WYKORZYSTANIE POMIARU POTENCJAŁÓW WYWOŁANYCH W BADANIACH NAD WYKRYWANIEM OSZUSTW

Transkrypt

1 Studia z Psychologii w KUL, tom 18 red. O. Gorbaniuk, B. Kostrubiec-Wojtachnio, D. Musiał, M. Wiechetek ISBN Lublin, Wyd. KUL 2012, s Tomasz Misiuro 1, Łukasz Nikel 2 Katedra Psychologii Eksperymentalnej Instytut Psychologii Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II WYKORZYSTANIE POMIARU POTENCJAŁÓW WYWOŁANYCH W BADANIACH NAD WYKRYWANIEM OSZUSTW Streszczenie Artykuł zawiera opis zagadnienia wykorzystania procedur opartych na potencjałach wywołanych (event related-potentials ERP) w badaniach nad wykrywaniem oszustw (deception detection). Dotychczasowe prace pokazują, że podawanie fałszywych informacji wiąże się z obserwowanymi zmianami w zakresie potencjałów wywołanych. Wskazuje się również, że na podstawie analiz aktywności elektrycznej mózgu, w szczególności komponentu P300, możliwe jest trafne wyselekcjonowanie osób udzielających nieprawdziwych odpowiedzi na temat określonych sytuacji lub danych autobiograficznych. W badaniach w paradygmacie ERP najczęściej wykorzystywany jest protokół CIT. Wykazuje on jednakże wysoką podatność na proste techniki służące celowemu zafałszowaniu wyników (countermeasures). Dlatego trwają próby opracowania innych, bardziej odpornych na zafałszowanie protokołów wykrywania oszustw. Słowa kluczowe: wykrywanie oszustw, EEG, potencjały wywołane, komponent P300, protokół CIT, protokół CTP, poligraf 1 tomaszmisiuro@gmail.com 2 lukasz-nikel@wp.pl

2 218 Tomasz Misiuro, Łukasz Nikel EVENT-RELATED POTENTIALS IN STUDIES OF DECEPTION DETECTION Abstract The article contains a description of the problem of using procedures based on electroencephalography (EEG) in research on deception detection. Existing studies shows that giving false information is related to the observed changes in the event-related potentials. The results also indicates that, based on the analysis of brain electrical activity, in particular P300 component, it is possible to done an accurate selection of subjects that makes false answers about some certain situations or autobiographical information. The CIT protocol is one of the most frequently used in ERPs paradigms study. However, it is a highly sensitive to simple countermeasures. Therefore, the attempts to develop other, countermeasure-resistant method are made. Key words: deception detection, EEG, event-related potentials, P300, Concealed Information Test, Complex Trial Protocol, countermeasures, polygraph

3 Wykorzystanie pomiaru potencjałów wywołanych w badaniach nad wykrywaniem oszustw 219 Wprowadzenie W ostatnich latach dzięki szybkiemu rozwojowi aparatury umożliwiającej neuroobrazowanie coraz częściej zaczęto interesować się neurofizjologicznymi mechanizmami leżącymi u podłoża kłamstwa. Badania w tym paradygmacie, oprócz wartości teoretycznej, niosą ze sobą szerokie implikacje praktyczne. Poszerzanie wiedzy na temat neurofizjologicznych wskaźników, rejestrowanych podczas podawania nieprawdziwych informacji, nie tylko pozwala na lepsze zrozumienie neuropsychologicznych mechanizmów funkcjonowania umysłu ludzkiego, lecz także daje pewne nadzieje na skonstruowanie metod umożliwiających skuteczniejszą detekcję kłamstwa, niż jest to możliwe przy pomocy obecnie dostępnych wariografów. Narzędzia takie stanowiłyby ogromne wsparcie przede wszystkim dla organów ścigania, umożliwiając im efektywniejsze funkcjonowanie (Knight, 2004). Badania nad wykrywaniem osób podających fałszywe informacje prowadzone są w dwóch paradygmatach: psychofizjologicznym i kognitywnym (Dong i in., 2010; Hahm i in., 2009; Lubow, Fein, 1996). W podejściu psychofizjologicznym do oceny prawdziwości odpowiedzi wykorzystywane się wskaźniki będące wynikiem aktywności autonomicznego układu nerwowego, takie jak przewodność elektryczna skóry, ciśnienie krwi czy rytm serca (Wolpe, Foster, Langleben, 2005). Zakłada się, że sytuacja kłamstwa wiąże się ze zmianą stanu emocjonalnego, co z kolei przekłada się na wzmocnienie sygnałów rejestrowanych przez urządzenia umieszczone na ciele osoby badanej. Jednakże ze względu na to, że reakcje psychofizjologiczne mogą być wywoływane przez wiele różnorodnych czynników niepowiązanych z sytuacją świadomego oszukiwania, metody wykrywania kłamstwa bazujące na tych reakcjach generują znaczną liczbę fałszywych alarmów (Podlesny, Truslow, 2003). W związku z tym techniki te wykazują również znaczną podatność na celowe zafałszowanie, dokonywane poprzez stosowanie technik służących wywołaniu reakcji autonomicznego układu nerwowego w określonym etapie badania (National Research Council, 2003). Drugą grupę metod badań nad wykrywaniem oszustwa stanowią procedury oparte na podejściu kognitywnym (Dong i in., 2010, Hahm i in., 2009; Lubow, Fein, 1996). Podejście to skupia się na poszukiwaniu neuronalnych wskaźników oszukiwania i kłamstwa. W jego ramach podejmowane są próby wyodrębnienia tych wskaźników aktywności mózgu, które pozwolą na trafne różnicowanie pomiędzy osobami udzielającymi prawdziwych i fałszywych informacji. Przypuszcza się, że pomiar aktywności neuronalnej pozwoli na stworzenie doskonalszych metod wykrywania kłamstwa. Ponadto rozpoznanie i zidentyfikowanie aktywności ośrodkowego układu nerwowego w sytuacji kłamstwa dostarcza cennych danych umożliwiających lepsze poznanie funkcjonowania umysłu. W podejściu kognitywnym wykorzystywane są nowoczesne metody neuroobrazowania. Obecnie do najczęściej stosowanych urządzeń w tym paradygmacie należą: funkcjonalny rezonans magnetyczny (fmri), pozytonowy tomograf emisyjny (PET) oraz elektroencefalograf (EEG) (Abootalebi, Moradi, Khalilzadeh, 2006; Langleben i in., 2002;

