Zarządzanie przyszłością Nauka i sztuka antycypacji nieznanego. Michał Kleiber Polska Akademia Nauk

Transkrypt

1 Zarządzanie przyszłością Nauka i sztuka antycypacji nieznanego Michał Kleiber Polska Akademia Nauk

2 Zarządzanie przyszłością Nauka i sztuka antycypacji nieznanego Czy przyszłość można przewidzieć? NIE

3 Chybione prognozy

4 Myślenie strategiczne w Polsce? Historycznie uwarunkowana niechęć do aktywności planistycznej Niedocenianie skutków odległych w czasie (budowa kapitału ludzkiego, ekologia, zachowania prozdrowotne,.) Słabości istniejących oficjalnych dokumentów strategicznych i częste zmiany w administracji Słabość debaty publicznej

5 Zarządzanie przyszłością Nauka i sztuka antycypacji nieznanego Czy wolno nam nie myśleć o przyszłości? Przyszłości dokładnie przewidzieć się nie da można (i należy) się do niej przygotowywać!

6 Jak antycypować przyszłość? Przewidywanie w ograniczonym zakresie i z ograniczonym prawdopodobieństwem rozwoju spraw od nas niezależnych Planowanie działań kształtujących przyszłość i przewidywanie ich łącznych konsekwencji Krytyczna i synergiczna integracja tych dwu obszarów refleksji pozwala budować różne scenariusze przyszłości, a dokonywanie świadomych wyborów między nimi jest istotą zarządzania przyszłością

7 Zarządzanie przyszłością Nauka i sztuka antycypacji nieznanego Pozytywne doświadczenia wielu krajów, regionów, sektorów gospodarki i firm Wypracowanie racjonalnych scenariuszy przyszłości dzisiaj jest warunkiem sukcesu jutro

8 Istota myślenia strategicznego (studiów nad przyszłością): analiza wielu możliwych przyszłości wskazywanie uwarunkowań realizacji scenariuszy pożądanych i niebezpieczeństw zrealizowania się scenariuszy niepożądanych identyfikacja nowych obszarów aktywności, a nie tylko prosta selekcja priorytetów działania zdobycie dodatkowej, pogłębionej wiedzy o społeczeństwie i gospodarce kraju

9 Metodyka myślenia o przyszłości: zorganizowany (dobór ekspertów, metoda wymiany informacji) wysiłek zbiorowy: ważne realnie i wizerunkowo uczestnictwo możliwie wielu zróżnicowanych interesariuszy (w tym osób młodych!) punkt wyjścia: szeroka wiedza o przeszłości i stanie aktualnym analizowanego problemu identyfikacja czynników kluczowych i miar ich zmian oraz analiza możliwości naszego oddziaływania na nie analiza powiązań czynników kluczowych między sobą wybór reprezentatywnych układów czynników kluczowych i stworzenie różnych wariantów opisu przyszłości (scenariuszy) rozbudzenie popytu na rezultaty badań

10 Myślenie o przyszłości: Nauka czy Sztuka?

11 Zarządzanie przyszłością Nauka i sztuka antycypacji nieznanego

12 Czym jest Foresight? Foresight jest procesem systematycznego i wszechstronnego rozpoznawania dalekosiężnych trendów rozwojowych oraz identyfikacji obszarów w nauce i technologii o kluczowym znaczeniu dla maksymalizacji korzyści społecznych i gospodarczych. Foresight naukowo-technologiczny Foresight

13 Czym jest Foresight? Foresight jest procesem kreowania kultury myślenia społeczeństwa o przyszłości, w którym zarówno naukowcy jak i przedstawiciele świata gospodarki, administracji publicznej, organizacji pozarządowych oraz mediów biorą udział w wyznaczaniu strategicznych kierunków systemowej reakcji na światowe wyzwania cywilizacyjne i gospodarcze.

14 Foresight a prognozowanie Prognozowanie (forecast) Trendy spektrum możliwych scenariuszy Dziś Foresight czas warunki determinujące realizację

15 Po co Foresight? Wzrost konkurencji w wyniku procesów globalizacyjnych Narastające ograniczenie budżetowe Coraz większa waga kompetencji naukowotechnologicznych Coraz większa złożoność polityk prorozwojowych Nowy styl uprawiania polityki potrzeba społecznego kontraktu na rzecz prorozwojowej polityki państwa

16 Foresight na świecie

17 Inicjatywy typu foresight (stan na XII.2007) ?? ? ?? 5 11

18 Organizacja Panele Pól MNiSW Komitet Sterujący Panel Główny Konsorcjum Koordynujące Przedsięwzięcie Zrównoważony Rozwój Polski Technologie informacyjne i telekomunikacyjne Bezpieczeństwa adawczyc h 20 Paneli Tematycznych Tysiące ekspertów zewnętrznych

