ABC prawa dla młodych ludzi

Transkrypt

1 ABC prawa dla młodych ludzi Choć prawo towarzyszy życiu wszystkich ludzi, to jednak dzieci i młodzież niewiele mają z nim w praktyce do czynienia, bo w ich imieniu prawie wszystkie czynności prawne wykonują rodzice. Gdy jednak młodzi ludzie wchodzą w dorosłe życie, powinni sami poznać podstawowe zasady prawne w ważnych dla nich dziedzinach życia. Na zajęciach uczniowie przygotowują poradnik dla swoich rówieśników, zawierający informacje, które mogą okazać się przydatne w codziennym życiu. Cele Po zajęciach uczniowie powinni umieć: dowieść, że prawo jest obecne we wszystkich sferach życia codziennego młodego człowieka; podać przykłady regulacji prawnych odnoszących się do wybranych dziedzin życia (praca, mieszkanie, rodzina, itp.); wskazać źródła, w których należy poszukiwać regulacji dotyczących konkretnych życiowych spraw. Środki dydaktyczne 1. Piszemy poradnik prawny dla młodych ludzi. 2. Małżeństwo, rodzina. 3. Praca. 4. Mieszkanie. 5. Pieniądze. 6. Podróże. 7. Zdrowie. 8. Przykłady z angielskiego poradnika prawnego dla młodych ludzi Young Citizen s Passport. Przebieg zajęć 1. Poinformuj uczniów, że na zajęciach będą zajmować się tymi aspektami prawa, które mogą być szczególnie interesujące dla młodych ludzi wchodzących w dorosłe życie. Zaproponuj, by na wstępie każdy zastanowił się chwilę, jakiego rodzaju informacje na temat obowiązującego prawa mogą mu się przydać w najbliższych latach, i zapisał swoje pytania na osobnych samoprzylepnych karteczkach. Poproś, by troje uczniów zebrało karteczki od kolegów, a następnie uporządkowało je, łącząc w bardziej ogólne kategorie (np. praca, mieszkanie, założenie rodziny). Naklejcie je na dużym arkuszu papieru podzielonym na części odpowiadające wyodrębnionym kategoriom. Zastanówcie się wspólnie, czy nie pominęliście jakiegoś ważnego tematu jeśli tak, dopiszcie go na plakacie. 2. Powiedz uczniom, że na tych zajęciach będą przygotowywać krótki poradnik prawny dla młodzieży. Będzie to zadanie zespołowe zadaniem każdej grupy będzie przygotowanie jednego rozdziału broszury. Poproś o zapoznanie się z materiałem pomocniczym nr 1, zawierającym wskazówki dotyczące zawartości dwustronicowego rozdziału poradnika. Możecie oczywiście zmodyfikować tę propozycję, ważne jest jednak, by każdy rozdział przygotowany został według tych samych zasad i w tym samym układzie graficznym. Przed przystąpieniem do pracy musicie więc wspólnie ustalić ostateczną wersję układu treściowego i graficznego rozdziału. 3. Podziel klasę na zespoły w taki sposób, by w każdym znalazła się co najmniej jedna osoba mająca lekkie pióro, ktoś ze zdolnościami plastycznymi i ktoś, kto ma w domu komputer i podejmie się przepisania tekstu rozdziału. Liczba zespołów zależy od ilości rozdziałów zdecydujcie wspólnie, czy ograniczycie się tylko do tych, które omawiane są w materiałach pomocniczych, czy też dodacie do nich inne tematy (np. prawo w szkole, konflikt z prawem, prawa konsumenta, działalność gospodarcza). Jeśli zdecydujecie się rozszerzyć znacznie zakres tematyczny poradnika, możesz zaproponować, by chętni podjęli się napisania po zajęciach rozdziałów, do których materiały i informacje trzeba będzie dopiero zebrać. 4. Rozlosuj lub w inny sposób przydziel tematy grupom i poproś uczniów o zapoznanie się z odpowiednim materiałem pomocniczym, a także przykładem z podobnej publikacji opracowanej przez Citizenship Foundation, brytyjską fundację zajmującą się edukacją obywatelską (materiał pomocniczy nr 8). Podczas pracy zespołów zadaniem nauczyciela będzie obserwowanie działań uczniów i służenie im w razie potrzeby pomocą i radą. W połowie zajęć należy zrobić krótką przerwę, w czasie której zespoły będą mogły obejrzeć efekty pracy swoich kolegów oraz ewentualnie dopracować jednolitą formułę poradnika. 5. Pod koniec zajęć przedstawiciele grup prezentują przygotowane przez siebie rozdziały poradnika i informują klasę, w jaki sposób i do kiedy zamierzają dokończyć pracę. Utwórz komitet redakcyjny, w skład którego wejdzie po jednej osobie z każdego zespołu jego zadaniem bę- 343

