NOWA UKRAINA. Zeszyty historyczno-politologiczne 9 10/2010

Transkrypt

1

2 NOWA UKRAINA Zeszyty historyczno-politologiczne 9 10/2010 Kraków Przemyśl 2010

3 Nowa Ukraina / New Ukraine RADA NAUKOWA: Andrzej Banach (Kraków), Paul Best (New Haven, CT), Aleksander Bobko (Rzeszów Kraków), Zdzisław Budzyński (Rzeszów Przemyśl), Andrzej Chojnowski (Warszawa), Andrzej Chwalba (Kraków Przemyśl), Jan Draus (Rzeszów Przemyśl), Roman Drozd (Słupsk), Piotr Franaszek (Kraków Przemyśl), Mark von Hagen (Tempe, AZ), John-Paul Himka (Edmonton, AB), Aleksandra Hnatiuk (Warszawa Kijów), Illja Kononow (Łuhańsk), Anatolij Kruhłaszow (Czerniowce Wilno), Hiroaki Kuromiya (Bloomington, IN), Jacek Lubecki (Little Rock, AR), Andrzej Nowak (Kraków Warszawa), Roman Solchanyk (Los Angeles, CA), Andrzej Leon Sowa (Kraków), Stanisław Sroka (Kraków), Stanisław Stępień (Przemyśl), Frank Sysyn (Toronto, ON), Jerzy Tomaszewski (Warszawa), Wadym Wasiutynśkyj (Kijów), Leonid Zaszkilniak (Lwów). REDAKCJA: Jarosław Moklak (redaktor naczelny, Kraków Przemyśl), Ola Kich-Masłej (sekretarz redakcji, Kraków), Tarik Cyril Amar (New York, NY), Piotr Andrusieczko (Poznań), Anna Babiak (Kraków), Piotr Bajor (Kraków), Jan Jacek Bruski (Kraków), Grzegorz Demel (Kraków), Marta Dyczok (London, ON), Dawid Gacek (Kraków), Dmytro Kobrynśkyj (Kijów), Agnieszka Korniejenko (Kraków Przemyśl), Paweł Krupa (Kraków Przemyśl), Evhen Ladna (Toronto, ON), Torsten Lorenz (Berlin Praha), Marian Mudryj (Lwów), Jan Pisuliński (Rzeszów), Diana Reilly (New York, NY). RECENZJA: Jan Draus KOREKTA: Irena Spolska-Oniszko FOT. NA OKŁADCE: Marian Mudryj, Demontaż pomnika Lenina we Lwowie Redakcja nie zawsze identyfikuje się z poglądami autorów artykułów publikowanych w Nowej Ukrainie Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na działalność statutową Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Publikacja dofinansowana przez Państwową Wyższą Szkołę Wschodnioeuropejską w Przemyślu WYDAWCA: Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska w Przemyślu Copyright by Nowa Ukraina. Zeszyty historyczno-politologiczne, Kraków Przemyśl 2010 ISSN ADRESY REDAKCJI: Uniwersytet Jagielloński Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska Instytut Historii Instytut Stosunków Międzynarodowych ul. Gołębia 13 ul. Tymona Terleckiego Kraków, PL Przemyśl, PL mailto: nowaukraina@gmail.com skype: nowaukraina DRUK I OPRAWA: San-Set, Przemyśl, Ostrów 485 (druk ukończono 29 listopada 2011 r.)

4 Nowa Ukraina. Zeszyty historyczno-politologiczne, 9 10/2010 HISTORIA I HISTORIOGRAFIA Małgorzata Kuźbida, Ukraińska Centralna Rada Pierwsze kroki w tworzeniu fundamentów nowoczesnego państwa... 5 Walentyna Łos, Studia cerkiewno-historyczne czasów nowożytnych i najnowszych w Ukrainie współczesnej. Próba analizy historiograficznej...13 POLITOLOGIA Mychajło Żuk, Rola elity w kształtowaniu ukraińskiej kultury politycznej (na przykładzie regionu sumskiego) Jurij Macijewskyj, Pokusy autorytaryzmu Pawło Mołoczko, Dynamika rozwoju systemu partyjnego współczesnej Ukrainy do 2006 r SOCJOLOGIA Natalija Kowalisko, Socjologiczna analiza współczesnych typów zachowań mobilnych (aspekt regionalny) EKONOMIA Anatolij Barwinśkyj, Droga Ukrainy do gospodarki rynkowej perspektywa politologiczna Robert Kłaczyński, Ukraiński sektor energetyczny. Stan obecny i perspektywy REGIONY Wołodymyr Biłećkyj, Przestrzeń językowo-kulturowa wschodniej Ukrainy...93 Anna Chusnutdinow, Kulturowy fenomen Rusi Szlachtowskiej RECENZJE, WYDARZENIA Jurij Rudnyćkyj, Powrót Jaremy do Ukrainy. Książę już nie przeraża Ukraińców jest wręcz odwrotnie Roman Hryćkiw, Kilka uwag o współczesnym wydawaniu źródeł z historii ukraińskiego ruchu wyzwoleńczego XX w Illja Kononow, Адамович С. В., Соборність та регіональний розвиток у суспільно-політичному житті незалежної України, вид. Місто НВ, Івано-Франківськ 2009, с Łukasz Kumor, Josyf Slipyj burzliwe życie greckokatolickiego hierarchy...137

5 New Ukraine. A Journal of History and Politics, 9 10/2010 HISTORY AND HISTORIOGRAPHY Kuźbida, Małgorzata. The Ukrainian Central Council The first steps to laying the foundation of a modern state... 5 Łos, Valentyna. Ecclesiastical historical studies of modern history in contemporary Ukraine: an attempt at historiographic analysis...13 POLITICAL SCIENCE Zhuk, Mykhailo. The role of elites in the development of ukrainian political culture, (the experiance of Sumy region) Matsiievsky, Yurii. The temptations of authoritarianism Molochko, Pavlo. The dynamics of developing the party system in contemporary Ukraine until SOCIOLOGY Kovalisko, Nataliia. A sociological analysis of contemporary types of mobile behavior (the regional aspect) ECONOMY Barvinsky, Anatolii. Ukraine's path to a market economy Kłaczyński, Robert. Ukrainian power sector: Its current situation and prospects REGIONS Biletsky, Volodymyr. The linguistic-cultural scope of Eastern Ukraine Chusnutdinow, Anna. The Cultural Phenomenon of Ruś Szlachtowska (Shlakhtov Ruthenia) REVIEWS, EVENTS Rudnytsky, Yurii. The return of Yarema to Ukraine. The Prince does not horrify Ukrainians any more it is indeed the other way round Hrytskiv, Roman. A few comments on the contemporary publishing of the 20th century Ukrainian liberation movement sources Kononov, Illia. Адамович С. В., Соборність та регіональний розвиток у суспільно-політичному житті незалежної України, вид. Місто НВ, Івано-Франківськ 2009, с Kumor, Łukasz. Josyf Slipyi a stormy life of the Greek Catholic hierarch...137

