Śmiertelne wypadki samochodowe w rejonie Poznania w latach Część I. Charakterystyka ofiar i ich stanu trzeźwości

Transkrypt

1 Żaba Probl C Hig i wsp. Epidemiol Śmiertelne 2011, wypadki 92(3): samochodowe w rejonie Poznania w latach Część I. Charakterystyka Śmiertelne wypadki samochodowe w rejonie Poznania w latach Część I. Charakterystyka ofiar i ich stanu trzeźwości Fatal car accidents in the region of Poznan between Part I. Characteristics of victims and their sobriety status Czesław Żaba 1,4/, Ewa Zbanyszek 1/, Aneta Klimberg 3/, Paweł Świderski 1/, Jerzy T. Marcinkowski 3/, Zbigniew Żaba 2/, Aleksander Mularski 1/ 1/ Katedra i Zakład Medycyny Sądowej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 2/ Klinika Anestezjologii, Intensywnej Terapii i Leczenia Bólu, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 3/ Zakład Higieny, Katedra Medycyny Społecznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 4/ Pracownia Badania Wypadków Drogowych, Instytut Ekspertyz Sądowych im. prof. dra Jana Sehna w Krakowie Cel badań. Dokonano dla współczesnych badań porównawczych analizy ofiar śmiertelnych wypadków samochodowych w rejonie Poznania w latach Materiał. Protokoły sekcyjne Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu za okres lat Zakres analizy obejmował: wiek, płeć, stan trzeźwości oraz czas wypadku. Wyniki i wnioski. W analizowanym okresie stwierdzono 93 śmiertelne ofiary wypadków samochodowych. Najczęściej ofiarami byli mężczyźni 84 przypadki (90,3%) w przedziale wiekowym lat. Co trzecia ofiara znajdowała się w stanie nietrzeźwości. Aim. The analysis of car accident deaths in the region of Poznan between for contemporary comparative studies. Material. The analysis of the car accident fatalities based on autopsy protocols from the Chair and Department of Forensic Medicine of Poznan University of Medical Sciences between The analysis of autopsy protocols comprised: age, gender, sobriety and time of the accident. Results & Conclusions. In the analyzed period there were 93 fatalities of traffic accidents. Most of the victims were men 84 cases (90.3%) aged years, with every third under the influence of alcohol. Key words: car accidents, sobriety status Słowa kluczowe: wypadki samochodowe, stan trzeźwości Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr n. med. Czesław Żaba Katedra i Zakład Medycyny Sądowej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu ul. Święcickiego 6, Poznań czaba@ump.edu.pl Wstęp W Polsce corocznie ginie kilka tysięcy osób i kilkadziesiąt tysięcy doznaje z powodu wypadku uszczerbku na zdrowiu. W naszym kraju, podobnie jak w innych krajach Unii Europejskiej (UE), występują podobne problemy związane z bezpieczeństwem ruchu drogowego. Udział Polski w łącznej liczbie ofiar śmiertelnych wypadków drogowych należy do najwyższych w UE (w 2008 r. 14% pierwsze miejsce), mimo że Polska jest krajem średniej wielkości. Obecnie wypadki komunikacyjne stanowią jedną z głównych przyczyn śmierci. Jeszcze w latach 60. XX w. ofiary wypadków samochodowych stanowiły niewielki procent spośród wszystkich osób sekcjonowanych w tutejszym zakładzie. Charakterystyka ofiar wypadków z terenu Poznania i okolic z lat 60. XX w. może być pomocna w ocenie narastania tego zjawiska w późniejszych dekadach [1, 2, 3, 4, 5]. Cele pracy 1. Dokonano dla współczesnych badań porównawczych analizy ofiar śmiertelnych wypadków samochodowych w mieście Poznaniu i przyległych gminach w latach Charakterystyka ofiar śmiertelnych wypadków samochodowych z uwzględnieniem płci, wieku, oceny stanu trzeźwości oraz dni tygodnia i miesięcy, w których te wypadki miały miejsce.