4 220 Tomasz Misiuro, Łukasz Nikel Kireev, Korotkov, Medvedev, 2012; Sip i in., 2008). W niniejszym artykule zostaną omówione badania bazujące na potencjałach wywołanych (ERP) rejestrowanych przy pomocy elektroencefalografii. Wykorzystanie metody EEG w badaniach nad wskaźnikami kłamstwa Elektroencefalografia i potencjały wywołane Elektroencefalografia (EEG) należy do grupy nieinwazyjnych metod pomiaru aktywności mózgu. Na skórze głowy osoby badanej rozmieszczane są elektrody, zgodnie ze standaryzowanym systemem Oznacza to, że elektrody układane są wzdłuż wyznaczonych na czaszce linii w odstępach stanowiących 10% lub 20% długości danej linii (Jasper, 1958). Pomiar EEG zapewnia bardzo wysoką rozdzielczość czasową, lecz niską rozdzielczość przestrzenną. Przy pomocy elektrod możliwa jest rejestracja dodatniego lub ujemnego potencjału elektrycznego. Zmiana potencjału jest wynikiem globalnych wyładowań grupy neuronów znajdujących się w tym samym obszarze mózgu (Thompson, Thompson, 2012). W uzyskanym zapisie aktywności elektrycznej mózgu wyszczególnia się fale o różnej częstotliwości, amplitudzie i polarności (wychylenie pozytywne lub negatywne). Na podstawie analizy sygnałów z poszczególnych obszarów czaszki (tzw. odprowadzeń) możliwe jest wyznaczenie rozkładu pola elektrycznego mózgu. Możliwe jest również określenie amplitudy poszczególnych rytmów EEG i uśrednianie ich wartości dla określonego odcinka czasowego (Sosnowski, 2000). W badaniach naukowych z wykorzystaniem EEG dokonywane są pomiary potencjałów wywołanych określonym zdarzeniem (event-related potentials ERP). Analizom poddawane są zmiany napięcia elektrycznego mózgu, powstające w momencie pojawienia się bodźca. Zmiany te są zazwyczaj nieznaczne, dlatego procedury eksperymentalne obejmują wielokrotną ekspozycję każdego bodźca, tak aby dzięki metodzie uśredniania możliwe było wyodrębnienie z tła zmian napięcia (Jaśkowski, 2009; Sosnowski, 2000). Potencjały wywołane pojawiające się w pewnych odstępach czasu po zaistnieniu specyficznego dla nich bodźca nazywane są komponentami. Komponenty pozytywne i negatywne P100 i N100 (lub P1, N1), obserwowane najczęściej w części potylicznej kory, należą do grupy wcześnie rejestrowanych potencjałów. Pojawiają się zazwyczaj w odstępie już około 100 do 200 ms po zaistnieniu bodźca. Przypuszczalnie wiązane są z wczesnymi procesami sensorycznymi i percepcyjnymi. Takie operacje poznawcze, jak detekcja i rozróżnianie obiektów czy obciążenie uwagi, mogą wywołać zwiększenie amplitudy komponentów P100 i N100 (Heinze i in., 1994; Luck, Hillyard, 1995; Mangun, Hillyard, 1991; Woldoroff i in., 1997). Potencjałem pojawiającym się nieco później jest komponent P300. Można go zarejestrować (zazwyczaj w części potylicznej odprowadzenie Pz) około 300 ms po pojawieniu się bodźca. Obserwuje się zwiększanie tego potencjału od części

5 Wykorzystanie pomiaru potencjałów wywołanych w badaniach nad wykrywaniem oszustw 221 czołowej kory (Fz) poprzez część środkową (Cz) i potyliczną, gdzie uzyskuje on najwyższą amplitudę (Polich, Kok, 1995). Potencjał ten najprawdopodobniej jest związany z procesami identyfikacji bodźca, kontrolowanym przetwarzaniem informacji oraz klasyfikowaniem obiektu do danej kategorii (Donchin, Coles, 1988 za: Corbett, Enns, Handy 2009; Farwell, Donchin, 1991; Vershuere i in., 2009). Amplituda komponentu P300 może się zwiększać w sytuacji, gdy eksponowany bodziec nie pasuje do kontekstu (Donchin, Coles, 1988 za: Corbett, Enns, Handy, 2009). Isreal i współpracownicy (1980 za: Luck, 2005) wiążą amplitudę komponentu P300 z alokacją zasobów, ponieważ zwiększanie wymagań stawianych przed badanymi wpływa na wzrost amplitudy P300. Jeśli zaś zadanie przekracza ilość dostępnych osobie zasobów, amplituda komponentu maleje (Kok, 2001; Polich, 1987 za: Polich, 2007). Amplituda P300 obniża się również wtedy, kiedy osoby badane wykazują mniejszą pewność w podejmowaniu decyzji, na przykład gdy mają trudność z przypisaniem bodźca do jednej spośród kilku dostępnych kategorii (Corbett, Enns, Handy, 2009). Badania nad neuronalnymi wskaźnikami kłamstwa w paradygmacie potencjałów wywołanych (ERP) Rejestracja potencjałów wywołanych znalazła szerokie zastosowanie w badaniach nad neuronalnymi korelatami kłamstwa. Wyniki dotychczasowych prac wskazują, że sytuacja podawania fałszywych informacji przez osobę badaną wpływa na zmiany w rejestrowanych u niej potencjałach wywołanych. Johnson, Barnhardt i Zhu (2003) odnotowali zmiany w późnym pozytywnym komponencie (LPC, część potyliczna) w wyniku wystąpienia bodźca wymagającego kłamstwa. Komponent ten jest rejestrowany w czasie od 500 do 700 ms po ekspozycji bodźca. Z kolei komponent negatywny MFN (część środkowo-czołowa), obserwowany w czasie od 0 do 100 ms po udzieleniu odpowiedzi, wykazuje większą amplitudę podczas udzielania odpowiedzi fałszywych niż prawdziwych. Komponent ten jest prawdopodobnie związany z monitorowaniem reakcji i wykrywaniem konfliktu (Johnson, Barnhardt i Zhu, 2004). Johnson, Barnhardt i Zhu (2004) wskazują również, że pozytywny komponent PRP, pojawiający się 100 ms przed udzieleniem odpowiedzi, wykazuje mniejszą amplitudę w przypadku udzielania odpowiedzi fałszywych, niż w przypadku gdy odpowiedź jest prawdziwa. Natomiast Carrión, Keenan i Sebanz (2010) w swoich badaniach pokazali, że zarówno w sytuacji kłamstwa, jak i mówienia prawdy w celach zwodniczych można zaobserwować ten sam komponent N450 (medial frontal negative deflection). Ponieważ jest on rejestrowany także w sytuacjach wymagających kontroli poznawczej lub przetwarzania konfliktu, autorzy uznali, że głównym wyzwaniem podczas kłamania nie jest powstrzymanie się od mówienia prawdy, lecz poradzenie sobie z konfliktem poznawczym wynikającym z potrzeby utrzymywania w umyśle informacji na temat cudzych stanów psychicznych w momencie podawania fałszywych informacji. Z kolei Kireev i współpracownicy (2007) raportują występowanie negatywnego