6 Małgorzata Kuźbida Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska, Przemyśl Ukraińska Centralna Rada Pierwsze kroki w tworzeniu fundamentów nowoczesnego państwa Centralna Rada jako organ władzy przedstawicielskiej w Ukrainie już w pierwszych dniach po wybuchu rewolucji lutowej 1917 r. zaznaczyła swoje miejsce w przestrzeni politycznej Europy, doprowadzając do ukonstytuowania się Ukraińskiej Republiki Ludowej. Mimo że istniała jedynie rok, pozostawiła po sobie bogaty dorobek ustrojowy. Autorka podkreśla, że w ustawodawstwie Centralnej Rady wyraźnie uwidacznia się charakter państwa ukraińskiego szanującego prawa wszystkich jego mieszkańców. W przeddzień wybuchu I wojny światowej trudno było przypuszczać, że inicjatywa państwowotwórcza zrodzi się w środowisku ukraińskim pozbawionym tradycji państwowej. Terytorium Ukrainy było podzielone pomiędzy dwa wielkie mocarstwa, poddające ludność eksploatacji gospodarczej oraz ograniczające rozwój tradycji kulturowych zamieszkujących je narodów. Wojna przyspieszyła jednak procesy narodowowyzwoleńcze i na kontynencie europejskim pojawiło się wiele nowych państw, wśród nich kilka państwowości ukraińskich. Jako pierwsza powstała Ukraińska Republika Ludowa, wyznaczająca istotny krok w kształtowaniu się nowoczesnego państwa. Ten burzliwy okres formowania się państwowości ukraińskich zamyka Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka, częściowo wyrażająca przekonania i założenia ojców ukraińskiego odrodzenia narodowego. Chociaż państwowość ta, będąc integralną częścią Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, pozbawiona była suwerenności, to jednak wpłynęła na rozwój ukraińskich dążeń narodowych w XX w. Rewolucja narodowo-społeczna, której poddani zostali Ukraińcy, wyrażała się w wielu postulatach, często wzajemnie się wykluczających i wynikających z ucisku społecznego. Upadek caratu przyniósł Ukraińcom z Naddnieprza niepowtarzalną od wieków szansę samodzielnego stanowienia o losach kraju. Problemami, z jakim przyszło im się zmagać, była nie tylko trwająca wojna, ale i rewolucja socjalistyczna, kryzys ekonomiczny, dynamicznie rozwijający się anarchizm 1. Na tle tych niesprzy- 1 В. А. Савченко, Махно, Харків, /2010 HISTORIA I HISTORIOGRAFIA 5

7 6 Małgorzata Kuźbida jających warunków politycznych ukraińscy myśliciele sformułowali założenia, które legły u podstaw nowej państwowości. Realizowali je poprzez krajowe zgromadzenie ogólne określone mianem Centralnej Rady, na czele której stał profesor historii Mychajło Hruszewśkyj (Hruszewski). Na początku swojej działalności twórcy ukraińskiej myśli politycznej domagali się demokratyzacji państwa rosyjskiego i zabezpieczenia ukraińskiej autonomii narodowo-terytorialnej, odrzucając zasadę dyktatury proletariatu przyjętą przez rosyjskich socjalistów 2. U podłoża programów politycznych legły zasady nakazujące budowanie społeczeństwa bezklasowego, respektującego równouprawnienie narodowe, co miało się dokonać w oparciu o prawo do używania języka ojczystego w szkołach i urzędach. Faktem jest, że ówczesne elity ukraińskie dążyły do budowy państwa, w którym chłopski zniewolony naród uzyskałby prawo do samostanowienia 3. Myśl tę odnajdujemy we wspomnieniach jednego z uczestników rewolucji, który pisał: ludzie zamieszkujący Ukrainę, uważający się za Ukraińców mają w sobie zachować głębokie przekonanie o jedności narodowej, a ich status materialny najdobitniej potwierdza, kto jest kim. Jednocześnie jako ludzie dążący do wolności narodowej i klasowej uważamy, że uzyskać ją można poprzez stworzenie własnego państwa, które będzie stało na straży prawa i porządku 4. Socjalizm i federacja Okoliczności sprawiły, że ideologia socjalistyczna zdobywała coraz większe wpływy w społeczeństwie ukraińskim. Dlatego w wypowiedziach wielu działaczy politycznych uwidaczniał się spór pomiędzy tym, co w pierwszej kolejności ma stanowić o ukraińskim odrodzeniu: walka narodowa czy klasowa? W odróżnieniu od rosyjskich rewolucjonistów ukraińscy politycy opowiadali się za budową odrębnego państwa. Zanim doszło do istotnych podziałów wewnętrznych w partiach politycznych, ukraiński ruch narodowy rządził się kilkoma zasadami, których podstawy sięgały XIX wieku. Ideologiem uznawanym za twórcę ukraińskiej myśli socjalistycznej był Mychajło Drahomanow, który, dostrzegając trudności w formowaniu bytu politycznego przez Ukraińców, przekonywał do budowania systemu opartego na autonomii samorządowej i federacji narodowej. W jednych ze swoich pism tak argumentował swoje stanowisko: Nasz naród jest reprezentowany przez społeczność wiejską. Nie mamy arystokracji ani burżuazji. Dlatego też ukraiński ruch walczący o wyzwolenie powinien mieć wyłącznie charakter narodowy oraz wyznawać idee socjalizmu rozumiane jako działanie wspólnoty odrzucającej nadmierny egoizm w przestrzeni politycznej i ekonomicznej. Epitetem narodowy określano każdego, kto dążył do ochrony Ukraińców, a najlepszym tego przykładem miała być wolność polityczna. Osiągnąć ją można jedynie poprzez odrzucenie narodowej anarchii, stając się tym samym liderem przemian demokratycznych. One to dyktują wszystkim zniewolonym narodom potrzebę utworzenia światowej federacji, w której każdy naród uzyska autonomię narodowo-terytorialną 5. Jak wynika z powyższego stwierdzenia, należało propagować w szerokim wymiarze idee federacji. Natomiast priorytetowe traktowanie społeczeństwa wynikało z przekonania, że należy mu stworzyć taki ład, aby mogło się wewnętrznie integro- 2 S. Szajdak, Polsko-Ukraińskie Sojusze Polityczno-Wojskowe w 1920 r., Warszawa 2005, s R. Szporluk, Imperium, komunizm i narody. Wybór esejów, Kraków 2003, s М. Галаган, З моїх споминів, т. 2, Львів 1930, с І. Л. Рудницький, Драгоманов як політичний теоретик, [w:] red. І. Л. Рудницький, Історичні ессе, т. 1, Київ, 1994, с

8 Ukraińska Centralna Rada wać, wybierając samodzielnie zakres i formę współpracy. Umożliwić ją miał ustrój oparty na autonomii narodowo-terytorialnej. Przyjmując koncepcję Drahomanowa, Ukraińcy uważali, że aby przetrwać, naród ukraiński musi się jednoczyć, stosując kryterium społeczne i terytorialne, a jednocześnie dążyć do decentralizacji władzy zwierzchniej. Tylko dzięki odrzuceniu centralizmu można uzyskać siłę społeczną na najniższym poziomie organizacji wspólnot lokalnych, aż po przekształcenie ich w struktury narodowe. Natomiast autonomia regionów, dająca społeczeństwu prawo do samorządnego gospodarowania dobrami społecznymi, uchroni naród od zniewolenia. Jak twierdził Drahomanow, wolność i praworządność wprowadzona w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północne najpełniej określa naturę ludzką. Zdolność zespolenia dwóch czynników, potrzeba utrzymania porządku politycznego, przy jednoczesnym poszanowaniu natury ludzkiej dążącej do życia w harmonii i równości społecznej, dyktuje konieczność odrzucenia obecnie znanych systemów politycznych i nakazuje wybierać demokrację 6. Wskazując wartość i rolę wspólnot lokalnych, w których główną rolę odgrywa lud, Drahomanow podkreślał znaczenie małych regionalnych hromad stanowiących, jego zdaniem, podstawę i ostoję państwowości 7. Dla Drahomanowa istotny był czynnik samodzielnego, oddolnego organizowania się społeczeństw, które w swej istocie miały dążyć do zawarcia swoistej umowy społecznej. Mówiąc o wolności, miał na myśli formy, które najlepiej uwidaczniałyby społeczne dążenia do samorządności. Mychało Hruszewśkyj, wprowadzając zasadę etniczności, podzielał poglądy Drahomanowa. To ona miała wytyczać granice wspólnot samodzielnie tworzących okręgi autonomiczne, realizując tym samym zasadę federacji oraz wspierając ideę wyzwolenia narodowego i społecznego. Należało tego dokonać poprzez umiejscowienie narodu w ogólnoświatowym procesie przemian. Zważając na słabość świadomości narodowej wynikającej głównie z odmiennie interpretowanego pojęcia wspólnoty, czynnikiem integrującym społeczność miała stać się uniwersalna struktura odzwierciedlona w formie autonomii narodowo-terytorialnej, określanej przez czynnik etniczności, a w dalszej perspektywie prowadząca do ukonstytuowania się państwa. Fakt, że Ukraińcy jako jedni z pierwszych narodów w imperium Romanowów aktywnie włączyli się w proces samostanowienia o swoim losie, świadczy o rodzącym się poczuciu odrębności narodowej. Mimo słabo rozwiniętej struktury społecznej mała grupa inteligencji wzięła na siebie odpowiedzialność za powstanie nowego systemu polityczno-społecznego, tworzonego na zrębach struktury poimperialnej 8. W projekcie Hruszewśkiego odrodzenie państwowe miało się odbywać poprzez gwarancje dane narodowi, a to w konsekwencji miało służyć przemianie świadomości społecznej w procesie budowy demokracji. Autor często powtarzał: dopiero wówczas, gdy każdy z nas odczuje, że jest wolny i równy, nastąpi pełne państwowe odrodzenie narodowo-terytorialne 9. Zgodnie z tymi założeniami Ukraina miała uzyskać prawo do samodzielnego, niczym nie ograniczonego rozwoju wraz z innymi narodami Rosji, dzięki czemu mogłaby powstać ogólnoświatowa federacja równych i wolnych wspólnot narodowych Hasłem przewodnim charakteryzującym Drahomanowa było bez naczalstwa, bez władzy zwierzchniej. Zob. А. В. Добгич, Українська ідея в політичній теорії М. Драгоманова, Київ 1991, s М. Драгоманов, Антракт з теорії українофільства , Київ 1992, s W. Mędrzecki, Niemiecka interwencja militarna na Ukrainie w 1918 roku, Warszawa 2000, s М. Грушевський, На всеукраїнський з їзд, Нова Рада, Київ, 29 marca Б. Кістяківський, М. Драгоманов і питання про самостійну українську культуру (на роковини смерті), Київ 1996, s. 4.