2 416 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): Materiały i metody Materiał do badań stanowiły protokoły oględzin zewnętrznych i sekcji zwłok wykonanych w Katedrze i Zakładzie Medycyny Sądowej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu z lat Spośród ogółu 4361 protokołów sekcji zwłok wyodrębniono 93 (2,1%) protokołów sekcji zwłok ofiar wypadków drogowych samochodowych (WDS). Dane dotyczące płci, wieku, daty i okoliczności wypadku uzyskano z postanowień prokuratury, kart sekcyjnych oraz historii chorób. Wyniki W latach w Zakładzie Medycyny Sądowej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu spośród ogółu 4361 sekcji zwłok wyodrębniono 93 (2,1%) protokołów sekcji zwłok ofiar WDS. W analizowanych latach zauważa się spadek liczby wykonywanych sekcji ogółem, szczególnie w II połowie lat 60. Rośnie za to w drugiej połowie dekady liczba sekcjonowanych ofiar wypadków drogowych (tab. I). Na 93 (100%) ofiary śmiertelne WDS zdecydowanie przeważali mężczyźni; było ich aż 84 (90,3%), a zaledwie 9 (9,7%) kobiet. W 1969 r. liczba zgonów kobiet wyniosła 5 i była najwyższa w analizowanym okresie, w przypadku mężczyzn były to lata 1962 i 1969 (tab. II). Ofiarami śmiertelnymi wypadków drogowych samochodowych najrzadziej były dzieci w wieku do 10 lat, jak i osoby po 60 roku życia; co szósta osoba miała lat. Najczęściej ofiarami śmiertelnymi wypadków drogowych samochodowych były osoby w przedziale wiekowym lat (36,9%). Charakteryzując ofiary pod względem płci zauważa się, że wśród kobiet nie dominował żaden przedział wiekowy, natomiast wśród mężczyzn dominował przedział wiekowy lat (tab. III). W analizowanym okresie w wielu protokołach sekcyjnych (24,7%) nie było informacji na temat stanu trzeźwości, dlatego dane przedstawione poniżej mogą różnić się ze stanem faktycznym. Jednakże z posiadanych danych wynika, że 36,6% ofiar wypadków drogowych samochodowych nie znajdowała się pod wpływem alkoholu, natomiast u 38,7% w organizmie stwierdzono alkohol. W poszczególnych latach analizowanego okresu odsetki osób będących pod wpływem alkoholu jak i trzeźwych znacznie się różniły (tab. IV). Analizując stan trzeźwości ofiar wypadków drogowych samochodowych pod względem płci zauważa się, że zdecydowanie częściej kobiety (66,7%) aniżeli mężczyźni (38,7%) w chwili wypadku lub śmierci znajdowały się pod wpływem alkoholu. Jednak pod względem ilościowym to mężczyźni zdecydowanie Tabela I. Liczba sekcji zwłok wykonanych w latach Table I. Number of autopsies between Liczba sekcji/number of autopsies Rok/year Ogółem liczba ofiar WDS/number of car accident casualties n % N % ,0 4 0, ,0 19 1, ,0 5 1, ,0 7 1, ,0 1 0, ,0 4 0, ,0 12 2, ,0 9 2, ,0 21 5, ,0 11 2,8 Razem ,0 93 1,9 Tabela II. Wypadki drogowe samochodowe z ofiarami śmiertelnymi w latach wg płci Table II. Car accidents with fatalities between according to gender Rok/year Kobiety/women Mężczyźni/men Ogółem n % n % n % ,0 4 4,8 4 4, , , , ,0 5 6,0 5 5, ,0 7 8,3 7 7, ,0 1 1,2 1 1, ,0 4 4,8 4 4, , , , ,0 9 10,7 9 9, , , , , , ,8 Razem 9 100, , ,0 Tabela III. Wiek (w latach) ofiar wypadków drogowych samochodowych wg płci Table III. Age (in years) of the car accident casualties according to gender Wiek ( w latach)/ Age Kobiety/women Mężczyźni/men Ogółem (in years) n % n % n % ,2 2 2,4 4 4, ,1 5 6,0 6 6, , , , , , , ,2 8 9, , ,1 7 8,3 8 8, ,0 2 2,4 2 2,2 brak danych 0 0, , ,1 Razem 9 100, , ,0 przeważali w ogólnej ilości ofiar będących pod działaniem alkoholu (tab. V). W wielu protokołach sekcyjnych z badanego okresu nie zachował się wynik badania, mimo informacji o pobraniu krwi lub moczu, stąd też brak jest informacji na temat zawartości alkoholu w organizmie. Na podstawie danych zawartych w opinii stwierdzano, że ofiara znajdowała się pod wpływem alkoholu.

