Nysa. Art in the Former Capital of the Episcopal Principality. Edited by Ryszard Hołownia and Mateusz Kapustka

Transkrypt

1 Nysa Art in the Former Capital of the Episcopal Principality Edited by Ryszard Hołownia and Mateusz Kapustka Wrocław 2008

2 Nysa Sztuka w dawnej stolicy księstwa biskupiego Pod redakcją Ryszarda Hołowni i Mateusza Kapustki Wrocław 2008

3 Publikacja zrealizowana przy udziale: Urzędu Miejskiego w Nysie Urząd Miejski w Nysie oraz Uniwersytetu Wrocławskiego Recenzent: Radek Fukala Tłumaczenia streszczeń i słowa wstępnego na język angielski: Małgorzata Możdżyńska-Nawotka Tłumaczenia streszczeń na język polski: Mateusz Kapustka Projekt okładki: Barbara Kaczmarek Na okładce wykorzystano ilustrację: Portret biskupa Karola Ferdynanda Wazy ( ), koniec XVII w., biblioteka kolegium Jezuitów (gimnazjum Carolinum) w Nysie (fot. M. Kapustka) Copyright by Uniwersytet Wrocławski, 2008 Druk: Drukarnia JAKS, Wrocław, ul. Bogedaina 8 ISBN

4 Spis treści Słowo wstępne... Foreword Miasto i fara The Town and Its Parish Church Rafał Eysymontt Nysa w średniowieczu. Między Gandawą a Opawą... Between Ghent and Opava: Nysa in the Middle Ages... Klara Kaczmarek-Löw Architektura miast księstwa nyskiego na przełomie XV i XVI wieku. Wybrane problemy... Architecture of the Towns in the Episcopal Principality of Nysa in the Late 15 th -early 16 th c.... Grzegorz Podruczny Budownictwo wojskowe w Nysie w latach Military Architecture in Nysa in the Period of Jarosław Jarzewicz Biskupi i mieszczański kościół św. Jakuba w Nysie... The Church of St James in Nysa: Between the Bishop and Burghers... Bogusław Czechowicz Nyski kościół św. Jakuba jako collegium apostolorum i ecclesia primitiva... The Church of St James in Nysa as the collegium apostolorum and ecclesia primitiva... Ewa Wółkiewicz Okoliczności fundacji XV-wiecznej nastawy ołtarza głównego w kościele św. Jakuba w Nysie... Circumstances Surrounding the Foundation of the 15 th -century Retable of the High Altar at the Church of St James in Nysa Aleksandra Szewczyk, Jacek Witkowski Gotycki ołtarz główny kościoła św. Jakuba w Nysie dzieło Mistrza Wilhelma z Akwizgranu... Gothic High Altarpiece from the Church of St James in Nysa the Work of Master Wilhelm of Aachen

5 Nysa. Sztuka w dawnej stolicy księstwa biskupiego Tomasz Mikołajczak Reditio in Otmuchaw, czyli kilka uwag na temat pierwotnego charakteru nagrobka biskupa wrocławskiego Wacława ( 1419)... Reditio in Otmuchaw. Notes on the Original Character of the Tomb of Bishop Wenceslaus of Wrocław (d. 1419)... Aleksandra Szewczyk Qui Lazarum resuscitasti... Kaplica biskupa Baltazara von Promnitz ( ) w kościele p.w. św. Jakuba w Nysie... Qui Lazarum resuscitasti... The Funerary Chapel of Bishop Balthasar von Promnitz ( ) at the Church of St James in Nysa... Ryszard Hołownia Pod egidą kardynała Fryderyka Heskiego. Barokizacja kościoła św. Jakuba w Nysie w 4 ćw. XVII wieku... Under the Auspices of Cardinal Friedrich von Hessen-Darmstadt. Remodelling of the Church of St James in Nysa in the Baroque Style in the 4 th Quarter of the 17 th c.... Dariusz Galewski Uwagi na temat osiemnastowiecznego etapu barokizacji kościoła św. Jakuba w Nysie... Notes on the 18 th -century Phase of the Remodelling of the Church of St James in Nysa in the Baroque Style Biskup i książę wizerunek mecenasa Bishop and Prince: Image of the Patron Renate Schreiber Erzherzog Leopold Wilhelm Bischof und Mäzen... Arcyksiążę Leopold Wilhelm biskup i mecenas... Gerhard Lutz Fürstbischof Franz Ludwig von Pfalz-Neuburg uns seine Residenz Neisse... Książę-biskup Franciszek Ludwik von Pfalz-Neuburg i jego nyska rezydencja... An n a Śl i w o w sk a Ingressus i exequiae dwa typy uroczystości uświetniających początek i koniec panowania biskupa wrocławskiego na wybranych przykładach z okresu od XVI do początku XVIII wieku... Ingressus and exequiae: Ceremonies Marking the Beginning and End of the Bishop s Rule on Selected Examples from the 16 th early 18 th Century