19 Panele Pól Badawczych i Panele Tematyczne ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ POLSKI Jakość życia, zasoby energetyczne, ekologia, technologie na rzecz ochrony środowiska, zasoby naturalne, nowe materiały, transport, polityka ekologiczna, polityka produktowa, rozwój regionów. TECHNOLOGIE INFORMACYJNE I KOMUNIKACYJNE Dostęp do informacji, ICT a społeczeństwo, ICT a edukacja, e-biznes, nowe media. BEZPIECZEŃSTWO Bezpieczeństwo: ekonomiczne (zewnętrzne i zewnętrzne), intelektualne, socjalne, techniczno-technologiczne; rozwój społeczeństwa obywatelskiego.

20 Organizacja prac w panelach Panel Główny Panele Pól Badawczych Wyznaczenie celów kluczowych Koncepcja Koordynacja Opracowanie kryteriów oceny Współpraca Paneli Tematyczne Opracowanie propozycji obszarów tematycznych Opracowanie list priorytetów Ocena priorytetów z wykorzystaniem listy kryteriów makropriorytety Opracowanie zaleceń formułowania tez do Delphi Sformułowanie tez do badania Delphi

21 Organizacja prac w panelach Przeprowadzenie 2 rund Delphi Przeprowadzenie analizy SWOT, analizy PEST i Krzyżowej Analizy Wpływów Opracowanie scenariuszy sektorowych przez Panele Tematyczne i Panele Pól Badawczych Konferencje Debaty i Konsultacje Społeczne Opracowanie scenariuszy zintegrowanych i listy obszarów i działań priorytetowych Prezentacja wyników

22 Czynniki kluczowe Globalizacja i integracja europejska. Czy świat zdoła pokonać aktualny kryzys i powróci na ścieżkę pokojowej integracji, skutecznie rozwiązując problemy globalne i wspomagając trwały rozwój światowej gospodarki? Reformy wewnętrzne. Czy polskie elity polityczne zdołają wypracować przeprowadzić program niezbędnych, głębokich reform instytucji życia publicznego, by odblokować rozwojowy potencjał naszego kraju? Gospodarka Oparta na Wiedzy. Czy zdołamy szybko zbudować najważniejszy dziś zasób rozwojowy wiedzę, rozwijając kapitał intelektualny, zwiększając potencjał badawczonaukowy, efektywność transferu wiedzy i innowacji do gospodarki oraz uczestnicząc w rozwoju nowych form produkcji i transferu wiedzy? Akceptacja społeczna. Czy polskie społeczeństwo zaangażuje się w zmiany, popierając trudne lecz niezbędne reformy?

23 Grupy czynników kluczowych Reformy wewnętrzne Otoczenie zewnętrzne Gospodarka Oparta na Wiedzy Akceptacja społeczna system zabezpieczeń społecznych służba zdrowia instytucje publiczne bezpieczeństwo energetyczne regulacje sektora finansowego wymiar sprawiedliwości pieniądz i finanse publiczne system podatkowy system demokratyczny samorząd procesy integracji globalnej i europejskiej rynki finansowe bezpieczeństwo rynki walutowe regulacje rynków rynki surowców zużycie energii środowisko migracje rola Unii Europejskiej finanse Unii Europejskiej system edukacyjny system nauki system transferu wiedzy do gospodarki infrastruktura teleinformatyczna ochrona własności intelektualnej Innowacyjność pozatechnologiczna internacjonalizacja nauki przedsiębiorczość hightech przedsiębiorczość akademicka dostępność kapitał ryzyka gospodarowanie zasobami wiedzy uspołecznienie polityki naukowej akceptacja społeczna partycypacja społeczna instytucje społeczeństwa obywatelskiego koszty polityki rozwojowej Uwarunkowania historyczne i kulturowe

24 Wyniki narodowego projektu FORESIGHT Polska 2020 Czynniki Reformy wewnętrzne Otoczenie zewnętrzne Akceptacja społeczna GOW Scenariusz Skok cywilizacyjny Twarde dostosowania Trudna modernizacja Słabnący rozwój Zapaść Scen arius +/+ ze p + ozyty wne +/- Scena+ riusze ne g - atywne -

25 Skok cywilizacyjny: Układ czynników kluczowych: trwa proces integracji regionalnej i globalnej, którego Polska jest uczestnikiem i beneficjentem; elity polityczne tworzą dalekosiężną wizję modernizacyjną kraju; społeczeństwo popiera plany modernizacyjne i aktywnie się w nie angażuje zarówno poprzez struktury społeczeństwa obywatelskiego, jak i rosnącą aktywność gospodarczą; jakość środowiska wiedzy rośnie w rezultacie poprawia się systematycznie kapitał intelektualny, rozwijają się instytucje naukowo-badawcze i edukacyjne, wdrażane są nowoczesne formy tworzenia i transferu wiedzy, rośnie innowacyjność i kreatywność społeczna w różnych sferach życia: w przedsiębiorstwach, organizacjach społecznych, instytucjach publicznych.