3 Żaba C i wsp. Śmiertelne wypadki samochodowe w rejonie Poznania w latach Część I. Charakterystyka Tabela IV. Stan trzeźwości ofiar śmiertelnych wypadków drogowych samochodowych w latach Table IV. Sobriety status of the car accident fatalities between Stan trzeźwości ofiar WDS /sobriety status Ogółem Trzeźwi /sober 4 100,0 7 36,8 2 40,0 1 14, ,0 1 25,0 4 33,3 6 66,7 7 33,3 1 9, ,6 Nietrzeźwi 0 0,0 7 36,8 3 60,0 4 57,1 0 0,0 1 25,0 3 25,0 2 22, ,7 2 18, ,7 /intoxicated brak danych 0 0,0 5 26,3 0 0,0 2 28,6 0 0,0 2 50,0 5 41,7 1 11,1 0 0,0 8 72, ,7 /no data Razem 4 100, , , , , , , , , , ,0 Tabela V. Stan trzeźwości ofiar śmiertelnych wypadków drogowych samochodowych wg płci Table V. Sobriety status of the car accident fatalities according to gender Stan trzeźwości ofiar Kobiety/women Mężczyźni/men Ogółem WDS/ sobriety status n % n % n % Trzeźwi/sober 3 33, , ,6 Nietrzeźwi/ intoxicated 6 66, , ,7 brak danych/ no data 0 0, , ,7 Razem/ total 9 100, , ,0 W analizowanym okresie nie odnotowano ani jednego dnia, w którym nie zdarzyłyby się jakikolwiek wypadek drogowy samochodowy z ofiarami śmiertelnymi. W całym analizowanym okresie niefortunnym dniem tygodnia okazała się niedziela, kiedy to zmarła co 5 ofiara. Nieco mniejszą śmiertelność zaobserwowano w środę i piątek zgon co szóstej ofiary. W poszczególnych latach różne były dni tygodnia, kiedy to umierało najwięcej ofiar wypadków drogowych samochodowych. Wyraźnie do najmniejszej ilości zgonów w analizowanym okresie dochodziło w sobotę (4,3%) (tab. VI). Analizując wypadki drogowe samochodowe wg płci wynika, że najtragiczniejszym dniem dla kobiet był piątek zgon co trzeciej kobiety, natomiast dla mężczyzn niedziela (21,4%) oraz środa (20,2%). Kobiety nie ponosiły śmierci w poniedziałek, środę oraz sobotę. Najmniej mężczyzn zginęło w sobotę (tab. VII). W miesiącach styczniu, czerwcu i lipcu dochodziło do największej liczby śmiertelnych drogowych wypadków samochodowych (10,8-11,8%). Natomiast najmniej miało miejsce w miesiącu kwietniu, tylko jedna ofiara w roku W analizowanym okresie tyle samo śmiertelnych wypadków drogowych samochodowych miało miejsce w miesiącach marcu, wrześniu, listopadzie oraz grudniu (tab. VIII). Żadna kobieta nie poniosła śmierci w wyniku drogowego wypadku samochodowego w miesiącach styczniu, kwietniu, czerwcu, październiku oraz grudniu. Najwięcej kobiet zginęło w sierpniu i listopadzie. Mężczyźni najczęściej byli ofiarami śmiertelnych wypadków drogowych samochodowych w styczniu (13,1) oraz w czerwcu i lipcu (po 11,9%), a najrzadziej w kwietniu (1,2%) (tab. IX). Tabela VII. Wypadki drogowe samochodowe z ofiarami śmiertelnymi w poszczególne dni tygodnia wg płci Tabela VII. Car accidents with fatalites in consecutive days of the week according to gender Dzień