6 222 Tomasz Misiuro, Łukasz Nikel komponentu w czasie 90 ms po udzieleniu fałszywej informacji. Dodatkowo wskazują oni na wzrost amplitudy komponentu P540 przed podaniem fałszywej odpowiedzi, co ich zdaniem może odzwierciedlać proces przygotowania osoby do odpowiedzi niezgodnej z prawdą. Hu, Wu i Fu (2010) postawili hipotezę, że kłamstwo na temat informacji odnoszących się do siebie istotnie różni się pod względem aktywności elektrycznej mózgu od kłamania na tematy związane z innymi osobami. W przeprowadzonym eksperymencie wykorzystali dwa rodzaje bodźców (informacje dotyczące siebie oraz informacje dotyczące innych) oraz dwie możliwe odpowiedzi (odpowiedź uczciwa oraz odpowiedź nieuczciwa). Informacje dotyczące siebie zawierały: imię i nazwisko, datę urodzenia oraz miejsce zamieszkania. Natomiast w charakterze informacji na temat innych wykorzystano zbiór różnych danych z tych samych trzech kategorii. Eksperyment został podzielony na dwa bloki. W pierwszym bloku zadaniem uczestników było udzielanie prawdziwych informacji, natomiast w drugim fałszywych. Okazało się, że udzielanie odpowiedzi nieuczciwych wiązało się ze zwiększeniem amplitudy komponentu N100 (część ciemieniowo-potyliczna), N200 (część czołowo-środkowa) oraz zmniejszeniem P300 (część czołowo-środkowa) w porównaniu z odpowiedziami uczciwymi. Istotne statystycznie zmiany w zakresie komponentów dotyczyły także różnicy pomiędzy informacjami związanymi ze sobą a informacjami odnoszącymi się do innych. W tym wypadku zaobserwowano większą amplitudę P200 i P300 podczas udzielania odpowiedzi dotyczących siebie, niż gdy odpowiedź odnosiła się do danych niezwiązanych z własną osobą. Odnotowano także interakcję pomiędzy rodzajem bodźca a rodzajem odpowiedzi. Okazało się również, że podczas kłamania na tematy związane z sobą, w porównaniu z kłamaniem na temat innych, zwiększa się amplituda N200 (część czołowo-środkowa) i P300 (część czołowo-środkowa). Hu, Wu i Fu (2010) zasugerowali, że komponenty N200 oraz P300 są dobrymi wskaźnikami detekcji konfliktu, kategoryzacji bodźca i procesu wyboru odpowiedzi. Wyniki przedstawionych badań wskazują, że w sytuacji podawania przez badanych nieprawdziwych informacji obserwowane są zmiany w zakresie rejestrowanych potencjałów wywołanych. Ponieważ jednak odnotowywane zmiany w aktywności elektrycznej mózgu nie są specyficzne dla kłamstwa, jak do tej pory nie udało się precyzyjnie wyznaczyć neuronalnych wskaźników tego zjawiska. Ich wyselekcjonowanie jest szczególnie istotne dla opracowania technik rozpoznawania osób celowo zafałszowujących informacje. Prace te niosą zatem ze sobą znaczne implikacje praktyczne. Od końca lat 80. ubiegłego wieku w oparciu o analizę komponentu P300 prowadzone są intensywne badania nad wykrywaniem osób podających nieprawdziwe informacje (Rosenfeld i in., 1988 za: Rosenfeld, 1999). Badania w tym nurcie zmierzają do opracowania takiej procedury, która mogłaby zostać zastosowana jako alternatywa dla istniejących obecnie poligrafów opartych na wskaźnikach fizjologicznych.

7 Wykorzystanie pomiaru potencjałów wywołanych w badaniach nad wykrywaniem oszustw 223 Wykorzystanie pomiaru potencjałów wywołanych w wykrywaniu osób podających fałszywe informacje Procedury stosowane w nurcie badań nad wykrywaniem oszustw W klasycznych badaniach dotyczących wykrywania oszustw (deception detection), w których dokonywana jest próba ustalenia prawdomówności osoby na podstawie uzyskanych wskaźników psychofizjologicznych, najczęściej stosowane są dwie procedury. Początkowo wykorzystywany był tzw. test porównywania pytań (Comparision Question Test CQT). W tym paradygmacie osobie podejrzanej o popełnienie czynu zabronionego zadaje się serię pytań należących do jednej z trzech kategorii: pytania powiązane ze zdarzeniem, kontrolne oraz niepowiązane ze zdarzeniem. Każde pytanie skonstruowane jest w taki sposób, by możliwe było jedynie udzielenie odpowiedzi twierdzącej albo przeczącej. Pytania powiązane ze zdarzeniem (relevants) w bezpośredni sposób odnoszą się do sytuacji danego przestępstwa (np. Czy ukradłeś ten zegarek?). Pytania kontrolne odnoszą się do emocjonalnie znaczących aspektów funkcjonowania. W założeniu powinny one wzbudzać wzmożoną reakcję psychofizjologiczną u większości osób (np. Czy kiedykolwiek coś ukradłeś?). Natomiast pytania niepowiązane za zdarzeniem (irrelevants) dotyczą sytuacji neutralnych, niezwiązanych z badaną sytuacją (np. Czy znajdujesz się teraz w budynku?). Zakłada się, że sytuacja kłamstwa oraz lęk przez wykryciem wywołuje istotnie większe pobudzenie psychofizjologiczne, zatem porównanie reakcji na pytania powiązane ze zdarzeniem z reakcją wywołaną przez pytania kontrolne umożliwia wykrycie oszustwa. Obecnie procedury powszechnie stosowane w badaniach nad oszustwem oparte są na teście informacji ukrytych (Concealed Information Test CIT lub Guilty Knowleadge Test GKT). W przeciwieństwie do CQT, CIT nie bazuje na pobudzeniu emocjonalnym wywołanym sytuacją stresową, lecz na reakcji rozpoznania związanej z mechanizmami pamięci. Reakcja ta powstaje, gdy osobie podejrzanej o popełnienie czynu zabronionego prezentowany jest specyficzny, związany z danym zdarzeniem bodziec. Wykrywanie oszustwa polega w tym przypadku na porównaniu reakcji wywołanej przez bodźce istotne oraz nieistotne dla sytuacji konkretnego przestępstwa. Zakłada się, że u osoby winnej bodźce związane ze zdarzeniem wywołają inną reakcję niż bodźce nieistotne (Labkovsky, Rosenfeld, 2012; Lubow, Fein, 1996; Mertens, Allen, 2008; Winograd, Rosenfeld, 2011; Wolpe, Foster, Langleben, 2005; por. Lykken, 1959). Zastosowanie procedury CIT w paradygmacie ERP Ze względu na odwoływanie się do mechanizmów poznawczych procedura CIT znalazła szerokie zastosowanie w badaniach z wykorzystaniem EEG. W tym przypadku wykrywanie oszustwa dokonywane jest na podstawie porównywania potencjałów wywołanych (ERP). Do najczęściej wykorzystywanych w badaniach należy komponent P300, ze względu na jego przypuszczalny związek z procesami