26 Scenariusz skoku cywilizacyjnego Lata : Polska wykorzystuje kryzysowy impuls roku 2008 do przyspieszenia reform instytucji publicznych, które wchodzą w życie gdy zaczyna się stabilizować światowy system gospodarczo-społeczny. Świat wraca na ścieżkę wzrostu gospodarczego w paradygmacie trwałego rozwoju, którego podstawą jest pokojowa współpraca i integracja międzynarodowa. Polskie elity polityczne wspólnie z aktywnym społeczeństwem formułują wizję rozwoju kraju, której kluczowym elementem jest nowoczesny sektor nauki i techniki. Zwieńczeniem tego okresu jest przystąpienie Polski Europejskiej Unii Walutowej i wprowadzenie euro. Lata : Okres rzeczywistej transformacji gospodarki do Gospodarki Opartej na Wiedzy. Systematyczne nakłady w rozwój strategicznych kierunków technologii powodują przekroczenie masy krytycznej, Polska umiejętnie łączy endogenne czynniki wzrostu z inwestycjami zagranicznymi i pomocą z Unii Europejskiej, która po roku 2013 koncentruje się na wspieraniu innowacyjności. Po 2019: Trwała zmiana struktury polskiej gospodarki i społeczeństwa, rozwój własnych przemysłów i usług zaawansowanych technologii. Inwestycje w najnowocześniejszą infrastrukturę transportową i teleinformatyczną. Trwała poprawa jakości środowiska. Polska staje się celem przyjazdów również dla pracowników wykwalifikowanych, świat mówi o polskim skoku cywilizacyjnym.

27 Słabnący rozwój: Układ czynników kluczowych: trwa proces integracji regionalnej i globalnej, którego Polska jest, przynajmniej do pewnego momentu, aktywnym uczestnikiem i beneficjentem; elity polityczne potrafią wyartykułować wizję modernizacyjną kraju, której głównym elementem jest integracja międzynarodowa i polityka proinwestycyjna, szczególnie wobec kapitału zagranicznego; brak zrozumienia dla wiedzy jako kluczowego czynnika rozwoju, w efekcie jakość środowiska wiedzy utrzymuje się na stosunkowo niskim poziomie, brak reform instytucji edukacyjnych i naukowych, niska jakość kapitału intelektualnego; małe poparcie społeczne dla niezbędnych reform, mała aktywność społeczna, stosunkowo niewielka kreatywność i innowacyjność społeczna.

28 Scenariusz słabnącego rozwoju Lata : Świat wraca na ścieżkę integracji, a elity polityczne podejmują próby reform instytucji publicznych, brak zainteresowania społecznego, a często wręcz opór przed bardziej radykalnymi zmianami powodują, że chory system finansów publicznych nie jest w stanie sprostać wszystkim potrzebom. Niedostatki te łagodzi napływ inwestycji zagranicznych i sprawnie absorbowanej pomocy z UE oraz oszczędności w nakładach na sferę B+R oraz edukację. Lata : System nauki i edukacji pozostaje praktycznie nie zmieniony. Polska gospodarka traci większość czynników konkurencyjności odwołującej się do prostych rezerw taniej siły roboczej i niskich kosztów. Brak napływu środków unijnych kierowanych głównie na wspieranie innowacyjności. Kapitał zagraniczny wycofuje się, wzrost ulega zahamowaniu. Brak potencjału do kolejnego skoku. Po 2019: Polska pogrąża się w permanentnym kryzysie.