tygodnia Kobiety/ women Mężczyźni/ men Ogółem/ total /day of the week n % n % n % Poniedziałek /Monday 0 0, , ,8 Wtorek /Tuesday 2 22, , ,0 Środa /Wednesday 0 0, , ,3 Czwartek /Thursday 2 22,2 8 9, ,8 Piątek /Friday 3 33, , ,4 Sobota /Saturday 0 0,0 4 4,8 4 4,3 Niedziela /Sunday 2 22, , ,5 Razem 9 100, , ,0 Tabela IX. Wypadki drogowe samochodowe z ofiarami śmiertelnymi w poszczególnych miesiącach wg płci Table IX. Car accidents with fatalities in consecutive months according to gender Miesiąc /month Kobiety /women Mężczyźni /men Ogółem n % n % n % Styczeń /January 0 0, , ,8 Luty /February 1 11,1 7 8,3 8 8,6 Marzec /March 1 11,1 6 7,1 7 7,5 Kwiecień /April 0 0,0 1 1,2 1 1,1 Maj /May 1 11,1 5 6,0 6 6,5 Czerwiec /June 0 0, , ,8 Lipiec /July 1 11, , ,8 Sierpień /August 2 22,2 7 8,3 9 9,7 Wrzesień /September 1 11,1 6 7,1 7 7,5 Październik /October 0 0,0 9 10,7 9 9,7 Listopad /November 2 22,2 5 6,0 7 7,5 Grudzień /December 0 0,0 7 8,3 7 7,5 Razem 9 100, , ,0 Dyskusja Problem wypadkowości drogowej jest celem badań nie tylko zakładów medycyny sądowej w Polsce lecz i innych placówek naukowych w kraju i na świecie. Analizie poddawano różne aspekty wypadków drogowych. Wypadkowość drogowa w Polsce w ostatnich dwóch dekad charakteryzuje się szybko narastającą liczbą pojazdów i wolną modernizacją i budową dróg. Podejmowane są liczne działania mające na celu podniesienia bezpieczeństwa ruchu drogowego i zmniejszenia ilości

4 418 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): Tabela VI. Wypadki drogowe samochodowe z ofiarami w poszczególne dni tygodnia w latach Table VI. Car accidents with fatalities in consecutive days of the week between Dzień /day of the week Ogółem Poniedziałek /Monday 1 25,0 1 5,3 1 20,0 1 14, ,0 1 25,0 2 16,7 1 11,1 0 0,0 2 18, ,8 Wtorek /Tuesday 0 0,0 6 31,6 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 2 16,7 0 0,0 4 19,0 1 9, ,0 Środa /Wednesday 1 25,0 1 5,3 1 20,0 1 14,3 0 0,0 1 25,0 3 25,0 3 33,3 2 9,5 4 36, ,3 Czwartek /Thursday 0 0,0 1 5,3 2 40,0 1 14,3 0 0,0 0 0,0 1 8,3 0 0,0 4 19,0 1 9, ,8 Piątek /Friday 1 25,0 2 10,5 1 20,0 2 28,6 0 0,0 1 25,0 0 0,0 3 33,3 5 23,8 3 27, ,4 Sobota /Saturday 1 25,0 2 10,5 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 1 4,8 0 0,0 4 4,3 Niedziela /Sunday 0 0,0 6 31,6 0 0,0 2 28,6 0 0,0 1 25,0 4 33,3 2 22,2 5 23,8 0 0, ,5 Razem 4 100, , , , , , , , , , ,0 Tabela VIII. Wypadki drogowe samochodowe z ofiarami śmiertelnymi w poszczególnych miesiącach w latach Table VIII. Car accidents with fatalities in consecutive months between Miesiąc /month Ogółem Styczeń /January 1 25,0 4 21,1 2 40,0 0 0,0 0 0,0 1 25,0 0 0,0 1 11,1 1 4,8 1 9, ,8 Luty /February 0 0,0 1 5,3 1 20,0 0 0,0 0 0,0 2 50,0 1 8,3 1 11,1 2 9,5 0 0,0 8 8,6 Marzec /March 0 0,0 2 10,5 0 0,0 0 0, ,0 