosi odpowiednio około 75% dla systemów serwerowych oraz 60% dla systemów bazodanowych. Wydaje się to kolejnym potwierdzeniem, że w polskich firmach oprogramowanie open source nie jest używane w zastosowaniach strategicznych czy krytycznych 9. Organizacje średnie, które z definicji rzadziej takich aplikacji używają oceniają wtedy wyżej oprogramowanie otwarte; z kolei wykorzystanie tegoż oprogramowania w zastosowaniach wspierających i eksperymentalnych jest powszechne, o czym świadczą wysokie udziały w obu grupach. Ponadto można zaobserwować wysoki udział wykorzystania aplikacji desktopowych (około 80% jednostek z obu grup deklaruje, że korzysta w istotnych zastosowaniach bądź sporadycznie). Wreszcie uwagę zwraca większy udział organizacji dużych deklarujących wykorzystanie oprogramowania otwartego w zastosowaniach webowych 10. Respondenci byli także proszeni o określenie jakich aplikacji używają w poszczególnych obszarach zastosowań. W grupie zastosowań serwerowych podano praktycznie wszystkie bardziej popularne dystrybucje systemu Linux (RedHat, Debian, Slackware, PLD Linux, Gentoo, Suse, Mandrake i Knoppix); wielu respondentów używa także systemu BSD (Open BSD i Free BSD). W grupie aplikacji bazodanowych wskazywane były trzy aplikacje: PostgreSQL, MySQL oraz Firebird/InterBase. W grupie aplikacji webowych respondenci wskazywali najczęściej dwa systemy: Apache, PHP oraz dużo rzadziej: Python, Perl, Tomcat, Zope, Plone i egroupware. Wreszcie w grupie aplikacji desktopowych najczęściej wymieniano: Mozilla/Firefox, OpenOffice oraz Thunderbird. Ponieważ wielu respondentów nie podało odpowiedzi na to pytanie 11, uzyskane udziały są mało wiarygodne z uwagi na odpowiadające im małe liczebności i nie będziemy ich podawać. 9 W znaczeniu używanym w klasyfikacji oprogramowania zaproponowanym przez Kwana i Westa, por. punkt Co wydaje się potwierdzać tezę, że niskie wykorzystanie oprogramowania otwartego w tej kategorii wynika z wciąż niskiego wykorzystania Internetu w polskich organizacjach. 11 Aby skrócić czas potrzebny do wypełnienia ankiety i w ten sposób zachęcić respondentów do wzięcia udziału w badaniu, ta część ankiety była opcjonalna.

23 Rozdział 3 Czynniki determinujące wykorzystanie oprogramowania otwartego 3.1. Wprowadzenie Badanie miało także na celu określenie korzyści i kosztów wynikających ze stosowania oprogramowania otwartego oraz barier utrudniających jego wdrożenie. Wiele analiz wykorzystania oprogramowania open source ogranicza się do znalezienia zależności pomiędzy różnymi cechami tego oprogramowania a stopniem jego wykorzystania [4], tymczasem sukces wdrożenia systemu IT nie jest wyłącznie związany z charakterystykami wdrażanego oprogramowania, ale także jest zdeterminowany wieloma innymi czynnikami, w tym czynnikami organizacyjnymi i wpływem środowiska, w którym działa organizacja. Wcześniejsze badania wskazują na trzy rodzaje korzyści związanych z wykorzystaniem oprogramowania otwartego, mianowicie: niższe koszty eksploatacji, wyższa jakość, niezawodność i bezpieczeństwo oraz większa liczba dostępnych aplikacji będąca rezultatem dostępności kodu źródłowego [11]. W badaniach tych podstawową korzyścią wynikającą ze stosowania oprogramowania otwartego i głównym czynnikiem determinującym jego wybór przez użytkowników są niższe koszty eksploatacji systemów IT [6]. Wprawdzie szacowanie kosztów w przypadku oprogramowania nie jest sprawą prostą 1 i oczywiście na koszty eksploatacji nie składa się tylko opłata licencyjna, ale także, np. koszty instalacji, integracji, zarządzania, sprzętu, szkoleń itp. 2, tym niemniej można wskazać liczne obszary ewidentnych oszczędności wynikających z wykorzystania oprogramowania open source. Przede wszystkim zastosowanie systemów open source może przynieść oszczędności wynikające z możliwości wykorzystania starszego, tańszego sprzętu. Ponadto polityka licencyjna firm komercyjnych zmusza użytkowników do 1 Większość nawet dużych firm nie stosuje żadnych formalnych metod liczenia kosztów ani zwrotu z inwestycji, wychodząc z założenia, że metody używane w tego typu analizach są zbyt kosztowne i kłopotliwe w porównaniu do uzyskanych rezultatów [11]. 2 Pojęcie całkowitych kosztów użytkowania (TCO, Total Cost of Ownership), zgodnie z tym co sugeruje nazwa, obejmuje wszystkie koszty związane z eksploatacją systemów IT w organizacji.