29 Przykłady rekomendowanych technologii: Unikatowe urządzenia technologiczne oraz aparatura badawcza i pomiarowa dla zaawansowanych technologii nowej generacji. Nowa generacja materiałów konstrukcyjnych i funkcjonalnych oraz technologii inżynierii powierzchni, w tym nanomateriały i nanotechnologie. Energooszczędne technologie konstrukcyjne, systemy użytkowania i materiały dla inteligentnych budynków mieszkalnych, infrastruktury użyteczności publicznej, budowli przemysłowych z uwzględnieniem recyklingu i ochrony środowiska. Poligeneracyjne, bezpieczne dla środowiska, technologie zintegrowanego wytwarzania produktów energetycznych i technicznych. Technologie odnawialnych i alternatywnych źródeł energii, w tym umożliwiające wytwarzanie elektryczności i ciepła w systemach rozproszonych. Technologie energetyki jądrowej i ich hybrydyzacja z zaawansowanymi technikami węglowymi oraz rozwiązaniami wykorzystującymi źródła energii odnawialnej. Zaawansowane metody i technologie informatyczne, kształtujące konkurencyjność gospodarki, w tym systemy ekspertowe sterowania urządzeń, procesów przemysłowych, sieci komunikacyjnych i monitorowania stanu środowiska naturalnego

30 Przykłady rekomendowanych technologii: Zawansowane, bezodpadowe technologie materiałowe i biodegradowalne materiały inżynierskie dla przemysłu, transportu i energetyki o zamkniętym, bezpiecznym dla środowiska cyklu życia. Zaawansowane materiały i technologie dla inżynierii biomedycznej. Zaawansowane wysoko wytrzymałe materiały dla przemysłu i transportu. Biodegradowalne, podlegające recyklingowi materiały konstrukcyjne. Wysoko wydajne, przemysłowe biotechnologie i zrównoważone zintegrowane z nanotechnologiami i rozwiązaniami bioniki do zastosowań w różnych gałęziach gospodarki, w szczególności farmacji, przetwórstwie żywności, ochronie zdrowia i ochronie środowiska. Przyjazne dla środowiska produkty i technologie chemiczne przetwarzania surowców kopalnych, biomasy oraz odpadów w chemikalia masowego stosowania i paliwa. Efektywne technicznie i ekonomicznie systemy wykorzystania krajowych zasobów surowców kopalnych, w tym szczególnie rozwój czystych i wysoko sprawnych technologii węglowych nowej generacji, zapewniających dotrzymanie wymagań ochrony środowiska i ograniczenie emisji CO2.

31 Przykłady rekomendowanych tematów badań dla nauk społeczno-ekonomicznych: Badanie preferowanych wzorów kultury popularnej polskiego społeczeństwa; Badanie uwarunkowań rozwoju zrównoważonego import gotowych rozwiązań czy czerpanie z własnych zasobów i pomysłów (self-sustainability); Badanie społecznych, ekonomicznych, technologicznych i kulturowych uwarunkowań dostępu do dóbr i usług cyfrowych w pokoleniu 50+ ; Badanie psychologicznych, społecznych i kulturowych uwarunkowań oraz konsekwencji wykorzystania technik informacyjno-komunikacyjnych i powszechnego wykorzystania cyfrowych systemów informacyjnych i nowych mediów oraz pozycji, modelu i roli mediów publicznych w nowych mediach. Badanie zjawisk rozwoju gospodarki opartej na wiedzy i innowacji na poziomie przedsiębiorstw (mikro) oraz całej gospodarki (makro). Badanie barier dla przedsiębiorczości, innowacyjności i gospodarki opartej na wiedzy.

32 Przykłady rekomendowanych działań systemowo-organizacyjnych: Systemy i technologie usług edukacyjnych dla wszystkich środowisk społecznych, z ukierunkowaniem na technologie wirtualne, umożliwiające indywidualizację i upowszechnianie umiejętności cywilizacyjnych na najwyższym europejskim poziomie. Spersonalizowane systemy automatycznego pozyskiwania, gromadzenia, przekazywania, przetwarzania i prezentowania informacji o podwyższonej dostępności (np. w zadaniach ochrony zdrowia, administracji, edukacji, ochrony środowiska, obronności i bezpieczeństwa wewnętrznego) Budowa niezawodnych (przeżywalnych) systemów przechowywania informacji z ochroną dostępu, uwierzytelnieniem i integralnością danych. Zaawansowane, inteligentne systemy oszczędności energii i monitoringu bezpieczeństwa technicznego dla budynków mieszkalnych, infrastruktury użyteczności publicznej i budowli przemysłowych.

33 Zarządzanie przyszłością Nauka i sztuka antycypacji nieznanego Pod hasłem kadry przyszłości kryje się kilka wymiarów rynku pracy powiązanych z polityką strukturalną i edukacyjną kraju, spośród których w ramach prac w Projekcie skoncentrowaliśmy uwagę na: Zawodach przyszłości, które pojawią się w określonej przyszłości w związku z rozwojem nowych technologii, w konsekwencji nowych obszarów aktywności gospodarczej. Ogólne (kluczowe) umiejętności i kompetencje, rozwijane niezależnie od rodzaju pracy i kwalifikacji, tworzą modernizacyjny wymiar zatrudnienia w nowoczesnych jak i tradycyjnych sektorach gospodarki.