2 dzie zebranie wszystkich rozdziałów, dopracowanie ich, skorygowanie błędów, ujednolicenie szaty graficznej, opracowanie okładki oraz spisu treści. Powołaj także konsorcjum wydawnicze, którego członkowie zajmą się zbadaniem możliwości wydrukowania choćby w niewielkim nakładzie ABC prawa znalezieniem sponsorów, drukarni itp. Pojęcia i terminy umowa o pracę umowa-zlecenie umowa o dzieło ubezpieczenie zdrowotne wiza paszport konsulat ambasada darowizna kredyt spadek pożyczka karta kredytowa intercyza mieszkanie kwaterunkowe mieszkanie własnościowe mieszkanie lokatorskie akt notarialny mieszkanie hipoteczne MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1 Piszemy poradnik prawny dla młodych ludzi Każdy rozdział poradnika prawnego dla młodzieży powinien zawierać: zasadnicze informacje pisane w formie zrozumiałej i bezpośredniej ( Zawsze czytaj uważnie wszystkie umowy przed ich podpisaniem ) element graficzny (jeden lub dwa) np. zdjęcie, dowcipny rysunek wiążący się z omawianymi zagadnieniami co najmniej dwie ramki zawierające konkretne wskazówki ( Pamiętaj, że polskie placówki dyplomatyczne za granicą są obowiązane do pomagania obywatelom polskim w trudnych sytuacjach. Jeśli więc spotka cię coś złego nie wahaj się zwrócić o pomoc do polskiej ambasady czy konsulatu ) na koniec każdego rozdziału sekcja pod tytułem Inne dobre rady ( Jeśli jesteś dziewczyną, staraj się nie podróżować samotnie autostopem ) MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2 Małżeństwo, rodzina Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 r., który normuje sprawy dotyczące rodziny i opieki, wymaga, aby zawierający małżeństwo mężczyzna ukończył 21 lat, a kobieta 18 lat. Wymaga również, by między okresem złożenia wymaganych dokumentów w urzędzie stanu cywilnego a samym aktem ślubu upłynął co najmniej miesiąc. Jeśli natomiast chcą się ze sobą pobrać kobieta i mężczyzna, z których jedno lub oboje nie osiągnęli wymaganego wieku, wymaga to zgody sądu opiekuńczego. Z ważnych powodów może on zezwolić na zawarcie małżeństwa mężczyźnie, który ukończył 18 lat albo kobiecie, która ukończyła lat 16, jeżeli z okoliczności wynika, że tak będzie dobrze dla założonej przez nich rodziny. W praktyce owe okoliczności często dotyczą sytuacji, gdy młodzi spodziewają się lub już mają dziecko. Małżeństwa nie mogą zawrzeć osoby, które łączą więzi rodzinne: są ze sobą blisko spokrewnione, czyli posiadają wspólnego przodka (chodzi o krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo); stały się dla siebie rodziną wskutek przysposobienia (adopcji); są blisko spowinowacone, czyli stały się dla siebie rodziną poprzez związek małżeński ich najbliższych (dotyczy to powinowatych w linii prostej, np. teść nie może poślubić własnej synowej). Stosunek powinowactwa nie gaśnie nawet w przypadku ustania małżeństwa (rozwód, śmierć). Z ważnych względów sąd może zezwolić na małżeństwo między powinowatymi. Przeszkodą dla zawarcia małżeństwa jest również pozostawanie którejkolwiek strony w związku małżeńskim (bigamia jest zakazana), a także całkowite ubezwłasnowolnienie obu lub jednej z osób zamierzającej zawrzeć małżeństwo. 344