9 8 Małgorzata Kuźbida We wszystkich środowiskach politycznych w okresie rewolucji narodowej dominowały ideały socjalizmu, a wraz z nimi idee federacyjno-autonomiczne. Uzasadniano nimi konieczność politycznego zaangażowania społeczności, której struktura wewnętrzna nie była jeszcze w pełni rozwinięta, ale na tyle silna, by domagać się prawa do istnienia. Jak powszechnie wiadomo, okoliczności gospodarcze, społeczne i międzynarodowe nie sprzyjały dążeniu do samodzielności politycznej Ukraińców 11. Mimo iż idea niezależności państwowej była już sformułowana, w początkowej fazie rewolucji nie zyskała szerszej akceptacji wśród elit, a tym samym nie od razu pełniła funkcję podbudowy teoretycznej. Doszło do tego dopiero w drugim etapie rewolucji. Należy przy tym pamiętać, że ówczesna elita ukraińska zmuszona została do zmierzenia się z hasłami suwerenności narodowej, mimo iż szerokie warstwy społeczne ulegały radykalizacji nastrojów i domagały się głównie poprawy położenia ekonomicznego. Równocześnie wciąż dość mocno akcentowany był postulat tworzenia autonomii i federacji, w której Ukraińcy i inni obywatele Ukraińskiej Republiki Ludowej uzyskaliby prawa świadczące o woli kształtowania bytu na wzór Stanów Zjednoczonych Ameryki. Silne przywiązanie do ideałów pozostawionych przez dziewiętnastowiecznych myślicieli uwidoczniło się w pierwszych aktach Centralnej Rady w uniwersałach. Trudno oprzeć się wrażeniu, że były one pisane w duchu willsonowskiej tezy o prawie narodów do samostanowienia, w myśl której każda z grup narodowych winna posiadać sposobność do politycznej egzystencji 12. Podstaw teoretycznych takiego stanowiska dostarczały również postulaty socjaldemokracji austriackiej, z której czerpano wzorce 13. Sam skład Centralnej Rady jako organu przedstawicielskiego potwierdzał wielonarodowość kraju. I Uniwersał ogłaszający światu istnienie narodu ukraińskiego jednocześnie nadawał prawo innym obywatelom Ukraińskiej Republiki Ludowej do równoprawnego decydowania o losie kraju. Odrzucono filozofię carskiego samodzierżawia na rzecz pokojowego współistnienia. Kolejne uniwersały potwierdzały jeden z głównych postulatów, jakim było dążenie do umacniania samorządności społecznej 14. Zarówno teoretyczne podstawy ideowe, jak i rozwiązania prawne wskazywały na realizację owego ideału. Zasadnicza większość ustaw wpisywała się w ten nurt, uzasadniając konieczność tworzenia autonomicznych jednostek na obszarze Ukrainy. Wypada w tym miejscu dodać, że poza ukraińskimi elitami decyzje o współrządzeniu podejmowali przedstawiciele innych narodowości. Centralna Rada jako organ przedparlamentarny zrzeszała przedstawicieli wielu partii politycznych. Z dostępnych źródeł wynika, że 75% stanowili Ukraińcy, 14% Rosjanie, 6% Żydzi oraz 2,5% Polacy, co miało odpowiadać ówczesnemu stanowi etnicznemu Ukrainy 15. Na tle wielu problemów społecznych i politycznych istniało wśród elit głębokie przekonanie o konieczności stanowienia autonomii na każdym szczeblu życia spo- 11 О. Павлюк, Боротьба України за незалежність і політика США ( ), Київ 1996, s W. Dobrzycki, Historia stosunków międzynarodowych w czasach nowożytnych , Warszawa 1996, s Socjaldemokraci ukraińscy wydali odezwę do narodu, w której nawoływali do budowania ładu demokratycznego i przekształcenia państwa wielonarodowego w federację. Zaznaczali przy tym, że opierają się na teoretycznych podstawach programu socjaldemokracji niemieckiej i austriackiej. Zob.. В. Винниченко, Відродження нації, t. 1, Київ Відень 1920, s П. Толочко (ред.), Українська Центральна Рада. Документи і матеріали, t. 1. Київ 1996, с. 101, 164, Ibidem, s. 12.