6 Spis ilustracji Magdalena Karnicka Monety dukatowe i talarowe oraz medale biskupów wrocławskich powstałe w okresie od XVI do XVIII wieku w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu... Ducat and Thaler Coins and Medals of the Bishops of Wrocław from the 16 th 18 th c. in the Collection of the National Museum in Wrocław Sztuka w służbie kontrreformacji Art in the Service of the Counter-Reformation Romuald Kaczmarek Figurka Matki Boskiej z Dzieciątkiem z kościoła jezuitów w Nysie. O zapomnianym kulcie Notre-Dame de Foy na Śląsku... The Statuette of the Virgin and Child from the Jesuit Church in Nysa. A Note on the Forgotten Cult of the Notre-Dame de Foy in Silesia... Mateusz Kapustka Róże, lilie i pruskie armaty. Nyska świątynia Maria in Rosis w wojennej poetyce kontrreformacyjnego Kościoła... Roses, Lilies and Prussian Guns. The Maria in Rosis Church in Nysa in Warlike Counter- Reformation Rhetoric of the Catholic Church Marie Schenková Několik slov k historii poutního kostela Panny Marie na Riemerbergu... Notes on the history of the Pilgrimage Church of St Mary on Riemerberg Mountain... Dzieła artyści kolekcjonerzy Artworks Artists Collectors Arkadiusz Muła Nieznane obrazy o tematyce mitologicznej z auli gimnazjum Carolinum w Nysie... Unknown Mythological Paintings at the Aula of the Carolinum Jesuit Gymnasium in Nysa Magdalena Palica Kilka słów o kolekcji hrabiów Matuschków z Biechowa koło Nysy, czyli przyczynek do badań nad śląskim kolekcjonerstwem... On the Collection of the Counts Matuschka of Biechów by Nysa: a Note on the History of Collecting in Silesia... Spis ilustracji / List of illustrations... Spis tablic barwnych / List of colour plates

7 Nysa. Sztuka w dawnej stolicy księstwa biskupiego Słowo wstępne Znaczenie Nysy ujawnia perspektywa historyczna i zachowane do dziś znakomite zabytki sztuki. Gospodarcze i kulturalne centrum ziem średniowiecznej kasztelanii Piastów na Śląsku, przy granicy z Morawami, rozwijało się intensywnie zwłaszcza od XIV w. jako stolica księstwa biskupów wrocławskich, uformowanego pod koniec wieku XIII (1290). Europejską sławę i rolę Nysy w dziejach uwieczniono już na kartach pierwszej drukowanej Kroniki Świata Hartmanna Schedla z 1493 r., gdzie zaprezentowano ją wśród zaledwie trzech miast w dzisiejszych granicach Polski, obok Wrocławia i Krakowa. To wyróżnienie Nysa zawdzięczała nie tylko swej wielkości i ówczesnemu potencjałowi, lecz przede wszystkim pozycji panującego biskupa i jego rozległym, europejskim koneksjom. Władcy księstwa nyskiego, będąc współtwórcami ważnego ośrodka miejskiego, kształtowali także jego rozwój i dbali o wizerunek stolicy swych ziem. W epoce nowożytnej, mimo postępów reformacji, Nysa zyskała na znaczeniu jako śląska siedziba biskupów, którzy popierali humanizm, a także jako ośrodek kształcenia kleru katolickiego. Miasto rezydencjonalne ordynariuszy diecezji przeżywało ponowny rozkwit w 1 ćw. XVII w. oraz w okresie nasilenia się kontrreformacji pod opieką możnych, duchownych protektorów, w tym książąt biskupów z dynastii Habsburgów, Wazów, landgrafów heskich i Wittelsbachów. Światłym fundatorom zawdzięczać należy dalekosiężne plany inwestycyjne w zakresie oświaty, nauki, szpitalnictwa oraz kultury i sztuki, m.in. rozwój szkolnictwa zakonu jezuitów i ambitną politykę artystyczną z uwzględnieniem mecenatu, chociaż część tych projektów zniweczyły wojny. Rządy kościelne w Nysie ustały po wcieleniu Śląska wraz z większością terytorium księstwa biskupiego do Prus w 1742 r., gdy nastąpiła też trwała zmiana ponadregionalnego statusu miasta i jego dominującego dotąd, unikatowego w skali śląskiej, katolickiego charakteru. Dotychczasowe centrum księstwa cieszącego się polityczną autonomią i przywilejami dla Kościoła katolickiego w strukturze cesarstwa Habsburgów, spadło do rangi miasta militarnego w scentralizowanej monarchii pruskich Hohenzollernów. Od tego czasu, przez blisko półtora stulecia, świecka administracja państwowa dbała o wzrost znaczenia Nysy jako twierdzy. Konsekwencjami wielkich wojen były nie tylko zmiany przynależności terytorialnej i państwowej regionu, lecz także prowincjonalizacja miasta, mimo postępującego procesu unowocześniania organizmu miejskiego w epoce dynamicznych trans- 9