3 W związku z wejściem w życie konkordatu możliwe będzie zawarcie jedynie ślubu kościelnego, bez konieczności potwierdzania go w urzędzie (niezbędne będzie jednak zaświadczenie z urzędu stanu cywilnego o braku przeszkód do zawarcia małżeństwa). Udzielający ślubu kapłan musi w ciągu 5 dni powiadomić urząd stanu cywilnego o tym, że dane małżeństwo zostało zawarte tym samym mieć będzie ono takie same skutki cywilne jak związek zawarty przed urzędnikiem stanu cywilnego. Choć katolicyzm zakłada nierozerwalność związku małżeńskiego, to jednak w świetle prawa będzie możliwy rozwód nawet takiego, zawartego jedynie w kościele małżeństwa. Zawarcie małżeństwa powoduje (o ile strony nie zdecydują inaczej w odrębnej umowie majątkowej, tzw. intercyzie) powstanie między małżonkami ustawowej wspólnoty majątkowej obejmującej ich dorobek. Do dorobku zalicza się to, co zostało nabyte (zakupione, podarowane obojgu) w trakcie trwania małżeństwa, prawa majątkowe, pobrane wynagrodzenia za pracę oraz za usługi świadczone osobiście przez któregokolwiek z małżonków. Z równej pozycji małżonków wypływa przyjęta w prawie zasada, iż małżonkowie wspólnie rozstrzygają o istotnych sprawach rodziny (art. 24 kro), są zobowiązanie współdziałać w zarządzie wspólnym majątkiem (art. 36 1) i wspólnie sprawują władzę rodzicielską (art. 97 1). W przypadku sporów można się w ostateczności zwrócić do sądu, który może rozstrzygnąć spór co do istotnych spraw rodziny (art. 24 kro w związku z art kpc i art kpc). Sąd w takiej sprawie działa przede wszystkim jako mediator dążąc do osiągnięcia porozumienia między małżonkami. Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie definiuje, o jakie istotne sprawy rodzinne chodzi. Sąd rozstrzyga również spory na temat istotnych spraw dziecka np. rozporządzenia jego pieniędzmi, czy wyjazdu za granicę. Sąd może także wydać zezwolenie ze względu na dobro rodziny na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym, gdy odmawia na to zgody drugi małżonek. Sprawy te rozpoznaje sąd rejonowy na wniosek jednego z małżonków. MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3 Praca W Polsce właściwie nie dopuszcza się pracy dzieci do 15. roku życia. Mogą one co najwyżej trudnić się lekkimi pracami dorywczymi i sezonowymi. Dopuszczalne jest natomiast zatrudnianie młodocianych młodzieży pomiędzy 15. i 18. rokiem życia. Warunkiem jest ukończenie szkoły podstawowej i przedstawienie świadectwa lekarskiego, że dana praca nie zagraża ich zdrowiu. Młodociani nie mogą być zatrudniani w godzinach nadliczbowych (przed ukończeniem 16. roku życia nie mogą pracować dłużej niż 6 godzin dziennie) ani też pracować w szkodliwych warunkach. Mają prawo do urlopu płatnego (po sześciu miesiącach pracy 12 dni, po roku 26 dni; ale po ukończeniu 18 lat tylko 20 dni), a ponadto jeśli uczą się w szkołach wieczorowych także do bezpłatnego (nie dłuższego niż 2 miesiące). Pracę wykonywać można w ramach pracy etatowej (tzw. stosunek pracy) wtedy zawarta zostaje umowa pomiędzy pracodawcą, który ma kierować pracą zatrudnionego i wypłacać mu wynagrodzenie, a pracobiorcą, który zobowiązuje się do wykonywania określonego rodzaju czynności na rzecz pracodawcy. Pracownik musi wyznaczoną pracę wykonywać osobiście, ma też obowiązek starannego wykonywania zleconych czynności. Nie ponosi natomiast odpowiedzialności za wynik pracy. Pracę wykonywać można także na podstawie umowy-zlecenia tutaj w ramach umowy pracodawca musi dokładnie określić, jakich prac wymaga od zleceniobiorcy po podpisaniu umowy zleceniodawca nie może ich jednostronnie łamać. Pod pewnymi względami jednak umowa-zlecenie przypomina stosunek pracy wymaga także osobistego wykonania i nakłada obowiązek staranności, nie obciąża jednak zleceniobiorcy odpowiedzialnością za końcowy efekt pracy. Inaczej rzecz ma się w przypadku umowy o dzieło tutaj przedmiotem umowy jest określony z góry rezultat, który ma zostać osiągnięty. Wykonawca zobowiązuje się osiągnąć ów rezultat i ponosi odpowiedzialność za wynik swojej pracy i jego ewentualne wady. Umowa o pracę może zostać rozwiązana na mocy porozumienia stron lub za wypowiedzeniem złożonym przez pracodawcę bądź pracownika. Jeśli umowa zawarta została na czas 345

