W okresie jesiennym zaczynamy u siebie zauważać tak zwany spadek formy. Łatwiej i szybciej łapiemy katar, który przeradza się w przeziębienie, a

Transkrypt

1 W okresie jesiennym zaczynamy u siebie zauważać tak zwany spadek formy. Łatwiej i szybciej łapiemy katar, który przeradza się w przeziębienie, a niekiedy grypę czy nawet poważniejsze choroby, typu zapalenie oskrzeli czy płuc. Odczuwamy niechęć do poruszania się: deszczowa, wietrzna, pochmurna, szara pogoda sprawia, że letni jogging czy wakacyjne wycieczki rowerowe powoli odchodzą w niepamięć. Zaczynamy spędzać więcej czasu przed telewizorem lub przy książce, oddając się lenistwu na kanapie czy w fotelu. Przed okresem zimowym nasze ciało zaczyna gromadzić tłuszcz, potrzebny mu do ocieplenia podczas mrozów: zaczynamy odczuwać chęć na bigosy, gulasze z sosem, smażone kotlety schabowe. Także ze względu na brak owoców sezonowych, zaczynamy objadać się innymi przekąskami : tostami, chrupkami, paluszkami, krakersami czy czekoladą. Każde z tych działań prowadzi nas do jednego: obniżenia odporności naszego organizmu. Odporność nie jest jedynie rzeczą, która w sposób niezmienny i stały występuje w naszym organizmie od narodzin do śmierci. Należy pamiętać, że jest umiejętnością naszego systemu odpornościowego do walki z czynnikami zewnętrznymi oraz ciałami obcymi: bakteriami, wirusami, pasożytami, czy alergenami. Jako umiejętność może być wzmacniana, rozciągana zupełnie jak ćwiczona pamięć. Może także zanikać i ulegać degradacji, wystawiona na niesprzyjające czynniki i warunki. 8

2 Dzięki dobrej odporności antygeny, czyli cząsteczki wywołujące chorobę, alergię lub infekcję nie mogą wniknąć do naszego organizmu. Antygenami są zarówno białka, komórki genetycznie różniące się od naszych (np. wnikające do naszego organizmu poprzez transplantację narządów czy wymianę śliny i krwi), mikroorganizmy (wirusy, bakterie, grzyby, pasożyty, pierwotniaki) oraz alergeny. Kiedy jednak zdarzy się, że antygeny wnikną w jakiś sposób do naszego ciała, zadaniem układu odpornościowego jest ich wyeliminowanie lub chociażby sparaliżowanie czy osłabienie oraz usunięcie uszkodzonych w czasie choroby lub infekcji komórek. Należy pamiętać, że już od chwili narodzin posiadamy pewien rodzaj odporności. Uaktywnia się on w momencie, gdy nowo narodzone niemowlę w ciągu kilku pierwszych minut życia zostaje położone na brzuchu swojej matki. Celem takiego działania nie jest jedynie pokazanie matce jej nowo narodzonego dziecka, lecz także uaktywnienie systemu odpornościowego noworodka: flora bakteryjna matki kolonizuje dziecko, jego układ oddechowy i trawienny (wypita z mlekiem matki siara zawiera wiele substancji ochronnych i wzmacniających oraz stanowi jedną z pierwszych barier antybakteryjnych). W ten sposób zaczyna się nasza przygoda z odpornością. Odporność dzielimy na nieswoistą i swoistą. Odporność nieswoista to właśnie ta naturalna, wrodzona zdolność naszego organizmu do walki z wszystkimi obcymi 9

3 ciałami, które mogłyby negatywnie oddziaływać na nasz organizm. Jest odpornością uśpioną, aktywującą nasz genetyczny system obrony w momencie, gdy dany antygen przekroczy barierę naszego ciała. Obrona następuje bardzo szybko, tworząc związek partnerski akcja-reakcja : zaraz po pojawieniu się w organizmie wirusa, bakterii czy alergenu pojawiają się np. kaszel, wymioty czy łzawienie. Odporność nieswoista jest bardzo niska bezpośrednio po narodzinach noworodki są bardzo podatne na infekcje, dlatego też pierwsze dni swojego życia spędzają w sterylnych pomieszczeniach szpitala (w szczególności noworodki urodzone przed czasem, tak zwane wcześniaki ) oraz obniża się w okresie starzenia. Odporność nieswoistą można porównać do murów obronnych, na które składają się: Skóra jest pierwszą barierą, wystawioną na działanie bakterii w każdym momencie naszego życia. Każde dotknięcie zwyczajnych przedmiotów (typu kubki czy długopisy), jazda autobusem w tłoku, wizyta u członka rodziny w szpitalu, czy tak naturalne wyjście do toalety, bez bariery, jaką jest skóra, prawdopodobnie kończyłoby się śmiercią. Dlatego tak ważne jest częste mycie rąk oraz dokładne oczyszczanie i opatrywanie nawet najmniejszych ran luk w naszym murze obronnym. Jeśli skóra jest szczelna, nienaruszona, bakterie i grzyby zamieszkujące świat zewnętrzny nie mają możliwości 10