8 Słowo wstępne formacji społecznych, gospodarczych i ideologicznych, zwłaszcza w XIX i XX w. Wielkie zniszczenia w zabudowie miasta i straty w architekturze monumentalnej wystąpiły zarówno podczas wojen śląskich, jak i w wyniku drugiej wojny światowej. Szczególnie dotkliwe okazało się zrujnowanie zabytkowego układu urbanistycznego Nysy w roku 1945 i wyburzenia mające miejsce już po ustaniu działań wojennych. Mimo późniejszego wysiłku i osiągnięć odbudowy, doprowadziły one z powodu zaniku zwartej zabudowy mieszczańskiej do architektoniczno-przestrzennej degradacji ośrodka staromiejskiego, dezintegracji pierwotnego układu planistycznego oraz wypaczenia funkcji historycznego centrum, gdzie nadal ma miejsce dezynwoltura budowlana. Lata świetności Nysy w szczególny sposób upamiętniła sztuka monumentalna architektura, rzeźba i malarstwo oraz rzemiosła artystyczne, w tym znane nyskie złotnictwo, w formach stylowych gotyku, renesansu, manieryzmu i baroku. Świadectwem późniejszych czasów są tutejsze zabytki powstałe po 1741 r. do wieku XX. Wysoką rangą nyskiego ośrodka artystycznego ukazują również gromadzone od końca XIX w. zbiory muzeum, mieszczącego się dziś w gmachu dawnego pałacu biskupiego. Naukowe opracowania Nysy w publikacjach autorów przedwojennych oraz zasłużonych polskich historyków sztuki stworzyły niezastąpioną merytoryczną podstawę dla monografistów miasta, jak również dla badaczy kultury artystycznej całego Śląska. Ostatnie odkrycia i nowe atrybucje dzieł sztuki, restauracja zabytków oraz opracowania nyskich arcydzieł, zachęciły do wyeksponowania znaczących osiągnięć badawczych i konserwatorskich. Otwarcie w 2005 r. Skarbca św. Jakuba w Nysie, jednego z najbogatszych kościelnych zbiorów na Śląsku, stanowiło dodatkowy impuls do wymiany myśli przez historyków sztuki i badaczy kultury. W październiku 2005 r. odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa Nysa. Sztuka w dawnej stolicy księstwa biskupiego, zorganizowana przez Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego przy współpracy z Muzeum w Nysie oraz Parafią Rzymsko-Katolicką św. Jakuba w Nysie, poświęcona sztuce Nysy od średniowiecza do XIX w., z uwzględnieniem fundacji biskupów w dawnym księstwie nyskim. Na sesji poruszono zarówno zagadnienia związane ze sztuką w Nysie na tle europejskim w aspekcie stylu, typologii, biografii artystów, mecenatu, kolekcjonerstwa, jak i przedstawiono monograficzne studia poszczególnych zabytków sakralnych i świeckich, ukazujące walory ich formy, oryginalną ikonografię i pierwotne funkcje. Szczególną pozycję zajął w tym kontekście kościół św. Jakuba jako miejsce licznych, głównie biskupich i mieszczańskich fundacji artystycznych. Istotnym wkładem w problematykę stały się także prezentacje sylwetek biskupów wrocławskich i ich przedsięwzięć artystycznych oraz intencji związanych z wizualną reprezentacją ich urzędu za życia i po śmierci. Intensywna dyskusja po referatach pozwoliła skonfrontować zróżnicowane poglądy i opinie badaczy oraz pozytywnie 10