4 nieokreślony, okres wypowiedzenia uzależniony jest od okresu zatrudnienia u danego pracodawcy i wynosi: 2 tygodnie (zatrudnienie krótsze niż 6 miesięcy), 1 miesiąc (zatrudnienie co najmniej 6 miesięcy), 3 miesiące (zatrudnienie co najmniej 3 lata). Pracownikowi przysługuje prawo odwołania się do sądu pracy w terminie 7 dni od dnia doręczenia pisma wypowiadającego. Kodeks pracy dopuszcza także możliwość rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia w przypadku np. ciężkiego naruszenia przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych. Pracownik może również rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia, jeśli np. praca ma szkodliwy wpływ na jego zdrowie (jeśli zostało to potwierdzone orzeczeniem lekarskim) albo gdy pracodawca naruszył bardzo poważnie swoje podstawowe obowiązki wobec pracownika. System pomocy dla bezrobotnych służyć ma w istocie rzeczy dwóm celom równocześnie z jednej strony ma dostarczyć minimum potrzebnych środków ludziom, którzy nie mogą zdobyć pracy, z drugiej zaś strony popychać ich do aktywnego poszukiwania nowego miejsca zatrudnienia. Bezrobotnemu przysługuje zasiłek, jednak traci on do niego prawo na 6 miesięcy, jeśli dwukrotnie odmówi przyjęcia proponowanego zatrudnienia bez uzasadnionych przyczyn. MATERIAŁ POMOCNICZY NR 4 Mieszkanie Wynajem mieszkania Wynajmując mieszkanie musimy zawrzeć umowę najmu. Wynajmujący zobowiązuje się oddać najemcy rzecz do używania przez czas oznaczony lub nieoznaczony, a najemca zobowiązuje się płacić wynajmującemu umówiony czynsz. Gdy wynajmujemy mieszkanie, lepiej, choć nie jest to konieczne, spisać umowę na piśmie. Umowa najmu nieruchomości lub pomieszczenia zawarta na czas określony, dłuższy niż jeden rok, powinna być zawarta na piśmie. W razie niezachowania tej formy uważa się, iż zawarta ona została na czas nie oznaczony (art. 660 kc). Wynajmując mieszkanie należy sprawdzić, czy wynajmujący jest rzeczywiście właścicielem i czy ma prawo do wynajmowania. W umowie lepiej określić, jakie elementy wyposażenia i które meble są do naszej dyspozycji oraz w jakim są stanie. Trzeba też określić wysokość czynszu, terminy płacenia, ewentualnie sposób waloryzacji, w stosunku do inflacji lub np. kursu dolara. Dochód z czynszu wlicza się do sumy dochodów, które po odjęciu np. kosztów przystosowania mieszkania do wynajmowania stanowią podstawę obliczenia podatku dochodowego od osób fizycznych. Wprowadzone ustawą z 2 lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych nowe przepisy przekształciły mieszkania kwaterunkowe czy zakładowe w mieszkania zajmowane na podstawie umowy najmu. Nowe przepisy urealniły zasady naliczania czynszu, utrzymując jednak w okresie przejściowym do końca roku 2004 ograniczenia w jego wysokości. Dla rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej (niezależnie od tego, czy zajmują one lokal na zasadzie najmu, czy też innego tytułu prawnego) wprowadziły system dodatków mieszkaniowych oraz ochronę lokatorów przed wypowiedzeniem najmu przez wynajmującego. Zniosły zakaz zajmowania dwóch lub więcej lokali mieszkalnych przez jedną osobę bądź małżonków. Wykup mieszkań komunalnych możliwy jest wtedy, gdy gmina ustali zasady sprzedaży lokali w budynkach mieszkalnych stanowiących własność gminy. Spółdzielnie mieszkaniowe Każdy (nawet małoletni) może być członkiem spółdzielni, a nawet jej założycielem (wymagana liczba założycieli to 10 osób). Sprawy członkostwa i wiele innych reguluje ustawa Prawo spółdzielcze z 1982 r. oraz statuty poszczególnych spółdzielni, którym przed wstąpieniem do spółdzielni warto się przyjrzeć. Są dwa rodzaje mieszkań spółdzielczych lokatorskie i własnościowe. By zostać członkiem spółdzielni, należy wnieść udział pieniężny odzyskuje się go, gdy członkostwo wygasa. Następnie wnosimy w gotówce lub w ratach wkład mieszkaniowy na 346