1 25,0 0 0,0 0 0,0 3 14,3 0 0,0 7 7,5 Kwiecień /April 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 1 9,1 1 1,1 Maj /May 0 0,0 2 10,5 1 20,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 1 11,1 2 9,5 0 0,0 6 6,5 Czerwiec /June 0 0,0 2 10,5 0 0,0 2 28,6 0 0,0 0 0,0 1 8,3 0 0,0 4 19,0 1 9, ,8 Lipiec /July 0 0,0 3 15,8 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 3 25,0 0 0,0 2 9,5 3 27, ,8 Sierpień /August 0 0,0 4 21,1 1 20,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 1 8,3 0 0,0 2 9,5 1 9,1 9 9,7 Wrzesień /September 0 0,0 1 5,3 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 1 8,3 1 11,1 3 14,3 1 9,1 7 7,5 Październik /October 3 75,0 0 0,0 0 0,0 2 28,6 0 0,0 0 0,0 1 8,3 1 11,1 1 4,8 1 9,1 9 9,7 Listopad /November 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 3 25,0 2 22,2 1 4,8 1 9,1 7 7,5 Grudzień /December 0 0,0 0 0,0 0 0,0 3 42,9 0 0,0 0 0,0 1 8,3 2 22,2 0 0,0 1 9,1 7 7,5 Razem 4 100, , , , , , , , , , ,0 ofiar wypadków drogowych. Przeprowadzona analiza wypadków drogowych z lat 60 posłuży do porównania z obecnym okresem co do ilości wypadków, charakterystyki ofiar wypadków [1, 6, 7, 8]. Przeprowadzona analiza protokołów sekcyjnych wykazała, że ilość wykonanych sekcji zwłok w latach zmalała z 504 w 1963 r. do 395 w 1970 r. W analizowanym okresie nastąpił wzrost wartości bezwzględnych i odsetka ofiar wypadków drogowych samochodowych z 0,8% w 1961 r. do 5,1% w 1969 r. i 2,8% w 1970 r. Z podobnymi wnioskami można się spotkać w pracy Kłys i wsp. oraz Szeremet. Zaobserwowali wzrost odsetka zgonów wśród kierowców z 18-25%. Wzrost liczby ofiar wypadków drogowych samochodowych można tłumaczyć wzrostem natężenia ruchu, a ponadto dużą ilość ofiar będących pod wpływem alkoholu [2, 7, 9]. Wypadkowość w Polsce w 1975 r. była jedną z najwyższych w Europie i wykazywała stałą tendencję zwyżkową. W okresie średni europejski wzrost ilości zabitych wynosił 45%, Polska zajmowała 5 miejsce (76%) [2]. Zdecydowanie częściej ofiarami wypadków samochodowych drogowych byli mężczyźni (90,3%), aniżeli kobiety (9,7%). Najwięcej mężczyzn było w przedziale wiekowym lat (36,9%). Najmniej ofiar WDS było wśród dzieci w wieku do 10 lat (4,3%), jak i osoby po 60 roku życia (2,2%). Podobnie dużą śmiertelność wśród mężczyzn zauważyli inni autorzy analizujący wypadki w innych rejonach Polski [9, 10, 11, 12, 13]. W analizowanym okresie najwięcej wypadków z ofiarami śmiertelnymi wydarzyło się w niedzielę (21,5%), kiedy to zmarła co 5 ofiara WDS. Kobiety najczęściej ginęły w piątek zgon co trzeciej kobiety, natomiast mężczyźni w niedzielę (21,4%) oraz w środę (20,2%). Dokonując analizy poszczególnych miesięcy stwierdzono, że co trzeci zgon ofiary WDS nastąpił w styczniu, czerwcu lub lipcu (34,3%). Prawidłowość ta odnosi się wyłącznie do mężczyzn, natomiast nie do kobiet, które najczęściej ginęły w sierpniu i listopadzie (44,4%). Przeprowadzona analiza materiału sekcyjnego wykazała, że w wielu protokołach sekcyjnych (24,7%) nie było informacji na temat stanu trzeźwości. Z uzyskanych danych wynika, że co trzecia ofiara (36,6%) WDS była trzeźwa, natomiast 38,73% ofiar było pod