8 224 Tomasz Misiuro, Łukasz Nikel rozpoznawania obiektów (Lubow, Fein, 1996; Rosenfeld i in., 2004, Verschuere i in., 2009). W eksperymentach z wykorzystaniem protokołu CIT zazwyczaj stosowane jest jedno z dwóch rodzajów zadań, umożliwiających zweryfikowanie prawdziwości informacji podawanych przez osoby badane. Pierwsze z nich, określane mianem pozornego przestępstwa (mock crime), polega na wykonaniu przez uczestnika przydzielonego do grupy eksperymentalnej pewnej czynności, która w założeniu ma być symulacją wykonania prawdziwego przestępstwa. Zadaniem osób badanych może być na przykład zabranie określonego przedmiotu z pomieszczenia laboratoryjnego lub otwarcie zamkniętego pudełka i zapoznanie się z jego zawartością. Przy projektowaniu eksperymentu dąży się do uzyskania jak największego realizmu sytuacyjnego. Ze względu na charakter wykonywanego zadania grupę eksperymentalną określa się najczęściej mianem winnych (guilty). Natomiast osoby przydzielone do grupy kontrolnej ( niewinni, innocent) zazwyczaj proszone są jedynie o wejście do pomieszczenia, w którym osoby z grupy eksperymentalnej dokonywały pozornego przestępstwa. Zasadniczą różnicą pomiędzy grupami jest fakt, że wyłącznie badani z grupy eksperymentalnej mają kontakt z pewnymi kluczowymi dla odegranego zdarzenia przedmiotami (Abootalebi, Moradi, Khalilzadeh, 2009; Cutmore i in., 2009; Farwell, Donchin, 1991; Rosenfeld i in., 2004; Winograd, Rosenfeld, 2011). Drugą grupę stanowią zadania polegające na udzielaniu nieprawdziwych odpowiedzi na temat informacji autobiograficznych. Osobom badanym wyświetlane są powiązane ze sobą słowa, wśród których znajduje się informacja autobiograficzna dotycząca uczestnika (np. jego data urodzenia). Zadaniem badanych przydzielonych do grupy eksperymentalnej jest udzielenie fałszywej odpowiedzi po wyświetleniu informacji, która jest z nim powiązana (Labkovsky, Rosenfeld, 2012; Rosenfeld, Biroschack, Furedy, 2006; Rosenfeld, Hu, Pederson, 2012; Rosenfeld i in., 2004; Rosenfeld i in., 2008). W eksperymentach, w których podstawę odróżnienia osób w grupach winnych i niewinnych stanowi analiza komponentu P300, zazwyczaj wykorzystywane są trzy rodzaje bodźców: istotne (probes), nieistotne (irrevelants) i cele (targets). Bodźce istotne są powiązane z pewną informacją, która znana jest jedynie badaczom oraz osobom przydzielonym do grupy eksperymentalnej. W badaniach prowadzonych w paradygmacie pozornego przestępstwa jest to specyficzny obiekt, z którym osoba badana miała kontakt w sytuacji zainscenizowanego przestępstwa. Bodźcem istotnym może być na przykład portfel lub zegarek, który uczestnik eksperymentu miał za zadanie ukraść. Przedmiot ten jest zatem nośnikiem specyficznej informacji, która powinna być znana jedynie eksperymentatorowi i osobie winnej dokonania upozorowanego przestępstwa. Zakłada się, że osoba, która miała kontakt z obiektem (a zatem będąca winną dokonania upozorowanego przestępstwa), rozpozna go, co z kolei wywoła reakcję rozpoznania zarejestrowaną przez urządzenie. W przypadku eksperymentu bazującego na wiadomościach autobiograficznych w charakterze bodźca istotnego wykorzystywana jest konkretna informacja