10 Ukraińska Centralna Rada łecznego. W sposób naturalny zwracano szczególną uwagę na konieczność poprawy poziomu życia narodu ukraińskiego. Nie odżegnywano się również od potrzeb innych grup narodowych. Istotnym elementem, na jaki zwracali uwagę Ukraińcy ze wszystkich partii, była potrzeba wyzwolenia nie tylko ekonomicznego, lecz przede wszystkim narodowego. Dzięki emancypacji narodowej miała nastąpić równolegle rewolucja społeczna, a wraz z nią gospodarcza. Można jej było dokonać, reformując istniejący ład społeczny poprzez nadanie Ukrainie autonomii narodowo-terytorialnej. Państwo wielonarodowe Od strony formalnej przyznano prawo wszystkim mieszkańcom Ukrainy do organizowania się w autonomiczne wspólnoty lokalne i narodowe. W realizacji tych zapisów pomagały rezolucje najważniejszych partii politycznych, co już od początku ich aktywności było projektem sztandarowym. Dlatego socjaliści rewolucjoniści (UPSR), socjaldemokraci oraz socjaliści federaliści poparli Ustawę o autonomii narodowej i osobistej ogłoszoną 9 stycznia 1918 roku 16. Centralna Rada tym aktem potwierdziła kierunek, jaki wybrała w procesie budowania Ukraińskiej Republiki Ludowej, uznając wielonarodowość państwa. Spośród wielu grup narodowych Polacy, Żydzi i Rosjanie w sposób formalny uzyskiwali automatyczne prawo do autonomii. Pozostałe grupy mogły je otrzymać pod warunkiem zebrania co najmniej 10 tysięcy podpisów pod petycją rejestrującą ich wspólnotę. Poza prawem do swobodnego posługiwania się rodzimym językiem narody otrzymywały możliwość tworzenia wspólnot narodowych, na podstawie których uzyskiwały wsparcie finansowe państwa. Dodatkowo uznano za zasadne przyznanie prawa do tworzenia oddzielnego ministerstwa mieszkańcom narodowości żydowskiej, licznie w owym czasie reprezentowanej społeczności. Najpierw powołano do składu rządu sekretarza do spraw żydowskich, a następnie przegłosowano ustawę o żydowskiej radzie narodowej, co w praktyce oznaczało utworzenie oddzielnego organu ustawodawczego, pozostającego częścią większego organizmu, jakim była Centralna Rada 17. Na zasadzie analogii uznawano obecność Polaków, których w rządzie Wołodymyra Wynnyczenki reprezentował zastępca sekretarza Mieczysław Mickiewicz 18. Rewolucja pozwoliła na prezentację wielu myśli i spostrzeżeń, co sprzyjało rozwojowi ruchów narodowych. Pluralizm polityczny na tle wielonarodowego społeczeństwa ukraińskiego wydawał się być postulatem jak najbardziej adekwatnym do sytuacji. Dla socjalistów z wszystkich ugrupowań ważne było, aby w jak najszybszym czasie zmienić carski ustrój na wszystkich szczeblach władzy państwowej. Chociaż brakowało konkretnych i sprecyzowanych projektów regulujących ustrój budowanego państwa, w większości wszystkie ugrupowania były zgodne co do formy, dzięki której miało być wyłonione przedstawicielstwo państwowe. Zwracano uwagę na znaczenie wyborów powszechnych jako fundamentu demokracji. Postulat ten traktowany był jako antidotum na rany zadane przez system centralistyczny, przygniatający oddolne pragnienia wolności. Ukraińscy politycy mieli głębokie przeświadczenie o konieczności budowania państwa otwartego, demokratycznego, uznawanego przez wszystkie zamieszkujące go narodowości za państwo prawa. 16 Ibidem, s Центральний Державний архiв вищих органiв влади та управлiння, f. 1854, op. 1, spr. 20, arkusz 4 18 J. J. Bruski, Centrum Państwowe Ukraińskiej Republiki Ludowej na wychodźstwie , Kraków 2004, s. 532.

11 10 Małgorzata Kuźbida Ustrój państwowy W pierwszej fazie rewolucji partie mówiły o potrzebie ustanowienia systemu republiki parlamentarnej zgodnie z wzorami przodków. Nasi przodkowie Kozacy, organizując lokalne zebrania, tworzyli podwaliny systemu przyjętego przez państwa zachodnie, dzięki któremu formuła parlamentu stała się wyrazem wolności i praworządności. Teraz naszym obowiązkiem jest przywrócić dawne tradycje, będące narodowym dziedzictwem. Republika dająca siłę narodowi i państwu powinna ponownie stanowić podwaliny niezależnego państwa 19. Przychylne nastawienie do parlamentarnej formy ustroju państwowego miało bowiem ścisły związek z gloryfikacją czasów Siczy Zaporoskiej, czyli pochwałą kozaczyzny, jej struktury wewnętrznej, a przede wszystkim było akceptacją formy wewnętrznej kooperacji. Od tych założeń nie odbiegali przede wszystkim najliczniej reprezentowani w rządzie URL socjaldemokraci, bowiem od ich woli zależało, która z propozycji ideowych zostanie przyjęta. Swoje stanowisko Borys Martos argumentował w sposób następujący: Znamy taką formę państwa, jak parlament i republika. Wiemy, że jej trwałość zależna jest obecnie od klasy silniejszej. Jednakże upadek kapitalizmu i budowa socjalizmu nie zaprzeczają istnieniu republiki. Odpowiednie dostosowanie jej do wymogów stawianych przez ukraiński lud pracujący ukaże te cechy demokracji, jakich wcześniej nie rozwijano. W chwili rozwoju naszej organizacji nie mieliśmy możliwości uczestniczenia w kreowaniu politycznej rzeczywistości. Teraz, gdy nadszedł odpowiedni czas, wraz z dążeniem do decentralizacji dajemy wyraz naszej otwartości i odpowiedzialności. Każda klasa zamieszkująca naszą ojczyznę posiadać będzie prawo do współuczestnictwa w systemie władz. Oferując jej tę możliwość, likwidujemy bariery rozwoju gospodarczego i państwowego. Poprzez pięcioprzymiotnikowe prawo wyborcze stworzymy demokrację, na czele której stanie ponadregionalna rada sejm. Utożsamiając naród z państwem, wesprzemy jego proces uświadamiania. Jego bierność społeczna zostanie osłabiona dopiero wówczas, gdy wprowadzimy równość ekonomiczną, wzmagającą aktywność polityczną. Bez równoczesnego udziału ludzi pracy w powszechnej nacjonalizacji oddającej środki produkcji tym, którzy zrobią z nich powszechny użytek wraz z pełnią władzy politycznej, nie można mówić o zwycięstwie rewolucji. Jej pełna realizacja nastąpi wówczas, gdy wszystkie dziedziny życia politycznego będą podporządkowane bezklasowemu społeczeństwu. Dlatego jego udział w sejmie krajowym jest konieczny 20. W Radzie Centralnej Borys Martos widział zalążki przyszłego parlamentu jako przedstawicielskiego organu wszystkich klas społecznych. Parlament ten powinien stać na straży potrzeb narodowych i klasowych oraz gwarantować wybór reprezentacji parlamentarnej. Ważna była formuła wyboru przez ogół narodu w wyborach powszechnych. Zaznaczano przy tym, że tylko dzięki zaufaniu społecznemu, którym naród obdarzył rządzących, może dojść do umocnienia wolności społeczeństwa ukraińskiego. Istota tego postulatu niezmiennie powracała w deklaracjach programowych działających wówczas partii politycznych. Uznawanie systemu parlamentarnego za instrument zmian sankcjonowało dążenie do nowego ładu społeczno- 19 M. Michnowski przewodził wąskiej grupie tworzącej środowisko tzw. niepodległościowców. Partia nie zyskała poparcia społecznego, kilka miesięcy po ukonstytuowaniu jej członkowie przystąpili do innych organizacji. Niemniej jednak pozostawali tą grupą polityczną, która konsekwentnie opowiadała się za niepodległością kraju, bez względu na okoliczności. Zob. В. Журавський, Багатопартійна українська держава на початку XX століття. Програми і документи перших українських політичних партій, Київ 1992, s Б. Мартос, Як відновлено українську державу, Нью Йорк 1968, s