5 pokrycie części kosztów budowy mieszkania lokatorskiego lub wkład budowlany na pokrycie pełnych kosztów budowy lokalu bądź domu, gdy chcemy uzyskać własnościowe prawo do lokalu. Mieszkanie lokatorskie jest niezbywalne (nie można go sprzedać) i nie przechodzi na spadkobierców. Inny status ma mieszkanie własnościowe jest zbywalne i przechodzi na spadkobierców. Ostatnio popularne stało się wykupywanie mieszkań lokatorskich przekształcenie prawa lokatorskiego we własnościowe. Zasady określają statuty spółdzielni. Na poczet wkładu budowlanego zalicza się wtedy zaktualizowaną wartość wkładu mieszkaniowego. Resztę trzeba dopłacić zgodnie ze statutem (jednorazowo lub w ratach). Kupno na wolnym rynku Zanim kupimy mieszkanie, wiele rzeczy powinniśmy sprawdzić. Trzeba poprosić o zaświadczenie ze spółdzielni, że sprzedający jest właścicielem, lub o wyciąg z księgi wieczystej, gdy kupujemy mieszkanie hipoteczne czy dom. Warto uzyskać zaświadczenie z urzędu skarbowego i ZUS, że sprzedawca nie zalega z podatkami i opłatami (by Skarb Państwa nie zaspokajał swych wierzytelności z mieszkania). Najczęściej najpierw spisuje się umowę przedwstępną, w której określone zostają: data umowy notarialnej, cena, data przekazania pieniędzy i opuszczenia mieszkania, wysokość zadatku. Zadatek przepada, gdy kupujący wycofuje się z transakcji, gdy natomiast wycofa się sprzedający, kupującemu należy się zadatek w podwójnej wysokości. Kupno mieszkania wymaga sporządzenia przez notariusza aktu notarialnego. Następnie nabywca mieszkania musi zostać przyjęty w poczet członków spółdzielni albo uzyskać wpis do księgi wieczystej (mieszkanie hipoteczne). Kupujący winien pamiętać, że cena mieszkania to nie wszystko musi zapłacić także taksę notarialną, opłatę skarbową i prowizję pośrednika. Może to podrożyć koszty transakcji o około 10%. MATERIAŁ POMOCNICZY NR 5 Pieniądze W Polsce w 1998 roku obowiązują trzy progi podatkowe dla osób fizycznych osiągających dochody bez względu na wiek i posiadających własny NIP (Numer Identyfikacji Podatkowej nadawany jest przez urząd skarbowy po złożeniu podania): 19% poniżej zł rocznego dochodu, 30% do zł i 40% powyżej poprzedniej kwoty. Oznacza to, że obywatele płacą należny podatek w zależności od osiąganego dochodu, np. jeżeli roczny dochód wynosi mniej niż zł, wówczas należny podatek to 19% całorocznej kwoty. Regulacje podatkowe są ustalone na podstawie Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych z 1991 roku, wielokrotnie później nowelizowanej. Stosowane są również ulgi, które umożliwiają odliczenia od podatku (np. ulga budowlana, ulga na zakup pomocy naukowych, ulga na wydatki na usługi medyczne). Możliwość pośredniego uczestnictwa w wymianie pieniądza stwarzają banki, których działalność w Polsce regulowana jest przez ustawę Prawo bankowe oraz kodeks cywilny i administracyjny. System bankowy tworzą banki komercyjne (handlowe), udzielające kredytów krótkoi średnioterminowych, banki kredytu długoterminowego (finansowanie inwestycji) oraz bank centralny (którego działalność reguluje odrębna ustawa, Dz.U ). Aby otworzyć konto w banku, należy mieć ukończone 18 lat i posiadać stałe dochody. Możliwość otworzenia własnego konta mają studenci, a warunkiem jest posiadanie systematycznie przelewanego na rachunek stypendium (tzw. konto akademickie, w Polsce