4 przeniknięcia do naszego organizmu. Skóra posiada także swój własny system obrony niskie ph, czyli jej kwaśny odczyn, który niszczy drobnoustroje, próbujące przedostać się do organizmu. Wydzieliny: ślina, łzy, katar zawierają substancję o nazwie lizozym, która jest specyficznym środkiem bakteriobójczym. Ponadto niekiedy wraz z tymi wydzielinami z naszego ciała usuwane są bakterie i wirusy, odpowiedzialne za daną reakcję, np. łzawienie występuje w momencie, gdy do naszego oka dostanie się ciało obce lub jako reakcja na alergen je wywołujący. Błony śluzowe w organizmie człowieka wyróżnić można błony śluzowe przewodu pokarmowego, dróg oddechowych czy narządów płciowych. Likwidują one drobnoustroje w różny sposób: za pomocą obecnego w nich śluzu, podczas reakcji takich jak kaszel, wymioty, itp., czy za pomocą niskiego ph. Enzymy trawienne żołądka, jelita i trzustki służą trawieniu pokarmów, lecz eliminują także szkodliwe mikroorganizmy, rozpuszczając je. Flora przewodu pokarmowego ulega uszkodzeniu podczas spożywania antybiotyków, dlatego tak ważne jest przyjmowanie podczas antybiotykoterapii preparatów, które ją wzmacniają i odbudowują. Należą do niej między innymi pozytywne bakterie, walczące z bakteriami negatywnymi, dostającymi się do naszego organizmu z zewnątrz. Można ją wzmocnić poprzez 11

5 12 spożywanie produktów spożywczych z tak zwanymi bakteriami L-casei, obecnymi np. w niektórych produktach mleczarskich czy kiszonej kapuście. Zostało udowodnione naukowo, że niektóre szczepy bakterii L-casei przyspieszają wyzdrowienie podczas infekcyjnych chorób jelit. Interferony można je porównać do rycerzy, chroniących mury obronne. Interferony uwalniane są przez nasze komórki w momencie zakażenia. Zwalczają one już zakażone komórki oraz działają ochronnie na pozostałe, zapobiegając rozprzestrzenianiu się wirusa i jego wnikaniu w komórki zdrowe. Nagłe reakcje organizmu na czynnik chorobotwórczy należą do nich nie tylko kaszel, wymioty czy łzawienie, ale także gorączka i przyspieszony metabolizm. Odporność swoista to nabyta i wyćwiczona zdolność do obrony przed antygenami, reagująca na znane sobie bodźce (wirusy i bakterie). Aby zadziałała odporność swoista, musi istnieć pewien etap wcześniejszego przygotowania się organizmu. Dzieje się to poprzez poznanie antygenu, który dostał się do naszego ciała. Kiedy dany antygen pojawi się w naszym organizmie po raz drugi, system odporności swoistej rozpozna go, przygotuje się do obrony poprzez wyprodukowanie odpowiednich, nacelowanych na antygen przeciwciał i w efekcie wyeliminuje lub sparaliżuje niepożądany czynnik chorobotwórczy. Proces ten

6 możliwy jest dzięki tak zwanej pamięci immunologicznej, powstającej podczas pierwszego kontaktu z określonym antygenem. Komórki zapamiętują antygen i przy kolejnej infekcji, spowodowanej przez ten sam antygen, odpowiedź naszego organizmu jest o wiele szybsza. Odporność swoista działa o wiele wolniej, niż odporność nieswoista, ze względu na proces wytwarzania przeciwciał im więcej antygenów znajduje się w naszym organizmie, tym więcej przeciwciał będzie potrzebnych do zwalczenia choroby. Jednak ze względu na szczegółowe rozpoznanie antygenu i jego diagnozę, odporność swoista działa w bardziej precyzyjny, celowy sposób. Tak jak odporność nieswoistą przyrównaliśmy do muru obronnego, tak odporność swoistą należałoby nazwać generałem, dowodzącym głównymi jednostkami kontratakującymi. Jednostkami tymi są limfocyty, które dzielimy na limfocyty B i wytwarzane przez nie przeciwciała oraz limfocyty T. Limfocyty B zostają wytworzone i dojrzewają w szpiku kostnym. Są komórkami aktywującymi się, gdy organizm zostaje zaatakowany przez bakterie. W odwecie wytwarzają przeciwciała, zwane immunoglobulinami, które dzielimy na: Immunoglobuliny G (IgG) jest ich najwięcej w surowicy krwi i są najważniejszymi przeciwnikami mikroorganizmów: wirusów, bakterii, itd. Jako jedyne przechodzą z krwi matki do płodu i zapewniają nowo 13