12 Ukraińska Centralna Rada politycznego 21. Z tej drogi nie schodzono przez cały okres rewolucji, aż do czasu, gdy podziały wewnętrzne wygenerowały powstanie antagonizmów. Zanim jednak do tego doszło, Centralna Rada uchwaliła ustawę O wyborach do Sejmu Ustawodawczego, na mocy której rozpoczęto przygotowania do ogólnokrajowej konstytuanty 22. Epilog Spokój i jednomyślność wśród polityków ukraińskich zostały zakłócone po przejęciu władzy w Rosji przez bolszewików. Debata polityczna na Ukrainie nabrała nowego wymiaru. Nasilająca się wrogość i nieufność pomiędzy rozwijającymi się frakcjami socjalistycznymi, głównie USDRP i UPSR, umacniały wewnętrzne nieporozumienia. Istotę polemiki stanowiła kwestia wyboru pomiędzy ustrojem parlamentarnym jako jednolitym przedstawicielstwem ustawodawczym czy też jego odmienną wizją w postaci rad robotniczych i chłopskich. Do wzrostu antagonizmów personalnych i programowych między socjalistami doszło w drugiej dekadzie rewolucji, kiedy to koniunktura rad robotniczych wypierała promowane przez rząd instytucje przedstawicielskie Ukraińskiej Republiki Ludowej. Ich formuła ukształtowana została w oparciu o program przyjęty jako Konstytucja Ukraińskiej Republiki Ludowej wspólnego autorstwa Mychajły Hruszewśkiego i Wołodymyra Wynnyczenki 23. W momencie jej konstruowania toczyła się debata ukazująca, na jakim etapie rozwoju znajdują się programy poszczególnych środowisk. Wszystkie bardziej znaczące partie dążyły do formalnego uznania ich stanowiska za obowiązujące. Zgodnie stwierdzono, że naturalną koleją rzeczy w owym procesie będzie stworzenie ustawy zasadniczej. Chociaż początkowo nie istniał konsensus co do jej treści, to dzięki autorytetowi i osobistemu zaangażowaniu Mychajły Hruszewśkiego proces jej tworzenia zakończył się pod koniec 1917 roku 24. Nasilająca się nawałnica wojenna oraz przygotowania do obrad pokojowych w Brześciu Litewskim zmusiły jej twórców do odsunięcia kwestii ustrojowych na dalszy plan. Z kolei uznanie Ukrainy za podmiot prawa międzynarodowego przez obradujące strony inspirowało socjalistów (USDRP, UPSF, UPSR) do aktywniejszego poszukiwania wzorców stanowiących zasady ładu wewnętrznego. Należy również dodać, że posiłkowali się opiniami wyrażanymi przez Ukraińców z Galicji, którzy konsekwentnie popierali ideę republiki parlamentarnej 25. Zarówno socjaldemokraci, jak i eserzy oraz federaliści pokładali nadzieję w Konstytucji Ukraińskiej Republiki Ludowej. Zwrócenie się ku uznawanym na świecie formom ustrojowym podtrzymywane było niezmiennie przede wszystkim przez socjalistów federalistów. Jako jedyni konsekwentnie przez cały okres rewolucji pozostawali oni wierni jednej idei, nie kwestionując systemu republiki parlamentarnej. Początkowo wsparci przez socjaldemokratów i eserów, przedstawiali zalety systemu republikańskiego, akceptując jego formy oraz adaptując je do wymogów chwili. 21 І. Р. Вєтров, Політичні партії України на початку XX століття ( ), Харків 1997, с E. Wiszka, Systemy polityczne Ukrainy, Toruń 2007, s E. Wiszka, Systemy polityczne op. cit., s Стаття М. Грушевського, Проект української конституції, Народна Воля, Київ, О. Жерноклеєв, Національні секції австрійської соціалдемократії в Галичині і Буковині , Івано-Франківськ 2006, с

13 12 Małgorzata Kuźbida Ukraińska Republika Ludowa, mimo wielu przeciwności, z jakimi przyszło jej się zmagać, przeszła do historii jako państwo otwarte na pokojowe współistnienie z otaczającymi ją narodami i państwami. Niesprzyjające okoliczności, zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne, doprowadziły jednak do jej upadku. Niemniej jednak dorobek prawno-ustrojowy, jaki po sobie pozostawiła, stawiają ją w jednym rzędzie z tymi podmiotami politycznymi, które opierały się na potrzebie korzystania z doświadczeń prawno-ustrojowych innych krajów i na współpracy międzynarodowej. Кузьбіда М., Українська Центральна Рада Перші кроки у формуванні фундаменту сучасної держави Центральна Рада як репрезентативний орган влади, що знаходився у Києві, вже протягом перших днів свого існування стала широковідомою на теренах колишньої царської Росії. Досить швидко вона зайняла своє місце у політичному просторі Європі і спричинила утворення Української Народної Республіки. Незважаючи на те, що вона проіснувала тільки рік, Центральна Рада залишила після себе значний організаційний доробок. Аналіз законодавства Центральної Ради призводить до висновку, що українські еліти на руїнах Російської імперії будували державу демократичну, в якій шанують права всіх її мешканців. Kuzbida, M., The Ukrainian Central Council The first steps to laying the foundation of a modern state The Central Council, as a representative organ of power located in Kyiv, surprised a lot of inhabitants of tsarist Russia because its activity already during the first days after the outbreak of the February 1917 revolution. Very quickly, it found its place in the European political space and brought about the formation of the Ukrainian National Republic. Regardless of the fact that it existed for only one year, the Central Council left behind a rich legacy. Analyzing the legislation of the Central Council, it is possible to clearly see a state that the Ukrainian elites built on the ruins of the Russian Empire, a democratic state respecting the rights of all of its inhabitants.

14 Wałentyna Łoś Biblioteka Ukrainy im. Wołodymyra I. Wernadśkiego, Kijów Studia cerkiewno-historyczne czasów nowożytnych i najnowszych w Ukrainie współczesnej. Próba analizy historiograficznej Analiza współczesnego stanu historiografii Cerkwi pozwala stwierdzić, że wśród badaczy ukraińskich dominuje zainteresowanie prawosławiem, natomiast mniej uwagi poświęca się Cerkwi greckokatolickiej i Kościołowi rzymskokatolickiemu. Autorka uważa, że historiografia ukraińska powinna zintensyfikować badania w obrębie innych konfesji. Uważa także, że obecnie zaistniała już możliwość odkrywania przemilczanych kart historii, takich jak losy wszystkich chrześcijańskich Kościołów w okresie komunizmu. Badania nad dziejami Cerkwi na Ukrainie mają długie tradycje. Od końca XIX w. mówić można o zaistnieniu historii Cerkwi na Ukrainie jako samodzielnej dyscypliny, wówczas bowiem ukształtowały się w Kijowie dwie szkoły naukowe związane z Kijowską Akademią Duchowną i Uniwersytetem św. Włodzimierza 1. Według współczesnego historyka Cerkwi, profesora Kijowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Tarasa Szewczenki (dawniej Uniwersytetu św. Włodzimierza), Wasyla Ulianowśkiego, szkołę tę charakteryzowały kompleksowy dokumentalizm, badania tekstologiczne, wykorzystanie nietradycyjnego źródłoznawstwa (w oparciu o materiały Muzeum Cerkiewno-Archeologicznego Kijowskiej Akademii Duchownej i zbiorów diecezjalnych) 2. Większość przedstawicieli tej szkoły zajmowała się badaniem ukraińskiej Cerkwi prawosławnej, kwestie związane z Cerkwią greckokatolicką i Kościołem rzymskokatolickim zgłębiając tylko częściowo, co oznaczało koncentrację jedynie na wybranych aspektach ich funkcjonowania, zwłaszcza na historii zakonu bazylianów. Jeden z najwybitniejszych uczonych Kijowskiej Akademii Duchownej Mykoła Pe- 1 Л. Тимошенко, Пояснювальні параграфи до історії Української Церкви, Український гуманітарний огляд 2008, nr 13, s В. І. Ульяновський, Історія Церкви та Релігійної думки в Україні. Навчальний посібник: У 3-х кн. Кн.1: Середина XV кінець XVI століття, Київ 1994, s /2010 HISTORIA I HISTORIOGRAFIA 13