oferują je: PKO BP i Pekao SA). Możliwe jest też otwieranie konta niepełnoletnim dzieciom, nie posiadającym własnych dochodów, przez rodziców na warunkach określonych przez bank. Pieniądze w bankach można składać jako depozyty, które są powierzone bankowi na określony czas na specjalnych terminowych kontach o wyższym oprocentowaniu. Posiadaczom rachunków banki oferują możliwość korzystania z czeków oraz kart krajowych, które pozwalają dokonywać wypłat z bankomatów lub płatności w punktach usługowych i handlowych na terenie danego kraju (w Polsce wydają je m.in. BGŻ, BIG, Kredyt Bank, PBK, Pekao. Karta bankomatowa to karta identyfikacyjna, która różni się od karty płatniczej tym, że nie umożliwia bezgotówkowej zapłaty za usługi i towary, a wysokość możliwych do pobrania środków jest ograniczona albo określonymi przez bank limitami, albo aktualnym stanem konta. Kolejnym 347

6 rodzajem jest karta kredytowa, która klientowi banku pozwala w momencie dokonywania różnych płatności zaciągać krótkoterminowy kredyt. Powstałe zadłużenie ewidencjonowane jest na specjalnym koncie rachunku kredytowym i jest spłacane w określonych przez bank miesięcznych ratach (w Polsce Bank Śląski wydaje międzynarodową kartę Visa Classic, a Pekao SA kartę Partner). Niektóre karty mają zasięg międzynarodowy w Polsce wydawane są karty następujących systemów: VISA International, MasterCard International, American Express, Dinners Club, Europay International. Banki oferują również kredyty różnego typu (najczęściej mogą się o nie ubiegać posiadacze kont bankowych, otrzymujący stałe wynagrodzenie za pracę): hipoteczne, budowlane, konsumpcyjne, mieszkaniowe, na zakup samochodu. Planowane od dawna są również kredyty dla studentów (mają być uruchomione od roku akademickiego 98/99). Będą one udzielane na preferencyjnych warunkach niskie oprocentowanie, odroczony termin spłaty (po ukończeniu studiów i podjęciu pracy). Otrzymanie kredytu dla studentów może zostać uzależnione od roku studiów, na którym znajduje się student, od średniej ocen, jakie uzyskał, od zdania w terminie egzaminów. MATERIAŁ POMOCNICZY NR 6 Podróże Podstawowym dokumentem umożliwiającym podróż za granicę jest paszport. W naszym kraju wydaje się go na dziesięć lat, uprawnia do wielokrotnego przekraczania granicy (całą procedurę reguluje ustawa o paszportach, Dz.U. Nr 2 z 7 kwietnia 1991) Wyrobienie dokumentu kosztuje 100 zł. 50% zniżka przysługuje uczniom, studentom studiów stacjonarnych, emerytom, rencistom i ich żonom, jeśli są na utrzymaniu mężów. Jeśli paszport zostanie zgubiony, za ponowne wyrobienie trzeba zapłacić 300 zł, a po kolejnej stracie już 400 zł. Osoby poniżej 18. roku życia do wyrobienia paszportu muszą mieć ze sobą: kwestionariusz paszportowy, legitymację szkolną, znaczek skarbowy, trzy fotografie, dowód wpłaty na konto swojego urzędu, dowody osobiste rodziców i akt urodzenia. Niezbędna jest przy tym obecność obojga rodziców lub opiekunów, którzy muszą wyrazić zgodę na wydanie paszportu. Na otrzymanie granatowej książeczki czeka się zwykle nie dłużej niż dwa tygodnie. Podróżowanie po Europie stało się dużo prostsze od czasu wejścia w życie (26 III 1995) konwencji z Schengen na temat swobodnego przepływu osób. Obowiązuje ona w następujących krajach: Belgia, Niemcy, Francja, Luksemburg, Holandia, Hiszpania, Portugalia, Włochy, Austria. W zagranicznych wojażach bardzo użyteczne okazać się mogą różnego rodzaju karty i legitymacje dające zniżki do muzeów, teatrów, schronisk, dyskotek. Niektóre umożliwiają także zakupu zniżkowych biletów kolejowych. Do najbardziej znanych legitymacji turystycznych należą: Euro-26 karta daje jej posiadaczowi oprócz różnego rodzaju zniżek także ubezpieczenie na czas podróży. Przeznaczona