34 Przykłady nowych zawodów: Menadżer informacji broker i selektor informacji, specjalista od klasyfikowania i indeksowania informacji/treści Eko-energetyk rozwój i obsługa urządzeń energetycznych wykorzystujących naturalne źródła energii Biorolnik producent zdrowej żywności Sanator środowiska specjalista ds. technologii oczyszczania środowiska i przeróbki odpadów Broker wiedzy specjalista w zakresie transferu technologii i wyszukiwania zastosowań dla nowej wiedzy

35 Zarządzanie przyszłością Nauka i sztuka antycypacji nieznanego Społeczeństwo otwarte na przyszłość Pogłębione myślenie o przyszłości, także odległej, jest normą społeczną Wiele organizacji i przedsiębiorstw oraz władze centralne i regionalne często sięgają do metod myślenia strategicznego Standardy i metody racjonalnego myślenia o przyszłości stopniowo przenikają do życia publicznego Przyszłość jest przedmiotem świadomej debaty w niezorganizowanych grupach osób Powierzchowna refleksja nad przyszłością przypadkowych osób i instytucji Społeczeństwo w okowach przeszłości

36 Konkluzje: Polska dysponuje znaczącym potencjałem rozwojowym niestety bardzo rozproszonym. Trudno dzisiaj wskazać istotne przewagi lub obszary gospodarki, które wyróżniałyby nas w sposób zdecydowany. Polityka rozwojowa musi więc polegać na umiejętnej mobilizacji wielu zasobów i tworzenia złożonej platformy prorozwojowej. Największym niebezpieczeństwem są zaniedbania uruchomienie potencjału rozwoju wymaga podjęcia trudnych reform i inwestycji w zasoby o krytycznym znaczeniu dla rozwoju kraju. Owoce reform pojawią się w perspektywie dekady, wcześniej może wystąpić trudny okres przejściowy, w którym wyczerpie się stary model rozwoju, a nowy nie będzie jeszcze przynosił pozytywnych efektów. Zapewnienie trwałego rozwoju wymaga dodatniego sprzężenia wielu czynników kluczowych, w tym rozwoju sektora wiedzy oraz szerokiej społecznej akceptacji dla podejmowanych działań - w warunkach skutecznie prowadzonych reform wewnętrznych oraz przy aktywnej polityce europejskiej.

37 Konkluzje: Niezbędne dla stabilnego rozwoju jest dobre zrozumienie samych siebie, rozpoznanie kluczowych elementów naszej tożsamości i tworzenie polityk na bazie wynikającego z historii i tradycji szeroko akceptowanego systemu wartości. Państwo opiekuńcze nie musi być przeszkodą w realizacji polityki szybkiego wzrostu gospodarczego pod warunkiem, że model socjalny będzie przemyślanym uzupełnieniem swobód rynkowych, a nie przeszkodą w działaniu rynku. Nasza przyszłość zależy oczywiście od wielu czynników zewnętrznych, na które nasz wpływ wydaje się niewielki, bądź odległy w czasie także w tych sprawach wskazana jest aktywna polityka! Rozwój zależy nie tylko od zdolności do wdrażania twardych technologii, ale także od szeroko rozumianej kultury innowacyjności i zgromadzonego kapitału społecznego, tj. gotowości do współpracy przy realizacji odważnej polityki prorozwojowej

38 Konkluzje: Polityka prorozwojowa musi obejmować: - paradygmat trwałego rozwoju - dbałość o spójność społeczną - synergiczne działania ponadsektorowe - rozwój kapitału intelektualnego - tworzenie sprawnej administracji i wymiaru sprawiedliwości - budowę nowoczesnej infrastruktury - system wdrażania technologii o krytycznym znaczeniu gospodarczym, (w szczególności niszowych i horyzontalnych jak teleinformatyka) - wspieranie badań społeczno-ekonomicznych w celu lepszego rozumienia społecznego kontekstu polityki rozwojowej - systematyczną refleksję strategiczną.

39 Zarządzanie przyszłością Nauka i sztuka antycypacji nieznanego Najtrafniejsze okazują się te prognozy przyszłości, które posłużyły do jej kreowania.

40 Zarządzanie przyszłością Nauka i sztuka antycypacji nieznanego Dziękuję za uwagę Michał Kleiber Polska Akademia Nauk