15 14 Wałentyna Łoś trow poświęcił bazylianom osobną pracę, ukazując rolę zgromadzenia w procesie latynizacji Cerkwi i przyjmowania unii przez monastery 3. Na początku XX w. w Galicji ukształtowała się trzecia szkoła, istniejąca także w okresie międzywojennym w odróżnieniu od szkół kijowskich, których działalność zamarła po dojściu do władzy bolszewików. We Lwowie intensywnie rozwijała się wówczas historiografia greckokatolicka i dzięki naukowo-badawczej aktywności Ukraińskiej Cerkwi Grekokatolickiej na ziemiach zachodnioukraińskich w okresie międzywojennym rozwinęły się badania nad jej historią prowadzone w takich ośrodkach, jak: Towarzystwo Naukowe im. T. Szewczenki, Instytut Stawropigialny, Teologiczne Towarzystwo Naukowe, Muzeum Narodowe i Archiwum Historii Unii, mieszczące wówczas większość materiałów dotyczących historii Cerkwi greckokatolickiej. Zdaniem współczesnych naukowców Archiwum stanowiło faktyczne centrum gromadzenia i badania źródeł cerkiewnych dotyczących ziem ukraińskich i białoruskich w okresie wczesnonowożytnym 4. Do dziś ceniony jest przez naukowców profesjonalizm badań źródłowych prowadzonych w obu kijowskim i lwowskim ośrodkach. Mimo iż przedmiotem zainteresowania szkół kijowskich była zasadniczo Cerkiew prawosławna, a lwowskiej greckokatolicka, badania nad dziejami cerkwi na Ukrainie, zdaniem historyka Cerkwi Łeonida Tymoszenki, przebiegały równolegle 5. Właśnie w drugiej połowie XIX i na początku ХХ w. wprowadzony został do obiegu naukowego podstawowy zasób obecnie znanych źródeł dotyczących historii Cerkwi. W tym okresie, z uwagi na warunki społeczno-polityczne, badania były silnie zideologizowane i charakteryzowały się wyraźnie konfesyjnym podejściem, co dotyczy zarówno ośrodków kijowskich, jak i ośrodka lwowskiego. Tak więc można stwierdzić, że w świetle polityki kościelnej dziejopisarstwo XIX i początku XX wieku rozwijało się pod wpływem imperiów rosyjskiego i austriackiego. Historiografia radziecka, w ramach której rozwijała się także historiografia ukraińska XX w., stawiała sobie za priorytetowy cel unifikację i dogmatyzację ukraińskiej historii, dążąc do uzgodnienia jej z historią rosyjską. Obiektywne naświetlenie historii Cerkwi było więc w owym czasie niemożliwe. Ogólnie rzecz biorąc, w warunkach panowania ateistycznego światopoglądu problematyka cerkiewna straciła priorytetowe znaczenie, choć podkreślić należy znaczący dorobek historiografii radzieckiej w sferze ekonomicznej działalności Cerkwi 6. Ciągłość tradycji badań została jednak przerwana, jeśli nie brać pod uwagę prac przedstawicieli ukraińskiej diaspory w Rzymie; do ich najważniejszych osiągnięć należy wydanie Notatek zakonu św. Bazylego Wielkiego oraz opublikowanie licznych watykańskich materiałów archiwalnych. 3 Н. Петров, Краткие известия о положении базилианского ордена и разных переменах в его управлении от , Труды КДА 1868, nr 5, s ; nr 8, s ; nr 11, s ; 1871, nr 2, s ; nr 5, s ; nr 6, s Очерк истории базилианского ордена в бывшей Польше, Труды КДА nr 2, nr ; nr 5, s ; nr 6, s ; nr 7, s ; 1872 nr 1, s. 3 85; nr 2, s І. Скочиляс, Дослідження візитаційної документації львівської єпархії у Галичині в др. пол. ХІХ пер. пол. ХХ ст., Ковчег. Науковий збірник із церковної історії 2001, nr 3, red. Б. Гудзяк, І. Скочиляс, І. Турій, Інститут Історії Церкви Львівської Богословської Академії, s Л. Тимошенко, Пояснювальні параграфи до історії Української Церкви, Український гуманітарний огляд 2008, nr 13, s А. Л. Зінченко, Католицькі та уніатські єпископські маєтки на Правобережній Україні наприкінці XVIII ст., Український історичний журнал 1984, nr 1, s Zob. В. А. Смолій, Возз єднання Правобережної України з Росією, Київ 1978, ss.189.

16 Studia cerkiewno-historyczne czasów nowożytnych i najnowszych w Ukrainie 15 Paradygmat ekonomiczny czy istota eklezjalna? Badania cerkiewno-historyczne zaczęły odradzać się na przełomie lat 80. i 90. XX w. Nad ich rozwojem, mimo nawiązania do tradycji historycznych szkół Kijowa i Lwowa, ciążył jednak balast długotrwałego okresu badania historii Cerkwi według metodologii marksistowskiej, co oznaczało dominację treści społeczno-gospodarczych. Dlatego właśnie w pierwszych publikacjach dotyczących historii Cerkwi, które ukazały się w ostatnich dziesięcioleciach XX w., pierwszoplanowe miejsce wciąż zajmowała historia ekonomiczna (prace O. P. Kryżaniwśkiego, S. M. Smolija, A. L. Zinczenki) 7. Mimo fachowości i bogactwa prezentowanej faktografii prace te są przykładem trwałego panowania w nauce radzieckiego paradygmatu, zgodnie z którym historię Cerkwi można badać wyłącznie jako historię instytucji ekonomicznej, lub co najwyżej jako jeden z elementów kultury. Wszystkie inne aspekty historii Cerkwi jako fenomenu społecznego, politycznego, kulturowego, mentalnego i światopoglądowego pozostawały poza uwagą badaczy. Ukazanie się tych prac przyśpieszyło jednak proces zainteresowania nową i modną problematyką. Z drugiej strony zdaniem Wałerija Zemy przerwanie tradycji nie przeszło bez echa, doprowadzając często do powstawania prac kompilacyjnych, powtarzających dawno znane fakty, a nawet do spekulacji prowokowanych dzisiejszym zainteresowaniem społeczeństwa problemami religijnymi 8. Mimo że słowa te padły prawie 10 lat temu, pozostają aktualne także dzisiaj, gdy spektrum badań cerkiewno-historycznych jest bardzo szerokie i reprezentowane przez bardzo różne pod względem jakości prace zarówno profesjonalistów, jak i amatorów. Sytuację komplikuje także brak ustalonego aparatu pojęciowego. Spory wywołuje nawet kwestia pisowni słowa cerkiew (małą bądź wielką literą). Problematyczne jest również stosowanie nazwy greckokatolicka, ponieważ Cerkiew ta w różnych okresach swego istnienia nosiła różne nazwy. Obecnie w literaturze ukraińskiej współwystępują określenia: Hreko-Unjatśka, Unjatśka, Hreko-Katołyćka, co także jest przedmiotem sporów. Dlatego właśnie znany badacz Cerkwi Wasyl Irynarchowycz Ulianowśkyj wzywa naukowców do zwrócenia uwagi na eklezjalną i sakramentalną istotę Cerkwi i odświeżenie tradycyjnego instrumentarium badawczego 9. Mimo wskazanych nieporozumień i trudności, charakterystycznych dla każdego okresu przejściowego, historiografia Cerkwi w Ukrainie udowodniła swe prawo do istnienia. Znalazła się też w wielu programach uniwersyteckich, co sprzyja pojawieniu się nowych badaczy zajmujących się tym zagadnieniem. Dziś można już z całą pewnością mówić o istnieniu nowych szkół i kierunków w badaniach cerkiewno-historycznych; pojawiła się zarówno instytucjonalna, jak i tematyczna różnorodność. Wspólną cechą wszystkich szkół jest szczególne zainteresowanie życiem Cerkwi, co przez długi czas pozostawało praktycznie niezbadane. Stopniowo formuje się nowy paradygmat historii, nowe spojrzenie na procesy historyczne, dopuszczające kontrowersyjność koncepcji zjawisko nieznane w historiografii radzieckiej. 7 О. П. Крижанівський, Церква у соціально-економічному розвитку Правобережної України XVIII першої половини ХІХ ст., Київ 1991, s В. Зема, Дослідження Церкви як продукт на замовлення, Український гуманітарний огляд 1989, nr 2, s В. Ульяновський, Минуле України через призму історії Православної Церкви: проблеми, уроки, перспективи, Київська старовина 2003, nr 5, s