5 Żaba C i wsp. Śmiertelne wypadki samochodowe w rejonie Poznania w latach Część I. Charakterystyka wpływem alkoholu. Analizując stan trzeźwości ofiar WDS pod względem płci stwierdzono, że procentowo zdecydowanie częściej kobiety (66,7%) aniżeli mężczyźni (38,7%) w chwili wypadku i śmierci znajdowały się pod działaniem alkoholu. Jednak w liczbach bezwzględnych to mężczyźni (30 ofiar), aniżeli kobiety (6 ofiar) w chwili wypadku było pod wpływem alkoholu. Analiza wypadków drogowych z lat wykazało, że 1/6 wypadków w Polsce powodowana jest przez kierowców pod wpływem alkoholu. Podobne wyniki obserwowano w Szwecji 20,3%, Norwegii 28,3% [7]. W krajach tych jest to być może spowodowane bardziej restrykcyjnym prawem, dotyczącym prowadzenia pod wpływem alkoholu. Częściej wypadki pod wpływem alkoholu mają miejsce we Włoszech (49%), w Wielkiej Brytanii (45,5%), na Węgrzech (46,8%) i w Hiszpanii (50,5%) [8, 9, 13, 14]. Stosunkowo duży jest udział młodych kierowców (<25 lat) wśród ofiar wypadków śmiertelnych, również, jeśli uwzględnić wyłącznie wypadki gdzie kierowca znajdował się pod wpływem alkoholu. Średni wiek ofiar wypadków ocenianych w tej pracy wynosi 37,6 lat. Dla ofiar pod wpływem alkoholu wiek ten wynosi 33,8 lat, dla pozostałych 38,6 lat. Podobne wyniki obserwuje się w Grecji [4, 15, 16]. Podsumowanie i wnioski 1. Najczęściej w wypadkach drogowych samochodowych w Wielkopolsce ginęli mężczyźni w młodym wieku. 2. Alkohol jest jednym z głównych czynników wypadków drogowych samochodowych w Polsce. W latach 60. ubiegłego wieku blisko 40% ofiar wypadków drogowych samochodowych była pod jego wpływem. 3. Największa śmiertelność w wypadkach samochodowych występowała w niedzielę. 4. Tego rodzaju badania powinny być kontynuowane i systematycznie odnotowywane, aby monitorować problem wypadkowości [17-20]. Piśmiennictwo / References 1. Brongela L. Złota godzina, czas życia, czas śmierci. Krakowskie Wyd Med Chróścielewski E. Struktura i etiologia wypadków drogowych na terenie PRL w latach Wypadkowość drogowa, alkoholizm oraz inne przyczyny biologiczne. Materiały naukowe 1977, Duncan GJ, Meals R. One hundred years of automobileinduced orthopedic injures. Orthopedics 1995, 18, Marcinkowski T. Medycyna sądowa dla prawników. Wyd Prawnicze, Warszawa 1982: Roczniki Statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego za lata PWN, Warszawa Carmen del Rio M, Javier Alvarez F. Alcohol