9 Wykorzystanie pomiaru potencjałów wywołanych w badaniach nad wykrywaniem oszustw 225 z życia osoby (np. nazwa miejscowości, w której mieszka badany). Drugą grupę bodźców stanowią bodźce nieistotne. Zazwyczaj są to przedmioty tego samego typu co obiekty istotne, lecz niepowiązane z danym zdarzeniem. W sytuacji gdy bodźcem istotnym jest pistolet (narzędzie zbrodni), bodźcem nieistotnym może być nóż. Obiekty należące do tej grupy nie powinny wywołać reakcji zarówno u osób winnych, jak i niewinnych. Ostatnią kategorię bodźców stanowią cele. Są to obiekty, na które osoby badane mają reagować w ustalony wcześniej sposób, wykonując określone zadanie (na przykład naciskając przycisk). Bodźce z tej grupy służą do kontroli koncentracji uwagi osób badanych na wykonywanym zadaniu. Duża liczba błędnych odpowiedzi może sugerować brak współpracy ze strony uczestnika eksperymentu (Abootalebi, Moradi, Khalilzadeh, 2009; Rosenfeld i in., 2004; Rosenfeld i in., 2008). Ilość bodźców nieistotnych jest zazwyczaj znacznie większa od liczby bodźców istotnych oraz celów. Zakłada się, że występujące z mniejszą częstotliwością obiekty istotne wywołują u osób znających te bodźce podobną reakcję w zakresie komponentu P300 jak cele. Natomiast u osób, które nie miały wcześniej kontaktu z bodźcem istotnym, reakcja na jego pojawienie się powinna być podobna jak w przypadku bodźców nieistotnych. W tej sytuacji oczekiwana jest niska amplituda P300 lub brak tego komponentu (Abootalebi, Moradi, Khalilzadeh, 2009; Winograd, Rosenfeld, 2011). Skuteczność protokołu CIT w wykrywaniu oszustw w paradygmacie ERP została potwierdzona już pod koniec lat 80. XX wieku. Do jednych z pierwszych badań wykorzystujących analizę komponentu P300 w wykrywaniu oszustw (deception detection) należy eksperyment Rosenfelda i współpracowników (1988 za: Rosenfeld, 1999). Wykazali oni istnienie istotnej statystycznie różnicy w wielkości komponentu P300 pomiędzy grupą osób, która miała kontakt z bodźcem, a grupą kontrolną. Natomiast Farwell i Donchin (1991) pokazali, że na podstawie analizy komponentu P300 możliwe jest odróżnienie osób udzielających prawdziwych i fałszywych informacji na temat dokonanego wcześniej pozornego przestępstwa. Wyniki późniejszych badań również potwierdzają, że wykorzystując analizę potencjałów wywołanych, możliwa jest trafna selekcja osób podających fałszywe informacje (Abootalebi, Moradi, Khalilzadeh, 2006; Abootalebi i in., 2009; Cutmore i in., 2009; Ellwanger i in., 1996; Hahm i in., 2009; Rosenfeld, Biroschack, Furedy, 2006; Rosenfeld, Ellwanger, Sweet, 1995). Metodologia badań oparta o procedurę CIT w paradygmacie ERP wykazuje jednak pewne istotne wady. Rezultaty niektórych badań wyraźnie wskazują, że celowe stosowanie technik przeciwdziałania wykryciu oszustwa (countermeasure CM), służących zafałszowaniu wyniku, bardzo mocno wpływa na obniżenie skuteczności detekcji (Mertens, Allen, 2008; Rosenfeld, 2004; Winograd, 2011; Rosenfeld, 2008; zob. Ben-Shakhar, Elaad, 2002). Rosenfeld i współpracownicy (2004) opisali dwa eksperymenty. W pierwszym przydzielili uczestników do trzech grup: niewinni (inocent), winni (guilty), przeciwdziałający wykryciu (countermeasure). Zadaniem osób znajdujących się w grupie winnych oraz przeciwdziałających wykryciu

10 226 Tomasz Misiuro, Łukasz Nikel było dokonanie pozornego przestępstwa. Następnie przystąpiono do prezentacji bodźców zgodnie z procedurą CIT. Uczestnikom przydzielonym do grupy przeciwdziałających polecono, aby w trakcie oglądania bodźców nieistotnych wykonywali jedną z następujących czynności: 1) nieznaczne naciskanie palcem wskazującym lewej dłoni na nogę, na której dłoń spoczywała, 2) nieznaczne naciskanie palcem środkowym lewej dłoni na nogę, 3) nieznaczne poruszanie dużym palcem lewej stopy, 4) nieznaczne poruszanie dużym palcem prawej stopy, 5) wyobrażenie sobie, że eksperymentator uderza uczestnika w twarz. W założeniu autorów czynności te miały zniwelować różnicę w zakresie komponentu P300 pomiędzy bodźcami istotnymi a nieistotnymi. W drugim eksperymencie przeprowadzonym przez Rosenfelda i współpracowników (2004) uczestników również nauczono wykonywania podobnych czynności w trakcie ekspozycji bodźców nieistotnych. Tym razem jednak bodźcem istotnym była data urodzenia osoby badanej. Analiza wyników uzyskanych w obu eksperymentach potwierdziła przypuszczenia autorów. W związku z tym Rosenfeld i współpracownicy (2004) wysunęli wniosek, że zastosowanie technik przeciwdziałających wykryciu może skutecznie utrudniać odróżnienie osób winnych od niewinnych. Analogiczne rezultaty uzyskali Mertens i Allen (2008). Przeprowadzony przez nich eksperyment był próbą replikacji badań Rosenfelda i współpracowników (2004), w której zastosowano zmiany w postaci wprowadzenia realistycznego, rozgrywającego się w wirtualnej rzeczywistości scenariusza pozornego przestępstwa oraz zwiększenia liczby technik przeciwdziałania wykryciu oszustwa. Osoby znajdujące się w grupie przeciwdziałających wykryciu zostały poprawnie sklasyfikowane w zaledwie 7% do 27%. Zdaniem Rosenfelda i Labkovsky (2010) podatność procedury CIT na celowe zafałszowania może być spowodowana tym, że każda osoba badana tak naprawdę otrzymuje do wykonania nie jedno, lecz dwa zadania równocześnie. Pierwsze z nich polega na odróżnieniu celów (targets) od pozostałych bodźców, natomiast drugie (niejawne) na rozpoznaniu bodźca istotnego (probe) ze względu na jego specyficzne znaczenie. Ponieważ wszystkie trzy rodzaje bodźców są wyświetlane naprzemiennie w losowej kolejności, osoba badana nie jest w stanie przewidzieć, jaki bodziec zostanie w danym momencie wyświetlony. W związku z tym reakcja rozpoznania występuje zarówno w odpowiedzi na cel, jak i na bodziec istotny. Według Rosenfelda i Labkovsky (2010) sytuacja podwójnego zadania wpływa na zmniejszenie amplitudy komponentu P300 występującego w czasie ekspozycji bodźców istotnych, tym samym zwiększając podatność procedury na zafałszowanie. Procedura CTP jako alternatywa dla CIT w paradygmacie ERP Z uwagi na istotne ograniczenia procedury CIT Rosenfeld i współpracownicy (2008) zaproponowali zastąpienie jej zmodyfikowaną wersją Complex Trial Protocol (CTP).