17 16 Wałentyna Łoś Szkoła lwowska Dziś badania nad historią Cerkwi koncentrują się w takich ośrodkach, jak przede wszystkim Instytut Historii Cerkwi Ukraińskiego Uniwersytetu Katolickiego we Lwowie, który od momentu powstania w 1992 r. rozpoczął prace nad przekładami i publikacją literatury naukowej i podręczników oraz poszukiwaniem i systematyzacją źródeł z zakresu problematyki cerkiewnej. Jednym z efektów działalności Instytutu stał się cykl zorganizowanych z okazji 400-lecia unii brzeskiej Brzeskich czytań ( ), które przyczynić się miały do wypracowania i propagowania obiektywnego naukowego podejścia do analizy i oceny tego ważnego, choć kontrowersyjnego wydarzenia. Opublikowane zostały materiały z owej serii konferencji, w których brali udział znani naukowcy z Ukrainy, Rosji i Polski oraz przedstawiciele ukraińskiej diaspory z Kanady i Watykanu 10. Wiele istotnych materiałów dotyczących unii brzeskiej i Cerkwi greckokatolickiej publikowanych jest także na łamach wydawanego przez Ukraiński Uniwersytet Katolicki periodyku Kowczeh. Naukowyj zbirnyk iz cerkownoji istoriji, który stał się istotnym fenomenem historiograficznym 11. Instytut Historii Cerkwi prowadzi aktywną działalność naukową, koncentrującą się wokół publikacji prac monograficznych, zwłaszcza autorstwa rektora Uniwersytetu Borysa Hudziaka 12 i znanego historyka Cerkwi Ihora Skoczylasa 13, oraz organizacji seminariów, na których referaty wygłaszają zarówno znani już badacze, jak i młodzi adepci badań cerkiewnohistorycznych. Ponadto warto zaznaczyć, że we Lwowie, w Instytucie Religioznawstwa przy Muzeum Historii Religii, już od 20 lat organizowane są konferencje poświęcone historii Cerkwi, przyciągające wielu historyków Cerkwi z różnych regionów Ukrainy, dla których te coroczne spotkania stały się już tradycyjnym forum wymiany poglądów. Tematyka artykułów drukowanych w periodyku Istorija relihij w Ukrajini jest nadzwyczaj różnorodna, co potwierdza szeroki zakres zainteresowania badaczy tą dziedziną wiedzy historycznej. W Drohobyczu aktywnie pracuje znany historyk Cerkwi Łeonid Tymoszenko 14, który nie tylko bada procesy zachodzące w łonie Cerkwi ukraińskiej w XVI XVIII 10 Історичний контекст, укладання Берестейської унії і перше поунійне покоління. Матеріали Перших Берестейських читань, red. Б. Гудзяк, współpraca О. Турій, Львів 1995, ss. 188; Держава, суспільство і Церква в Україні у XVII ст. Матеріали Других Берестейських читань, red. Б. Гудзяк, współpraca О. Турій, Львів 1996, ss. 197; Берестейська унія і українська культура XVII ст. Матеріали Третіх Берестейських читань, red. Б. Гудзяк, współpraca О. Турій, Львів 1996, ss. 185; Берестейська унія та внутрішнє життя Церкви в XVII ст. Матеріали Четвертих Берестейських читань, red. Б. Гудзяк, współpraca О. Турій, Львів 1996, ss Л. Тимошенко, Пояснювальні параграфи до історії Української Церкви, op. cit., s Б. Гудзяк, Криза і реформа. Київська митрополія, Царгородський патріархат і ґенеза Берестейської унії, Львів І. Скочиляс, Генеральні візитації Київської унійної митрополії XVII XVIII ст. Львівсько-Галицько-Кам янецька єпархія, t. 2: Протоколи генеральних візитацій, Львів 2004, ss Zob. Л. Тимошенко, З історії Уніатської церкви на Київщині (XVI ХІХ), Київ 1997, ss.70; idem, Архіви Уніатської Церкви джерельна база дослідження краєзнавства Правобережжя XVII XVIII ст., Студії АСД 2003, nr 10, s ; idem, Радомишльський архів уніатських митрополитів, Записки Наукового товариства імені Шевченка, t. ССХL, 2000, Праці Комісії спеціальних (допоміжних) історичних дисциплін, s

18 Studia cerkiewno-historyczne czasów nowożytnych i najnowszych w Ukrainie 17 w., lecz wychował także szerokie grono młodych badaczy zajmujących się powyższą problematyką 15. O ile lwowscy badacze twórczo kontynuują naukową działalność swych poprzedników przedstawicieli szkoły lwowskiej, koncentrując się na historii Cerkwi greckokatolickiej (choć niedawne ukazanie się książki I. Skoczylasa Sobory lwiwśkoji eparchii XVI XVIII st., poświęconej soborowo-prawnym tradycjom eparchii lwowsko-halicko-kamienieckiej oraz obejmującej zarówno okres prawosławny, jak i unijny, świadczy o jakościowej zmianie, która się tu dokonała 16 ), o tyle kijowski ośrodek naukowy charakteryzuje nadzwyczajna różnorodność zainteresowań badawczych. Szkoła kijowska Najnowsze prace doktorskie, przygotowywane pod kierunkiem najwybitniejszego obecnie historyka Cerkwi w Ukrainie W. I. Ulianowśkiego 17, profesora Narodowego Uniwersytetu im. Tarasа Szewczenki w Kijowie, imponują szerokim zakresem chronologicznym i tematycznym; można wśród nich znaleźć prace dotyczące dominikanów na Wołyniu, Cerkwi greckokatolickiej czy związków prawosławia z kozaczyzną 18. Historia Cerkwi stanowi jeden z głównych tematów proseminarium prowadzonego przez profesora Ulianowśkiego; ukazało się także już 7 numerów rocznika Proseminarij: Medijewistyka. Istorija Cerkwy, nauky ta kultury 19, drukującego 15 С. Біла, Унійні процеси в західних єпархіях Київської митрополії (остання третина XVII поч. XVIII ст. Історіографія проблеми. Дис. канд. іст. наук, Дрогобич, 2004; Ю. Стецик, Василіанські монастирі Перемишльської єпархії: інституційний розвиток, економічне становище та релігійна діяльність (кінець XVII XVIII ст.) дис. канд. іст. наук, Львів, 2005; В. Е. Лось, Історія Греко-Уніатської Церкви на Правобережній Україні кінця XVIII першої половини ХІХ ст.: джерелознавчий аспект. дис. канд. іст. наук, Київ І. Скочиляс, Собори Львівської єпархії XVI XVIII ст, Львів 2006, ss Monografie W. I. Ulianowśkiego z zakresu historii Cerkwi: Історія Церкви та релігійної думки в Україні: в 2-х кн.: середина XV кінець XVI століття, Київ 1994; Церква в українській державі рр. (доба Української центральної ради), Київ 1997; Церква в українській державі рр. (доба Гетьманату Павла Скоропадського), Київ 1997; Митрополит Київський Спиридон: образ крізь епоху, епоха крізь образ, Київ 2004; Київська обитель Святого Кирила, Київ 2005; Старожитня бібліотека Михайлівського Золотоверхого монастиря, cz. I: Cпроба реконструкції кириличної збірки, współpraca: О.Кошіль, Київ М. Довбищенко, Регіональна та соціальна структура Уніатської Церкви кінця XVI першої половини XVII ст. (на матеріалах Волинського воєводства), дис.канд. іст. наук. Київ 1998; О. Кузьмук, Військо Запорозьке Низове і київські чоловічі монастирі в XVII XVIII ст.: еволюція взаємовідносин, дис. канд. іст. наук., Київ 2005; O. Прокоп'юк, Духовна консисторія в системі управління Київської Митрополії рр. (кадрове наповнення та функціонування), дис. канд. іст. наук, Київ 2006; Н. Сінкевич, Домініканські монастирі Волині кінця XVI початку XIX ст.: інституційні засади, соціосередовище та основні напрями діяльності, дис. канд. іст. наук, Київ W czasopiśmie Просемінарій. Медієвістика. Історія Церкви, науки та культури 2007, nr 6, zob. Н. Сінкевич, Духовне та інтелектуальне життя волинських Домініка XVI поч. XVII ст. через призму монастирських бібліотек: реконструкція та аналіз книгозбірень, s ; М. Довбищенко, Подвижник християнського милосердя: луцький канонік Балтазар Тишка, s ; А. Козлова, Шанування мощей Св.Вмц.Варвари у середині XVII середині XIX ст.: соціальний аспект, s ; В.