24 Rozdział 3. Czynniki determinujące wykorzystanie nieustannych wydatków na w wielu wypadkach zbędne aktualizacje (upgrade). Komercyjni dostawcy oprogramowania co kilka lat oferują nową lepszą wersję swojego produktu, jednocześnie wycofując z oferty wersję poprzednią 3. W tej sytuacji, jeżeli użytkownik chce, przykładowo dokupić licencje na dodatkowe kopie oprogramowania, to nie może już nabyć tej wersji, którą posiada tylko lepszą. Kłopot z tego wynikający jest taki, że jeżeli jednocześnie nie dokona aktualizacji starych licencji, to będzie zmuszony eksploatować dwie różne wersje programu, co zwykle jest źródłem kłopotów i dodatkowych kosztów. Użytkownik ma zatem do wyboru: albo oszczędzić na aktualizacji i ponieść wyższe koszty eksploatacji heterogenicznej infrastruktury, albo kupić aktualizację oprogramowania. W wielu przypadkach nowa wersja wymaga zakupu nowego sprzętu, co dodatkowo zwiększa koszty całej operacji. W przypadku oprogramowania open source ten efekt nie występuje. We współczesnej firmie, której pracownicy korzystają z tysięcy różnych aplikacji, niezbędne jest zagwarantowanie aby wykorzystywane oprogramowanie komercyjne było legalne. Wiele firm z obawy przed konsekwencjami prawno-finansowymi stosuje w związku z tym tzw. audyt oprogramowania, zwany także zarządzaniem licencjami. Trywializując, zarządzanie licencjami sprowadza się do rejestrowania użytkowników i pilnowania czy wykorzystują oni wyłącznie licencjonowane aplikacje. Zwiększa to zatrudnienie w firmie o pracowników, którzy muszą się tym zajmować, a często wymaga zakupu licencji na specjalistyczne oprogramowanie ułatwiające audyt. Z oczywistych względów jest to kolejna pozycja kosztów specyficzna wyłącznie dla oprogramowania komercyjnego. Kolejną zaletą oprogramowania otwartego, wskazywaną przez jego zwolenników, jest domniemana lepsza jakość tego typu oprogramowania oraz jego większa niezawodność 4. Miarą lepszej jakości oprogramowania otwartego ma być także lepsza zgodność z obowiązującymi standardami i mniejsza liczba błędów. Oponenci drugiej strony wskazują na potencjalne lub domniemane słabe strony oprogramowania otwartego, takie jak, np. uboższe i mniej funkcjonalne interfejsy. Podobnie jak w przypadku całkowitych kosztów utrzymania, kwestia jakości nie jest jednoznacznie rozstrzygnięta, a ponadto wobec ogromnej liczby dostępnych aplikacji różnych typów, wszelkie uogólnienia w tym zakresie nie wydają się mieć sensu. Argumentem przemawiającym na rzecz jakości i niezawodności oprogramowania otwartego jest jego wykorzystanie w znanych korporacjach internetowych, takich jak amazon.com [17], google.com czy yahoo.com. W przypadku aplikacji desktopowych jakość oprogramowania open source to m.in. jego odporność na skutki działania wirusów i innych tego typu programów. Jeżeli chodzi o aplikacje serwerowe, to Linux jest zwykle uważany 3 Przestają także wspierać starszą wersję w postaci konsultacji, szkoleń albo poprawek do zgłaszanych błędów. 4 Niezawodność systemu (reliability), to jego zdolność do wykonywania stawianych mu zadań. Miarą niezawodności może być średni czas niezawodnej pracy systemu.