jest dla młodzieży w wieku lat, ważność zachowuje przez 12 miesięcy, a kupić ją można w EMPiK-ach i biurach podróży. ISIC (International Student Identity Card) dostępna dla studentów oraz uczniów szkół średnich, rozprowadzana przez biuro podróży Almatur (za dodatkową opłatą można uzyskać ubezpieczenie), ważna do końca grudnia każdego roku. Go 25 mogą ją uzyskać, również w biurach Almaturu, osoby w wieku poniżej 25 lat, w cenę wliczone jest ubezpieczenie, jest honorowana w 50 krajach. PTSM ta legitymacja pomaga znaleźć niedrogi nocleg w schroniskach młodzieżowych, których w 68 krajach świata jest ponad 5,5 tys. (w Polsce około 600), pozwala na uzyskanie zniżki, a czasem jest warunkiem zameldowania. Dostępna w zasadzie dla każdego, wydawana przez PTSM, a ważność zachowuje przez rok. Turysta, który zamierza dużo podróżować kolejami, może zaopatrzyć się w zniżkowy bilet kolejowy. Jest kilka rodzajów tego typu biletów: InterRail nabyć go może każdy, najprościej w międzynarodowych kasach PKP. Zasięg biletu zależy od tego, na ile stref go wykupimy. Europa jest podzielona na 8 stref geograficznych i można zdecydować się na bilet 1-, 2-, 3-strefowy lub też globalny. W krajach, w których jest on 348

7 ważny, można poruszać się bez ograniczeń pociągami 2 klasy przez miesiąc (to okres ważności biletu). Wasteels-26/BIJ ten bilet mogą nabyć osoby przed 26. rokiem życia. Można go kupić podobnie jak InterRail oraz w niektórych biurach Orbisu, a daje posiadaczowi możliwość uzyskania zniżki na konkretną międzynarodową trasę. Euro Domino bilet dla wszystkich, do kupienia w międzynarodowych kasach PKP, ważność 3, 5 lub 10 dni. Kupując ten bilet można swobodnie poruszać się po wybranym kraju podróżując drugą klasą. Warto wspomnieć też o kolejowym bilecie grupowym Zoom i karnetach autobusowych Eurolines Pass (do kupienia w biurach Pekaes Bus). Do 48 krajów Polacy mogą pojechać bez wizy turystycznej, dzięki zawarciu z tymi krajami porozumień o zniesieniu obowiązku wizowego przy pobytach do 30 lub 90 dni. Prościej jest wymienić kilka państw, które nakładają na nas obowiązek wizowy (w Europie tylko Turcja): Kanada, Stany Zjednoczone, Australia, RPA, Izrael, Indonezja, Indie. W przypadku wystąpienia podczas pobytu za granicą nieprzewidzianych kłopotów (np. utrata paszportu, kradzież, niewywiązanie się biura podróży z oferty) należy skontaktować się z Ambasadą RP lub najbliższym konsulatem. Adresy polskich placówek dyplomatycznych można znaleźć w każdym przewodniku turystycznym. MATERIAŁ POMOCNICZY NR 7 Zdrowie Ochronę zdrowia regulują: Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej z 1991 roku i Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego z 1994 r. Istotne znaczenie mają także Ustawa o zawodzie lekarza oraz Kodeks etyki lekarskiej. W tych aktach prawnych znaleźć można rozproszone zapisy o prawach pacjenta. Do najważniejszych należy prawo do świadomego udziału w podejmowaniu decyzji dotyczących swojego zdrowia. Postępowanie diagnostyczne, lecznicze i zapobiegawcze wymaga zgody pacjenta, który może też wycofać pozwolenie na interwencję lekarza. Bez zgody pacjenta lekarz może interweniować tylko wtedy, gdy chory jest nieprzytomny (wypadek) lub gdy niemożliwe jest porozumienie się z ustawowym przedstawicielem małoletniego, psychicznie chorego lub niedorozwiniętego, a zwłoka w wykonaniu zabiegu może spowodować ujemne następstwa. W takich sytuacjach lekarz powinien zasięgnąć opinii innego lekarza, a jeśli jest to niemożliwe, zaznaczyć ten fakt na karcie operacyjnej. Art. 19. Ustawy o Zakładach Opieki Zdrowotnej mówi o prawie pacjenta do pełnej informacji o stanie zdrowia jest to prawo bezwarunkowe, od którego nie ma odstępstw. Chory może też zastrzec, że