11 Wykorzystanie pomiaru potencjałów wywołanych w badaniach nad wykrywaniem oszustw 227 Głównym założeniem twórców było wyeliminowanie podatności metody na celowe zafałszowania. W CTP prezentacja bodźców istotnych i nieistotnych została oddzielona od prezentacji celów (targets) poprzez podzielenie każdej próby na dwa etapy. W pierwszym (S1) osobie badanej prezentowany jest jedynie bodziec istotny albo nieistotny. W drugim etapie (S2), następującym po około 1,5 sekundy, zostaje zaprezentowany cel albo nie-cel (non-target). Zdaniem Rosenfelda i współpracowników zastosowanie takiej procedury umożliwia wyeliminowanie sytuacji, w której osoba badana wykonuje dwa zadania równocześnie. W przeprowadzonym eksperymencie autorzy wykazali bardzo wysoką skuteczność metody w selekcji osób podających prawdziwe informacje autobiograficzne od osób podających informacje fałszywe (poprawność rozpoznania powyżej 90%), a także w rozpoznawaniu osób stosujących techniki mające na celu zafałszowanie wyniku (92%). Stwierdzono również, że odwrotnie niż miało to miejsce w przypadku protokołu CIT, amplituda komponentu P300 dla bodźców istotnych zwiększa się w sytuacji stosowania przez badanych technik zafałszowania wyników. Badacze zasugerowali, że większa odporność CTP na zafałszowanie w porównaniu z poprzednimi procedurami może być wynikiem zaangażowania przez metodę innych mechanizmów psychofizjologicznych. Ich zdaniem CTP w większym stopniu angażuje uwagę na wykonywaniu zadania krytycznego (rozpoznanie bodźca istotnego) poprzez wyeliminowanie konieczności wykonywania w tym samym czasie zadania polegającego na detekcji celu, co w CIT mogło stanowić swoisty czynnik zakłócający (Rosenfeld i in., 2008). Procedura CTP była testowana i rozwijana w dalszych badaniach. Rosenfeld i Labkovsky (2010) pokazali, że możliwa jest skuteczna selekcja osób stosujących jedynie wyobrażeniowe, a nie fizyczne techniki zafałszowania detekcji (powtarzanie w myślach swojego imienia lub nazwiska w momencie pojawienia się bodźca nieistotnego). Podobnie jak we wcześniejszych badaniach (Rosenfeld i in., 2004; Rosenfeld i in. 2008), również tutaj uczestników przyporządkowano do jednej z trzech grup: winni, niewinni, przeciwdziałający wykryciu. W charakterze bodźca istotnego została wykorzystana data urodzenia osoby. Zasadniczą zmianą względem poprzednich badań było poproszenie osób przydzielonych do ostatniej grupy o stosowanie technik zapobiegających wykryciu jedynie w przypadku połowy bodźców nieistotnych. Na podstawie analiz uzyskanych zapisów EEG osoby z grupy winnych zostały w 100% trafnie wyselekcjonowane. Poziom rozpoznania osób w grupie przeciwdziałających wykryciu był równie wysoki. Co szczególnie ciekawe, na odprowadzeniach Cz i Fz zaobserwowany został nowy komponent P900. Ponieważ komponent występował głównie w grupie przeciwdziałających wykryciu i istotnie różnicował tę grupę od pozostałych, Rosenfeld i Labkovsky (2010) zasugerowali, że może on być traktowany jako dodatkowy wskaźnik przy rozpoznawaniu osób stosujących techniki celowego zafałszowywania wyniku. Ich zdaniem wystąpienie tego komponentu w następstwie ekspozycji bodźca istotnego może odzwierciedlać sygnał dotyczący tego, że żaden obiekt w danej próbie nie będzie już wymagał zastosowania technik przeciwdziałania wykryciu. Uzyskane

12 228 Tomasz Misiuro, Łukasz Nikel rezultaty znalazły potwierdzenie w kolejnych badaniach tych autorów (Labkovsky, Rosenfeld, 2012). Ponieważ dotychczasowe prace z wykorzystaniem protokołu CTP odnosiły się jedynie do oszukiwania na temat informacji autobiograficznych, Winograd i Rosenfeld (2011) postanowili zweryfikować, jak protokół sprawdzi się w sytuacji pozornego przestępstwa (mock crime). Również tym razem został zastosowany schemat przydzielenia badanych do jednej z trzech grup. Zadaniem osób znajdujących się w grupach winnych oraz przeciwdziałających wykryciu było dokonanie kradzieży przedmiotu ukrytego w kopercie znajdującej się w jednym z biur wydziału psychologii. W celu zwiększenia realizmu sytuacyjnego badania, uczestnicy otrzymali informację, że pracująca w pomieszczeniu sekretarka nie jest poinformowana o eksperymencie. Z kolei zadaniem osób z grupy niewinnych było jedynie wejście do biura, a następnie powrót do laboratorium. Uczestnikom przydzielonym do grupy przeciwdziałających wykryciu przedstawiono pięć fizycznych technik zafałszowywania wyniku oraz jedną wyobrażeniową. Rezultaty eksperymentu potwierdziły wcześniejsze doniesienia 92% osób zostało poprawnie przypisanych do swojej grupy. Wykazano zatem, że protokół CTP może być stosowany nie tylko w przypadku badań nad wykrywaniem oszustw z wykorzystaniem informacji autobiograficznych, lecz również dla eksperymentów wykorzystujących informacje zapisane w pamięci epizodycznej (Winogard, Rosenfeld, 2011). Podsumowanie Współczesne badania w paradygmacie ERP nad zagadnieniem kłamstwa pokazują, że podawanie nieprawdziwych informacji wiąże się z wystąpieniem lub zmianą w zakresie potencjałów wywołanych (Carrión, Keenan, Sebanz, 2010; Hu, Wu, Fu, 2010; Johnson, Barnhardt, Zhu, 2003; Johnson, Barnhardt, Zhu, 2004; Labkovsky, Rosenfeld, 2012). Szczególnie wartym zainteresowania wydaje się komponent P300, który ze względu na przypuszczalny związek z procesami rozpoznawania obiektów jest często wykorzystywany jako wskaźnik przy ustalaniu osób winnych dokonania pozornego przestępstwa (Lubow, Fein, 1996; Rosenfeld i in., 2004, Verschuere i in., 2009). Niektóre prace dostarczają przekonujących argumentów na rzecz możliwości skonstruowania procedury pozwalającej na skuteczne wykrywanie oszustw na podstawie analiz potencjałów wywołanych (Labkovsky, Rosenfeld, 2012; Rosenfeld, Labkovsky, 2010; Rosenfeld i in., 2008; Winogard, Rosenfeld, 2011). Podstawową kwestią, która nasuwa się na bazie dotychczasowych badań, jest ustalenie, w jakim stopniu możliwa jest świadoma kontrola potencjałów wywołanych w sytuacji kłamstwa. Choć wskaźniki aktywności neuronalnej wydają się względnie niezależne od świadomej kontroli poznawczej, badania pokazują, że wykonując pewne określone, proste czynności (np. nieznaczny ruch palcem