25 Rozdział 3. Czynniki determinujące wykorzystanie za bardziej niezawodną platformę, niż MS Windows, ale jest oceniany niżej pod tym względem niż komercyjne platformy Uniksowe [6] 5. Zaletą podnoszoną zwłaszcza przez twórców i zwolenników oprogramowania otwartego jest dostępność kodu źródłowego, która umożliwia modyfikowanie programu i pośrednio ma stanowić o większej liczbie dostępnych aplikacji (aplikacje dostosowane do potrzeb firmy, aplikacje na różne architektury systemowo-sprzętowe, skalowalność). Wcześniejsze badania wskazują, że dostępność kodu źródłowego nie jest istotnym czynnikiem determinującym wybór przez użytkowników oprogramowania otwartego [6] Ocena korzyści oprogramowania otwartego W przeprowadzonym badaniu respondenci określili korzyści ze stosowania oprogramowania OS odpowiadając na sześć następujących pytań 6 : dostępny plik źródłowy programu i możliwość jego modyfikowania jest ważną zaletą oprogramowania otwartego (p7), niska opłata licencyjna bądź brak opłat (p8), większa liczba dostępnych aplikacji i/lub rozwiązań hardware owych (p9), oszczędności w zakresie utrzymania, administracji i wsparcia (p10), oprogramowanie otwarte to większa wydajność, większa stabilność i większe bezpieczeństwo (p11) oraz współczynnik jakości do kosztów utrzymania oprogramowania otwartego jest lepszy (p12). Respondenci określali w jakim stopniu zgadzają się z przedstawionymi opiniami przy wykorzystaniu pięciostopniowej skali Likerta. Oddzielnie były oceniane systemy serwerowe (oprogramowanie systemowe, bazodanowe i webowe) oraz systemy desktopowe. Tabela przedstawia średnie oceny wartości poszczególnych czynników w podziale na aplikacje serwerowe i desktopowe oraz w grupach organizacji używających (178 jednostek) i nieużywających (38) oprogramowania otwartego. Respondenci nie używający oprogramowania otwartego przeciętnie oceniali każdy czynnik niżej niż respondenci, którzy deklarują, że takie oprogramowanie wykorzystują co oznacza, że nie postrzegają oni korzyści z wykorzystania oprogramowania otwartego tak wysoko jak organizacje je wykorzystujące. W organizacjach wykorzystujących oprogramowanie otwarte w przypadku aplikacji serwerowych najwyżej ocenionymi czynnikami były niska opłata licencyjna (p8), wyższy współczynnik jakości do kosztów utrzymania (p12) oraz większa wydajność, większa stabilność i większe bezpieczeństwo (p11). Za zdecydowanie istotną lub istotną zaletę aplikacji serwerowych 82,6% 5 Z tym, że komercyjny Unix jest zazwyczaj znacznie droższy niż Windows i funkcjonuje najczęściej na sprzęcie z wyższej półki, bardziej niezawodnym, ale też często wielokrotnie droższym. 6 Formularz ankiety znajduje się w załączniku A, por. s W tabelach symbol x oznacza wartość średnią a skrót o.std. odchylenie standardowe.

26 Rozdział 3. Czynniki determinujące wykorzystanie Czynnik Nie używa Używa Razem x o.std. x o.std. x o.std. Aplikacje serwerowe Dostępny plik źródłowy (p7) 2,76 1,46 3,48 1,34 3,36 1,38 Niska opłata licencyjna (p8) 3,66 1,49 4,18 1,10 4,09 1,19 Większa liczba aplikacji (p9) 3,13 1,19 3,60 0,99 3,52 1,04 Oszczędności (p10) 2,87 1,23 3,61 1,13 3,48 1,18 Większa wydajność (p11) 2,61 1,10 3,70 1,04 3,51 1,13 Lepszy wsp. jakości (p12) 3,05 1,01 3,92 0,90 3,76 0,98 Aplikacje desktopowe Dostępny plik źródłowy (p7) 2,63 1,38 2,78 1,28 2,75 1,30 Niska opłata licencyjna (p8) 3,79 1,42 4,28 1,03 4,19 1,12 Większa liczba aplikacji (p9) 3,18 1,23 3,46 1,04 3,41 1,08 Oszczędności (p10) 2,92 1,15 3,55 1,07 3,44 1,11 Większa wydajność (p11) 2,55 0,98 3,33 1,01 3,19 1,05 Lepszy wsp. jakości (p12) 3,03 0,94 3,74 0,90 3,62 0,95 Tabela 3.1. Ocena korzyści oprogramowania otwartego w organizacjach używających i nie używających OS respondentów uznaje brak opłat licencyjnych, 71,4% wyższy współczynnik jakości do kosztów utrzymania, a 67% większą wydajność, większą stabilność i większe bezpieczeństwo. W grupie systemów desktopowych z kolei, 83,1% respondentów używających systemy otwarte za zdecydowanie istotną lub istotną ich zaletę uznaje brak opłat licencyjnych. Odsetek ocen bardzo istotne i istotne jest niższy w przypadku aplikacji desktopowych w porównaniu z systemami serwerowymi dla wszystkich czynników z wyjątkiem braku opłat licencyjnych. Najmniej istotny okazał się dostęp do pliku źródłowego co jest zgodne z wynikami uzyskanymi z innych badań [4]. Przykładowo, w grupie organizacji deklarujących wykorzystywanie oprogramowania otwartego, dostępność kodu źródłowego za istotną lub bardzo istotną korzyść uznało 57% respondentów w przypadku aplikacji serwerowych (27,5% uznało to za bardzo istotne) i 35,1% w przypadku aplikacji desktopowych (dla 8,4% jest to bardzo istotny czynnik). Tabela 3.2 przedstawia średnie oceny wartości poszczególnych czynników w podziale na aplikacje serwerowe i desktopowe oraz w jednostach budżetowych (49 jednostek) i przedsiębiorstwach (167). Przeciętnie przedsiębiorstwa oceniają korzyści płynące z zastosowania oprogramowania otwartego niżej niż jednostki budżetowe, o czym świadczą niższe przeciętne oceny wartości większości czynników. W obu grupach najwyżej