7 narodzonemu dziecku odporność na choroby przez pierwsze 6 miesięcy życia. Immunoglobuliny A (IgA) występują w wydzielinach dróg oddechowych, moczowych, przewodu pokarmowego, łzach i pocie; neutralizują antygeny potencjalnie chorobotwórcze. Immunoglobuliny E (IgE) ich reakcja anafilaktyczna wobec antygenów leży u podstaw alergii. Same limfocyty B dzielimy z kolei na: Limfocyty B1, które stanowią 20% wszystkich limfocytów B. Są limfocytami szczególnie dominującymi w życiu płodowym i odpowiadają za wytwarzanie autoprzeciwciał, czyli komórek skierowanych przeciwko własnemu organizmowi. Ich zwiększona liczba występuje przy chorobach autoimmunologicznych, w chorobach związanych z uszkodzeniem tkanek, a także u większości osób starszych (po 70 roku życia). Biorą także udział w procesie oczyszczania organizmu z martwych lub uszkodzonych komórek. Limfocyty B2, stanowią zdecydowaną większość wśród limfocytów B i biorą czynny udział w tworzeniu przeciwciał. Limfocyty T to komórki wytwarzane w czerwonym szpiku kostnym, dojrzewające w grasicy znajdującej się tuż 14

8 za mostkiem, a następnie wędrujące do narządów limfatycznych i krwi obwodowej. Poszczególne limfocyty T potrafią rozpoznać niebezpieczne komórki obce i odróżnić je od komórek naszego organizmu. Dzielą się na kilka podgrup: Limfocyty Tc rozpoznają i niszczą obce komórki. Limfocyty Th wydzielają substancje, które odpowiedzialne są za pobudzenie i utrzymanie reakcji immunologicznych. Limfocyty Treg hamują nadmierną reakcję przeciwzapalną, zabezpieczają organizm przed autoagresją między innymi chronią płód (jako ciało obce) przed odrzuceniem przez ciało matki. Limfocyty Ts wydzielają substancje hamujące odpowiedzi immunologiczne. Komórki NK chronią organizm przed powstaniem nowotworów i zabijają nowo powstałe komórki nowotworowe. Komórki K rozpoznają komórki, które podczas poprzedniej infekcji zostały zaopatrzone w przeciwciała. Limfocyty T stanowią 90% ogólnej liczby limfocytów naszego ciała i są niezbędne, aby zapewnić organizmowi odpowiednią odporność komórkową, która eliminuje komórki zaatakowane przez wirusy oraz komórki nowotworowe. Ich celowość oraz dokładność stanowi jednak zagrożenie dla przeszczepów oraz jest podstawą alergii 15

9 limfocyty T rozpoznają i niszczą każde ciało obce, pojawiające się w naszym organizmie, niezależnie od tego, czy oddziałuje ono na nas negatywnie, czy pozytywnie. Pomiędzy limfocytami B i T panuje ścisła współpraca, dzięki czemu system wykrywania antygenów i proces ich eliminowania jest bardzo sprawny: 1. Antygen jest rozpoznawany przez limfocyty T. 2. Limfocyty T aktywują się i powielają, część z nich zaczyna walczyć z zakażonymi komórkami, a pozostałe wysyłają cytokiny specjalne przekaźniki chemiczne, odbierane przez limfocyty B (można je porównać do wojskowych informatorów). 3. Limfocyty B, poinformowane o ataku przez limfocyty T, zwiększają swoją liczbę i wytwarzają odpowiednie przeciwciała, które reagują wyłącznie na ten antygen, wskazany wcześniej przez limfocyt T. 4. Limfocyty B unieszkodliwiają antygen, a zakażenie lub infekcja zostaje opanowane i wyeliminowane. 5. Niewielka ilość limfocytów obu typów przekształca się w komórki zapewniające pamięć immunologiczną tak zwane komórki pamięci. Dzięki wykształconym komórkom pamięci przy ponownym zakażeniu lub chorobie tego samego rodzaju możliwa jest szybka odpowiedź immunologiczna. Komórki pamięci lub raczej ich reakcje na antygen zostały 16

10 także wykorzystane w zapobieganiu chorobom zakaźnym poprzez podanie szczepionek. Odporność swoista dzieli się na czynną i bierną, a każda z nich z kolei na naturalną oraz sztuczną. Odporność czynna, jak sama nazwa wskazuje, nie jest nigdy w stanie uśpienia, ciągle się rozwija i przetwarza dane, szczególnie w zetknięciu z określonym antygenem. Dzięki niej organizm uczy się rozpoznawać antygen i przy kolejnej infekcji lub zakażeniu szybciej go rozpoznaje, diagnozuje i eliminuje. Odporność czynna naturalna to odporność nabyta dzięki zakażeniu i samodzielnemu uporaniu się z antygenem. Odporność czynna sztuczna rozwija się dzięki podaniu odpowiedniej szczepionki. Odporność bierna jest wprawdzie podobna do odporności czynnej, lecz wykształca się w organizmie dzięki podaniu gotowych przeciwciał. Odporność bierna naturalna występuje u dzieci i związana jest z przekazywaniem płodowi przez matkę przeciwciał, które pozostają w nim aktywne przez jakiś czas. Odporność bierna sztuczna aktywowana jest po podaniu surowicy odpornościowej. 17