9 Słowo wstępne wpłynęła na ostateczny kształt i zawartość artykułów, które Autorzy zdecydowali się opublikować w niniejszym tomie pokonferencyjnym. Oddając do rąk Czytelników książkę, która zawiera materiały sympozjum sprzed trzech lat, mamy nadzieję, że stanie się ona zachętą do dalszych badań. Towarzyszy temu świadomość, iż nie udało się w niej przedstawić wielu ważnych zagadnień związanych z kulturą i sztuką Nysy ani zarysować całokształtu dokonań na tym polu. Teksty odzwierciedlają bardziej aktualny stan i profil zainteresowań badawczych Autorów, którzy zechcieli wziąć udział w sesji, niż rozkład punktów ciężkości w zakresie tytułowej problematyki. Wybór i charakter artykułów świadczy być może o tym, że próbę pożądanej syntezy winny poprzedzić kompleksowe badania monograficzne, nawet w odniesieniu do zachowanego materiału zabytkowego, jak i uzupełnienie luk w jego rozpoznaniu. Rozwinięcia wymaga np. kwestia powiązań miejscowego kolegium jezuickiego z dworem biskupim w sferze inicjatyw artystycznych i kulturotwórczych, temat sztuki 3 tercji XIX i początku XX w. w świetle tradycji stylowych i identyfikacji kulturowej regionu, czy też zagadnienie powojennych dokonań w zakresie muzealnictwa oraz ochrony i konserwacji zabytków. Ponadto istnieje potrzeba ujęć problemowych w ramach tu jedynie zasygnalizowanej wieloaspektowej dziedziny badawczej. Sedno dotyczy artystycznej tożsamości miasta (genius loci), a w odniesieniu do roli Nysy jako stolicy księstwa specyfiki sztuki powstałej w orbicie szczególnego rodzaju książęco-biskupiego panowania. Obok dostępnych dziś osiągnięć cywilizacyjnych i współczesnego dorobku kulturalnego, to właśnie zasoby zabytków sztuki dawnej i kultywowanie artystycznego dziedzictwa przeszłości określają obecnie rangę miasta na mapie kultury. Wartości zakodowane w wielowiekowym układzie urbanistycznym i panoramie Nysy oraz jej dominanty architektoniczne imponujące budowle wraz z ich cennym wystrojem i wyposażeniem stanowią podstawę zarówno do reintegracji centrum miasta w wymiarze przestrzenno-wizualnym, jak i do kształtowania świadomości historycznej i tożsamości kulturowej mieszkańców. Dawny obszar księstwa biskupiego dziś po obydwu stronach granicy polsko-czeskiej stanowi zarazem naturalną płaszczyznę międzynarodowej współpracy regionalnej. Mamy nadzieję, że niniejsze opracowanie będzie sprzyjać lepszemu zrozumieniu semantyki tego szczególnego miejsca a jednocześnie ułatwi Czytelnikom poznanie genezy sztuki Nysy i dotarcie do korzeni kulturowych miasta. Redaktorzy 11

10 Nysa. Art in the Former Capital of the Episcopal Principality Foreword The history of Nysa and its architectural monuments testify to the town s once important position. The economic and cultural centre of a medieval castellany under the Piast rule, located in Silesia close to the border with Moravia, it became the temporal domain of the Prince-Bishops of Wrocław in the 1290s. This change of status effected the town s rapid development from the 14 th century. The first printed Chronicle of the World by Hartmann Schedel (1493) testifies to Nysa s fame as it appears as one of only three towns in the territory of present Poland featured there alongside Wrocław and Kraków. Nysa owned this privileged treatment not only to its size and potential but first of all to the elevated position of the ruling princebishop and his wide European connections. Over the centuries, the ecclesiastical lords of Nysa contributed to its development and shaped its image as the centre of the episcopal principality. In the Early Modern era, marked by the progress of the Reformation, Nysa s position grew as it became the regional centre for educating Catholic clergy and a residence of prince-bishops who had turned into distinguished patrons of humanism. Nysa flourished again in the 1 st quarter of the 17 th century as the Counter-Reformation gathered momentum in Silesia under the auspices of the illustrious prince-bishops who were scions of mighty European royal dynasties: the Habsburgs, Vasas, Wittelsbachs, and landgraves of Hessia. The enlightened lords of Nysa embarked upon a number of monumental projects in the area of education, science, public health and culture, including the establishment of the Jesuit College and the successive bishops generous patronage of the arts. Their efforts have shaped the urban space although some of the monuments were since unfortunately destroyed during the Silesian Wars in the 18 th century and World War II in the 20 th century. The end to the temporal rule of the Bishops of Wrocław in Nysa came as a result of the annexation of Silesia (with the majority of the episcopal principality s territory) by Prussia in This resulted in Nysa s losing its supraregional status and unique position of the Catholic centre in the predominantly Protestant region. It would no longer enjoy its previous position as the centre of the episcopal principality exercising political autonomy and benefiting from the special privileges granted by the Habsburg Emperors to the Catholic Church. Nysa was then reduced to a garrison town within the militarized structure of the Prussian 13