19 18 Wałentyna Łoś głównie prace młodych naukowców, studentów i doktorantów. W 2008 r., z okazji jubileuszu 50-lecia urodzin prof. Ulianowśkiego, wydano specjalny 7. numer zawierający m.in. wykaz wszystkich prezentowanych na proseminarium referatów 20. Jeszcze jednym centrum badań nad historią Cerkwi jest Historyczno-Kulturowy Rezerwat Ławra Kijowsko-Peczerska. Wydawany tam Ławrśkyj Almanach drukuje prace dotyczące historii Cerkwi Prawosławnej 21. Na uwagę zasługuje wydana tam monografia autorstwa pracownika naukowego Ławry, Switłany Kahamłyk Kyjewo-Peczerska ławra: swit prawosławnoji duchownosti i kultury (XVII XVIII) 22. Studia z historii Cerkwi są perspektywicznym kierunkiem badań prowadzonych w Instytucie Historii NANU i Narodowym Uniwersytecie Akademia Kijowsko-Mohylańska. W Almanachu socialnoji istoriji i Naukowych zapyskach NaUKMA drukowane są fachowe artykuły, poddające wielostronnej analizie funkcjonowanie Cerkwi na Ukrainie 23. W 2002 r. Centrum Historii Społecznej w Instytucie Historii NANU rozpoczęło wydawanie periodyku Socium. Almanach socialnoji istoriji, skoncentrowanego na problematyce społecznej, małych grupach społecznych, perspektywie antropologicznej itp. Chronologiczne ramy almanachu obejmują średniowiecze i nowożytność; wśród publikowanych tu tekstów istotne miejsce zajmuje problematyka cerkiewna 24. Szczególną uwagę zwraca wydawnictwo Akademii Kijowsko-Mohylańskiej i Towarzystwa Badaczy Europy Środkowo-Wschodniej Ukrainśkyj humanitarnyj ohliad (ukazało się już jego 14 wydań). Na czele Towarzystwa, skupiającego najbardziej znanych ukraińskich historyków, stoi historyk-mediewista Natalia Jakowenko, a jednym z obszarów zainteresowań Towarzystwa jest tematyka cerkiewna 25. Mimo tak aktywnej działalności, publikacji czasopism, w których prezentowane są badania prowadzone w nurcie nowej metodologii, nie brak w ukraińskiej historiografii również niedociągnięć. Należą do nich w pierwszej kolejności jak już wspomniano brak precyzyjnego aparatu pojęciowego i niewłaściwe wzajemne relacje badaczy reprezentujących odmienne poglądy, zwłaszcza w artykułach recen- Ульяновський, Кирилівська братія XVIII ст.: проблема діалогу сакрального і профанного, s ; О. Прокопюк, Повсякденне життя канцелярських службовців Київської духовної консисторії: прибутки та витрати, s ; Г. Калініч, Формування складу духовенства м. Києва на початку ХХ ст.: спроба мікро історичного аналізу, s Просемінарій. Медієвістика. Історія Церкви, науки та культури 2008, nr К. К. Крайній, Київське Церковно-історичне та археологічне товариство , Лаврський альманах 2001, nr С. Кагамлик, Києво-Печерська лавра: світ православної духовності і культури (XVII XVIII), Київ 2005, ss В. Ричка, Хрещення Русі 988 р.: ідейний зміст літописного сюжету, Rutenika, t. 3, Київ 2004, s ; М. Яременко Матеріальний світ ректора Академії середини XVIII ст., Наукові записки НаУКМА 2004, t. 35, s ; Т. Ю Люта, Уніатська церква в Києві: рр., Наукові записки НаУКМА 2000, t. 18, Історичні науки, s Wykaz opublikowanych w Almanachu artykułów na temat historii Cerkwi: В. Мордвінцев, Старообрядницькі громади України другої половини XVIII ст. та ставлення до них влади, Соціум. Альманах соціальної історії 2002, nr 1; С. Горін, Маєткові конфлікти чернецтва у першій половині XVII ст. (на прикладах волинських монастирів), Соціум. Альманах соціальної історії 2008, nr 8, s Ю. Волошин, Старообрядництво Поділля terra incognita в українському релігієзнавстві, Український гуманітарний огляд 2002, nr 7, s

20 Studia cerkiewno-historyczne czasów nowożytnych i najnowszych w Ukrainie 19 zyjnych publikowanych na łamach pisma Ukrainśkyj humanitarnyj ohliad. Są to bolączki młodego wieku ukraińskiej historiografii i efekty braku odpowiedniego przygotowania badaczy w okresie radzieckim. Moim zdaniem jednym z problemów wynikających z braków merytorycznych badaczy w nowej dyscyplinie jest również przenoszenie przestarzałego instrumentarium metodologicznego na badanie zagadnień cerkiewnych, tj. nieuwzględnianie faktu, że historia Cerkwi ma swe osobliwości i własną specyfikę. Jest to, niestety, spadek po obowiązującym ateizmie, skutkujący brakiem przygotowania merytorycznego; odczuwalny jest tu także brak kursów z podstaw teologii w aktualnych programach kształcenia historyków. Jeszcze jedną charakterystyczną cechą dzisiejszych badań historyczno-cerkiewnych jest przewaga paradygmatu narodowego, co nie sprzyja obiektywizmowi badań nad zjawiskami ściśle cerkiewnymi. Dlatego właśnie we współczesnych badaniach zbyt wiele uwagi poświęca się rusyfikacji/rosjanizacji Cerkwi prawosławnej, a nie specyfice jej wewnętrznego rozwoju, zaś historia Cerkwi greckokatolickiej na obszarze Prawobrzeżnej Ukrainy rozpatrywana jest przeważnie w kontekście związków z ideą narodową. Takie, w pewnym sensie, jednostronne podejście uniemożliwia ogarnięcie całej różnorodności zjawisk składających się na funkcjonowanie Cerkwi w Ukrainie. Pomimo wszystkich niedociągnięć obserwuje się dziś jednak poszerzanie kręgu tematycznego badań nad historią Cerkwi. Sprzyja temu intensyfikacja heurystycznych kwerend archiwalnych. I tak, w 2000 r. Ukraiński Państwowy Instytut Naukowo-Badawczy Archiwistyki i Dokumentoznawstwa rozpoczął realizację programu wydawniczego Archiw ukrainśkoji Cerkwy. Pierwsze wydanie w ramach tej serii, autorstwa historyka Cerkwi Mychajły Dowbyszczenki, poświęcone zostało słabo zbadanym problemom ruchu unijnego na Wołyniu i Kijowszczyźnie w końcu XVII i w pierwszej połowie XVIII w. 26 Współpraca międzynarodowa i nowe obszary badawcze Należy zaznaczyć, że współczesne badania cerkiewno-historyczne rozwijają się w atmosferze międzynarodowej współpracy, co jest dowodem podnoszenia ich poziomu. Szczególnie bliskie są kontakty między historykami ukraińskimi, rosyjskimi, białoruskimi i polskimi. Wielu ukraińskich naukowców młodego pokolenia jest dziś absolwentami zagranicznych uniwersytetów (Węgry, Polska) i uczestnikami programów stypendialnych, zwłaszcza w Polsce. Jest to pozytywna tendencja, pozwalająca na wzbogacenie badań o nowe koncepcje metodologiczne i paradygmaty. Wraz z intensywną kwerendą prowadzi do pojawienia się licznych nowych prac o szerokim zakresie tematycznym. Charakterystyczny jest regionalizm badań dotyczących historii Cerkwi. W szczególności popularne są dziś badania w skali mikro (historia danego monasteru, parafii), co poszerza możliwości interpretacyjne poszczególnych zjawisk historycznych. Poszerzeniu uległa tematyka badań związanych z Cerkwią unicką. O ile na początku lat 90. XX w. w centrum uwagi znajdowała się problematyka unii brzeskiej, jej genezy i funkcjonowania, to już na przełomie XX i XXI w. pojawia się także zainteresowanie innymi okresami. Warto tu odnotować opublikowanie przez I. Skoczylasa protokołów generalnych wizytacji eparchii lwowskiej XVIII w., które stano- 26 Пам ятки. Архів Української Церкви, t. 3. cz. 1: Документи до історії унії на Волині і Київщині кінця XVI першої половини XVIII ст., red. М. Довбищенкo, Київ 2001, ss. 461.