13 Wykorzystanie pomiaru potencjałów wywołanych w badaniach nad wykrywaniem oszustw 229 w bucie lub wyobrażanie sobie sytuacji o znaczeniu emocjonalnym), możliwe jest skuteczne utrudnienie wykrycia oszustwa z wykorzystaniem procedury CIT (Mertens, Allen, 2008; Rosenfeld i in., 2004). Najnowsze prace sugerują, że wprowadzenie modyfikacji w procedurze daje znaczącą poprawę w skuteczności rozpoznania osób stosujących zarówno fizyczne, jak i wyobrażeniowe techniki celowego zafałszowania wyniku (Labkovsky, Rosenfeld, 2012; Rosenfeld i in., 2008; Rosenfeld, Labkovsky, 2010; Winograd, Rosenfeld, 2011). Jednak należy mieć na uwadze fakt, że potencjały wywołane wykorzystywane w nurcie badań nad wykrywaniem oszustw nie są specyficzne dla zjawiska kłamstwa, a wyniki dotychczasowych prac pozwalają na wyodrębnienie co najmniej kilku różnych komponentów występujących w momencie podawania nieprawdziwych informacji (Carrión, Keenan, Sebanz, 2010; Hu, Wu, Fu, 2010; Johnson, Barnhardt, Zhu, 2003; Johnson, Barnhardt, Zhu, 2004; Kireev i in., 2007). Dlatego nie można wykluczyć, że istnieją także inne techniki umożliwiające łatwe wprowadzenie w błąd osób oceniających prawdomówność badanego. Ze względu na duże znaczenie aplikacyjne omawianego nurtu konieczne wydaje się prowadzenie dalszych badań nad zidentyfikowaniem czynników mogących służyć do zafałszowywania wyników. Być może jednoczesne wykorzystanie kilku wskaźników neuronalnych pozwoliłoby na stworzenie jeszcze skuteczniejszej i pewniejszej metody wykrywania kłamstwa. Ponadto należy zastanowić się, jaki wpływ na opisywane zjawisko mają zmienne o charakterze psychologicznym. W omówionych pracach prowadzonych w nurcie wykrywania oszustw w paradygmacie ERP nie była dokonywana selekcja osób pod kątem cech psychicznych. Dlatego wartą zainteresowania wydaje się kwestia możliwości istnienia różnic w zakresie potencjałów wywołanych w trakcie podawania fałszywych i prawdziwych informacji pomiędzy osobami wykazującymi różne nasilenie poszczególnych cech. Literatura cytowana Abootalebi V., Moradi M.H., Khalilzadeh M.A. (2006). A comparison of methods for ERP assessment in a P300-based GKT. International Journal of Psychophysiology, 62, Abootalebi V., Moradi M.H., Khalilzadeh M.A. (2009). A new approach for EEG feature extraction in P300-based lie detection. Computer methods and programs in biomedicine, 94, Ben-Shakhar G., Elaad E. (2002). The Guilty Knowledge Test (GKT) as an Application of Psychophysiology: Future Prospects and Obstacles. [W:] M. Kleiner (red.), Handbook of Polygraph Testing (s ). San Diego: Academic Press. Carrión R.E., Keenan J.P., Sebanz N. (2010). A truth that s told with bad intent: An ERP study of deception. Cognition, 114, Corbett J.E., Enns J.T., Handy T.C. (2009). Electrophysiological evidence for a postperceptual influence of global visual context on perceived orientation. Brain Research, 1292, Cutmore T.R.H., Djakovic T., Kebbell M.R., Shum D.H.K. (2009). An object cue is more effective than a word in ERP-based detection of deception. International Journal of Psychophysiology, 71,