11 Foreword state of the Hohenzollerns. From then on for more than 150 years, the Prussian state administration continued to develop Nysa as a fortress-town. Thus, the Silesian Wars of the 18 th century had resulted not only in the change of the political allegiance of the region but also in the reduced status of Nysa which became a mere provincial town despite the gradual modernization of its urban tissue in the era of dynamic social, economic and ideological transformations in the 19 th and 20 th century. The Silesian Wars in the 18 th century and World War II in the 20 th century caused considerable damage to Nysa s monuments: particularly painful was the destruction of the town s historical layout in 1945, further aggravated by postwar demolitions. Despite later reconstruction and conservation projects, they have left a number of discontinuities in the once tight development and resulted in the architectural and functional degradation of the Old Town. Some rather unfortunate modern developments within the historical town centre detract from its original layout and urban function. Nevertheless, the golden age of Nysa has left splendid works of art: architectural monuments, works of sculpture and painting, and the decorative arts. Particularly famous were local gold- and silversmiths. These works represent a variety of styles: Gothic, Renaissance, Mannerism, and Baroque. The period after 1741 is also documented by a number of monuments and works of art. The collections of the local Museum (presently displayed in the former Episcopal Palace), gathered from the late 19 th century, also testify to the elevated position of Nysa as the centre of the arts. Scholarly literature on Nysa, writings of mostly German authors before 1945 and studies by distinguished Polish art historians published after 1945, have provided a solid basis for the town s monographers and scholars interested in the cultural history of Silesia. Some important recent discoveries and new attributions, conservation projects and monographic studies on Nysa s most significant monuments have delivered a new impulse and encouragement to present these newest scholarly and conservation achievements. The opening to the public of the Treasury of the Church of St James in Nysa, one of the most splendid ecclesiastical collections in Silesia, in 2005 provided an additional stimulus to stage a forum for art and cultural historians to exchange their discoveries and ideas. In October 2005, the Institute of Art History at the University of Wrocław in collaboration with the Museum in Nysa and the local Roman Catholic Parish of St James organized an international conference devoted to Nysa. Art in the Former Capital of the Episcopal Principality. It spanned the period from the Middle Ages to the 19 th century with a special focus on the foundations of the Prince- Bishops in the former Principality of Nysa. The conference addressed the art of Nysa in its European context in terms of style, typology, biographies of the artists, patronage and collecting. Also, a number of papers focused on individual 14

12 Foreword monuments, ecclesiastical as well as secular, were presented in reference to their form, iconography and original functions. The parish Church of St James occupied a special position in this context as a venue of numerous foundations of the bishops and local burghers. Some papers were devoted to the Prince-Bishops and their patronage of the arts as well as the intentions and ideas shaping the visual representation of their power in life and death. The ensuing lively discussion let the participants confront their ideas and opinions and contributed to the final form of the articles contained in the present volume. Presenting the readers with the conference volume, we hope that it encourages and inspires further research. We are well aware that it does not cover all important issues related to the art and culture of Nysa or present a comprehensive review of all that has been accomplished in the field. The papers reflect the current state of research and the contributing authors particular research interests. Thus assembled, they suggest a need for comprehensive monographic studies, including in-depth analysis of extant works and investigative research concerning nolonger-extant or missing works, as a necessary preparatory stage before attempting a broader synthesis. In particular, the connections between the Jesuit College in Nysa and the episcopal court in the area of artistic and cultural initiatives require further study as does the art of the last three decades of the 19 th century and early 20 th century from the perspective of stylistic traditions and the cultural identity of the region. The conservation and protection of historical monuments after 1945 and the role of the local Museum in the process also merit scholarly attention. Key problems signaled during the conference should be addressed from a multidisciplinary perspective. Future research should focus on the identity of the town, its genius loci and the specific character of the art of Nysa as the centre of the episcopal principality. The amassed collections of local art and ongoing efforts to cultivate the rich artistic heritage of Nysa define its position on the cultural map of Poland and Europe. The values encoded in Nysa s urban layout, imposing monuments and their precious interiors, and the panorama of the town punctuated with splendid architectural dominants define the context and framework of reference for the process of reintegrating the town centre, in its spatial and visual aspects, and shape the local identity of its population. The territory of the former Episcopal Principality of Nysa, today spreading on both sides of the Polish-Czech border, emerges as a natural venue for international regional cooperation. We hope that the present volume would foster a better understanding of the semantics of this special place and at the same time illuminate the genesis of Nysa s artistic heritage and give the reader a more clear idea of the present town s cultural roots. The Editors 15