nie chce znać stanu swojego zdrowia (art. 16. Kodeksu Etyki Lekarskiej). Kolejne prawa zawarte w artykule 19 to: prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom wiedzy medycznej, prawo do poszanowania intymności i godności w czasie udzielania świadczeń zdrowotnych, prawo do umierania w spokoju i godności. Pacjent przebywający w szpitalu ma między innymi prawo: do otrzymania osobistej bielizny szpitalnej i środków higieny osobistej, do opieki pielęgnacyjnej przez osobę bliską lub przez inną wskazaną przez siebie, chyba że jest to niemożliwe ze względów epidemicznych lub ze względu na warunki przebywania innych osób chorych w pomieszczeniu, do nieograniczonego kontaktu korespondencyjnego i telefonicznego z ogólnie dostępnego telefonu, a w wyjątkowych wypadkach również z telefonu służbowego z osobami z zewnątrz, do osobistego kontaktu z osobami z zewnątrz w wyznaczonych godzinach, a jeżeli nie zakłóca to toku pracy szpitala bądź nie wpływa ujemnie na warunki przebywania innych pacjentów, również w innych godzinach, do opieki duszpasterskiej duchownego wyznawanej przez siebie religii i umożliwienia mu uczestnictwa w obrzędach religijnych organizowanych w szpitalu. 349

8 W godzinie śmierci pacjent ma prawo do osobistego i nieskrępowanego obecnością innych osób kontaktu z najbliższymi mu osobami i duchownym wyznawanej przez siebie religii. Może też zastrzec, aby po jego śmierci nie pobierać z jego zwłok tkanek, narządów lub komórek w innym celu niż dla ustalenia przyczyny zgonu. Do praw pacjenta należy także możliwość wyboru lekarza podstawowej opieki zdrowotnej spośród lekarzy publicznego zakładu opieki zdrowotnej, udzielającego świadczeń w rejonie zamieszkania, nauki bądź w miejscu pracy i prawo do uzyskania za częściowym pokryciem kosztów lub bezpłatnie leków i materiałów medycznych zamieszczonych w wykazach ustalonych przez ministra zdrowia i opieki społecznej. Szczegółową listę praw pacjenta zawiera Karta praw pacjenta przygotowywana przez Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej. Zbiera ona, rozwija i konkretyzuje przepisy z różnych aktów prawnych. Pacjenci nieletni mają takie same prawa jak dorośli, z tym że wyrażanie zgody lub jej odmowa (jeśli dotyczy osoby poniżej 16 lat) przysługuje rodzicom bądź opiekunom. Jeżeli pacjent nieletni ukończył 16 lat, jego zgoda lub odmowa na świadczenia zdrowotne także wymaga potwierdzenia przez osobę reprezentującą jego prawa. Prawo przewiduje sytuacje, w których lekarz może odstąpić od obowiązującej go tajemnicy lekarskiej, która nakłada na niego zakaz informowania osób trzecich o stanie zdrowia pacjenta: gdy złamanie tajemnicy konieczne jest do dalszego leczenia (ujawnienie informacji innemu lekarzowi), gdy pacjent zgadza się na niestosowanie się do tajemnicy lekarskiej, gdy ukrywanie stanu zdrowia pacjenta niesie zagrożenie dla życia/zdrowia jego lub kogoś z otoczenia, kiedy istnieje domniemanie, że stan pacjenta ma związek z zabójstwem, samobójstwem, zatruciem lub uszkodzeniem ciała w związku z przestępstwem. Podstawowa opieka zdrowotna w Polsce jest bezpłatna. Ci, którzy decydują się jednak na korzystanie z prywatnych usług medycznych, mogą skorzystać z ulgi podatkowej. Na przykład w 1997 r. każdy podatnik mógł odliczyć wydatki poniesione na leczenie do wysokości kwoty 208,60 zł. Teksty na temat małżeństwa i rodziny, pracy i mieszkania przygotowano na podstawie: M. Płatek, Ł. Bojarski, Z prawem na ty, Polskie Stowarzyszenie Edukacji Prawnej, Warszawa 1997 Teksty o pieniądzach, podróżach i zdrowiu napisał Paweł Aleksandrowicz 350

9 MATERIAŁ POMOCNICZY NR 8 Przykłady z angielskiego poradnika prawnego dla młodych ludzi Źródło: Young Citizen s Passport, Citizenship Foundation, Londyn