14 230 Tomasz Misiuro, Łukasz Nikel Donchin E., Coles M.G.H. (1988). Is the P300 component a manifestation of context updating? Behavioral and Brain Science, 11, Dong G., Hu Y., Lu Q., Wu H. (2010). The presentation order of cue and target matters in deception study. Behavioral and Brain Functions, 63. Ellwanger J., Rosenfeld J.P., Sweet J.J., Bhat M. (1996). Detecting simulated amnesia for autobiographical and recently learned information using the P300 event-related potential. International Journal of Psychophysiology, 23, Farwell L.A., Donchin E. (1991). The Truth Will Out: Interrogative Polygraphy ( Lie Detection ) With Event-Related Brain Potentials. Psychophisiology, 28, Hahm J., Ji K.H., Jeong J.Y., Oh D.H., Kim S.H., Sim K., Lee J. (2009). Detection of Concealed Information: Combining a Virtual Mock Crime with a P300-based Guilty Knowledge Test. CyberPsychology and Behavior, 12, Heinze H.J., Mangun G.R., Burchert W., Hinrichs H., Scholz M., Münte T.F., Gös A., Johannes S., Scherg M., Hundeshagen H., Gazzaniga M.S., Hillyard S.A. (1994). Combined spatial and temporal imaging of spatial selective attention in humans. Nature, 392, Hu X., Wu H., Fu G. (2011). Temporal course of executive control when lying about self- and otherreferential information: An ERP study. Brain Research, 1369, Isreal J.B., Chesney G.L., Wickens C.D., Donchin E. (1980). P300 and tracking difficulty: Evidence for multiple resources in dual-task performance. Psychophysiology, 17, Jasper H.H. (1958). The ten-twenty electrode system of the International Federation. Electroencephalography and Clinical Neurophysiology. Supplement, 10, Jaśkowski P. (2009). Neuronauka poznawcza. Jak mózg tworzy umysł. Warszawa: Wydawnictwo Vizja Press & IT. Johnson R., Barnhardt J., Zhu J. (2003). The deceptive response: effects of response conflict and strategic monitoring on the late positive component and episodic memory-related brain activity. Biological Psychology, 64, Johnson R., Barnhardt J., Zhu J. (2004). The contribution of executive processes to deceptive responding. Neuropsychologia 42, Kireev M.V., Korotkov A.D., Medvedev S.V. (2012). Functional Magnetic Resonance Study of Deliberate Deception. Human Physiology, 38, Kireev M.V., Starchenko M.G., Pakhomov S.V., Medvedev S.V. (2007). Stages of the Cerebral Mechanisms of Deceptive Responses. Human Physiology, 33, Kok A. (2001). On the utility of P3 amplitude as a measure of processing capacity. Psychophysiology, 38, Knight J. (2004). The truth about lying. Nature, 428, Labkovsky E., Rosenfeld J.P. (2012). The P300-Based, Complex Trial Protocol for Concealed Information Detection Resists Any Number of Sequential Countermeasures Against Up to Five Irrelevant Stimuli. Applied Psychophysiology and Biofeedback, 37, Langleben D.D., Schroeder L., Maldjian J.A., Gur R.C., McDonald S., Ragland J.D., O Brien C.P., Childress A.R. (2002). Brain Activity during Simulated Deception: An Event-Related Functional Magnetic Resonance Study. NeuroImage, 15, Lubow R.E., Fein O. (1996). Pupillary Size in Response to a Visual Guilty Knowledge Test: New Technique for the Detection of Deception. Journal of Experimental Psychology: Applied, 2, Luck S.J. (2005). An Introduction to the Event-Related Potential Technique. Cambridge, Mass.: MIT Press. Luck S.J., Hillyard S.A. (1995). The role of attention in feature detection and conjunction discrimination: an electrophysiological analysis. The International Journal of Neuroscience, 80, Luo Y-J., Sun S-Y., Mai X-Q., Gu R-L., Zhang H-J. (2011). Outcome Evaluation in Decision Making: ERP Studies. Culture and Neural Frames of Cognition and Communication On Thinking, Lykken D.T. (1959). The GSR in the detection of guilt. Journal of Applied Psychology, 43, Mangun G.R., Hillyard S.A. (1991). Modulation of sensory-evoked brain potentials provide evidence for changes in perceptual processing during visual spatial priming. Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance, 17,

15 Wykorzystanie pomiaru potencjałów wywołanych w badaniach nad wykrywaniem oszustw 231 Mertens R., Allen J.J.B. (2008). The role of psychophysiology in forensic assessments: Deception detection, ERPs, and virtual reality mock crime scenarios. Psychophysiology, 45, National Research Council (2003). The polygraph and lie detection. Washington, DC: National Academies Press. Podlesny J.A., Truslow C.M. (1993). Validity of an expanded issue (modified general question) polygraph technique in a simulated distributed-crime-roles context. Journal of Applied Psychology, 78, Polich J. (1987). Task difficulty, probability, and inter-stimulus interval as determinants of P300 from auditory stimuli. Electroencephalography and Clinical Neurophysiology/Evoked Potentials Section, 68, Polich J. (2007). Updating P300: An Integrative Theory of P3a and P3b. Clinical Neurophysiology: official journal of the International Federation of Clinical Neurophysiology, 118, Polich J., Kok A. (1995). Cognitive and biological determinants of P300: an integrative review. Biological Psychology, 41, Rosenfeld J.P. (1999). Event-Related Potentials in Detection of Deception. Strona internetowa: groups.psych.northwestern.edu/rosenfeld/newfiles/p300%20and%20erp% pdf Rosenfeld J.P., Biroschack J.R., Furedy J.J. (2006). P300-based detection of concealed autobiographical versus incidentally acquired information in target and non-target paradigms. International Journal of Psychophysiology, 60, Rosenfeld J.P., Cantwell B., Nasman V.T., Wojdac V., Ivanov S., Mazzeri L. (1988). A modified, eventrelated potential-based guilty knowledge test. International Journal of Neuroscience, 24, Rosenfeld J.P., Ellanger J., Sweet J. (1995). Detecting simulated amnesia with event-related brain potentials. International Journal of psychophysiology, 19, Rosenfeld J.P., Hu X., Pederson K. (2012). Deception awareness improves P300-based deception detection in concealed information tests. International Journal of Psychophysiology, 86, Rosenfeld J.P., Labkovsky E., Winograd M., Lui M.A., Vandenboom C., Chedid E. (2008). The Complex Trial Protocol (CTP): A new, countermeasure-resistant, accurate, P300-based method for detection of concealed information. Psychophysiology, 45, Rosenfeld J.P., Labkovsky E. (2010). New P300-based protocol to detect concealed information: Resistance to mental countermeasures against only half the irrelevant stimuli and a possible ERP indicator of countermeasures. Psychophysiology, 47, Rosenfeld J.P., Soskins M., Bosh G., Ryan A. (2004). Simple, Effective Countermeasures to P300-based Tests of Detection of Concealed Information. Psychophysiology, 41, Sip K.E., Roepstorff A., McGregor W., Frith C.D. (2008). Detecting deception: the scope and limits. Trends in cognitive sciences, 12, Sosnowski T. (2000). Psychofizjologia. [W:] J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 1, s ). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Verschuere B., Rosenfeld J.P., Winograd M.R., Labkovsky E., Wiersema R. (2009). The role of deception in P300 memory detection. Legal and Criminological Psychology, 14, Winograd M.R., Rosenfeld J.P. (2011). Mock crime application of the Complex Trial Protocol (CTP) P300- based concealed information test. Psychophysiology, 48, Woldoroff M.G., Fox P.T., Matzke M., Lancaster J.L., Veeraswamy S., Zamarripa F., Seabolt M., Glass T., Gao J.H., Martin C.C., Jerabek P. (1997). Retinotopic Organization of Early Visual Spatial Attention Effects as Revealed by PET and ERPs. Human Brain Mapping 5, Wolpe P.R., Foster K.R., Langleben D.D. (2005). Emerging Neurotechnologies for Lie-Detection: Promises and Perils. The American Journal of Bioethics, 5, Thompson M., Thompson L. (2012). Neurofeedback. Wprowadzenie do podstawowych koncepcji psychofizjologii stosowanej. Wrocław: Wydawnictwo Biomed Neurotechnologie.

16