use among fatally injured drivers in Spain. Department of Pharmacology and Therapeutics, Faculty of Medicine, University of Valladolid, Spain, Forensic Science International 1999, 104: Harmeet S, Bjornstig U, Eriksson A, Ohman U, Solarz A. Drug and alcohol use among injured motor vehicle drivers in Sweden: Prevalence, driver, crash and injury characteristics. Alcohol Clin Exp Res 1997, 21: Maycock G. Drinking and driving in Great Britain A Review, Transport Research Laboratory, Bekshire, Stępniewski W, Rydzewska-Dudek M, Janica J, Załuski J, Miemcunowicz-Janica A, Ptaszyńska-Sarosiek I, Dopierała T, Okłota M, Szeremeta M. Analiza ofiar wypadków drogowych w wieku 0-18 lat w materiale sekcyjnym Zakładu Medycyny Sądowej Akademii Medycznej w Białymstoku w latach Annales Academiae Medicae Stetinensis 2007, 53, Suppl. 2: Kłys M, Grzeszczuk S, Majchrzak T. Wypadki komunikacyjne ze skutkiem śmiertelnym a alkohol na terenie Małopolski w latach na podstawie materiału archiwalnego ZMS CM UJ w Krakowie. Arch Med Sąd i Krym 2006, 56: Rychter W, Rzeszkowicz E. Wypadki drogowe. Wyd MON, Warszawa 1957, Smink BE, Ruiter B, Lusthof KJ, Zweipfenning MM. Driving under the influence of alcohol and/or drugs in the Netherlands in view of the German and Belgian legislation. Departament of Toxicology, Netherlands Forensic Institute, Rijswijk, The Netherlands, Forencic Science International 2001, 120: Ryan GA. Injuries in traffic accident. New England J Med 1967, 276: Wicher J. Bezpieczeństwo samochodów i ruchu drogowego. Wyd Komunikacji i Łączności, Warszawa 2000: Athanaselis S, Dona A, Papadodima S, Papoutsis G, Maravelias C, Koutselinis A. The use of alcohol and other psychoactive substances by victims of car accidents in Greece. Athens, Greece, Forensic Science International 1999, 102: Mann RE, Smart RG, Stoduto G, Adlaf EM, Vingilis E, Beirness D, Lamble R. Changing drinking-and-driving behaviour: the effect of Ontario s administrative driver s licence suspension law. Centre For Addiction and Mental Health. Can Med Assoc J 2000, 162: Brongela L, Duda K. Mnogie i wielonarządowe obrażenia ciała. PZWL, Warszawa Żaba C, Żaba Z, Marcinkowski JT, Helak C, Łapaj Ł, Stachowiak E. Ocena stanu trzeźwości ofiar śmiertelnych wypadków samochodowych w rejonie Poznania na podstawie materiału sekcyjnego ZMS UM w Poznaniu w latach Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): Szeremeta M, Niemcunowicz-Janica A, Sackiewicz A, Ptaszyńska-Sarosiek I. Analiza ofiar wypadków komunikacyjnych w świetle materiału sekcyjnego Zakładu Medycyny Sądowej w Białymstoku w latach Arch Med Sąd i Krym 2009, LIX, Varga T, Jeszenszky E, Simonka AJ. Influence of alcohol 114 hospitalised victims of car accidents. Szeged, Hungary, Forensic Science International 1999, 103: