WPŁYW CHORÓB PRZEWLEKŁYCH (OSTEOPOROZY I CUKRZYCY) NA HEALTH RELATED QUALITY-OF-LIFE BADANIE PILOTAŻOWE

Transkrypt

1 Nowiny Lekarskie 2012, 81, 2, DOROTA KOLIGAT 1, PIOTR LESZCZYŃSKI 2,3, KATARZYNA PAWLAK-BUŚ 3, AGNIESZKA KOLIGAT 4, TOMASZ ZAPRUTKO 1, KRZYSZTOF KUS 1, ANNA PACZKOWSKA 1, PIOTR RATAJCZAK 1, ELŻBIETA NOWAKOWSKA 1 WPŁYW CHORÓB PRZEWLEKŁYCH (OSTEOPOROZY I CUKRZYCY) NA HEALTH RELATED QUALITY-OF-LIFE BADANIE PILOTAŻOWE IMPACT OF CHRONIC DISEASES (OSTEOPOROSIS AND DIABETES) ON HEALTH RELATED QUALITY-OF-LIFE A PILOT STUDY 1 Katedra i Zakład Farmakoekonomiki i Farmacji Społecznej Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik Katedry: prof. zw. dr hab. Elżbieta Nowakowska 2 Katedra Fizjoterapii, Reumatologii i Rehabilitacji Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik Katedry: prof. dr hab. Włodzimierz Samborski 3 Oddział Reumatologii i Osteoporozy Wielospecjalistyczny Szpital Miejski im. Józefa Strusia w Poznaniu Ordynator: dr hab. Piotr Leszczyński 4 Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej Ministerstwo Spraw Wewnętrznych im. W. Bierkowskiego w Poznaniu Dyrektor: Przemysław Daroszewski Streszczenie Wstęp. Choroby przewlekłe znacznie obniżają jakość życia człowieka. Badania jakości życia w kontekście zdrowia służą racjonalnemu doborowi metod terapeutycznych oraz ograniczeniu generowania nieuzasadnionych kosztów. Cel. Głównym celem badania była analiza subiektywnej oceny jakości życia pacjentów z chorobami przewlekłymi cukrzycą oraz osteoporozą. Ponadto badanie miało potwierdzić zasadność podejmowania dalszych badań nad analizą czynników wpływających na jakość życia wśród populacji z chorobami przewlekłymi. Materiał i metody. Do badania włączono 152 osoby. Grupa badana (n = 109) została podzielona ze względu na chorobę: cukrzycę i osteoporozę. Grupa kontrolna liczyła 43 osoby. Badanie miało charakter wieloośrodkowy. Narzędziem zastosowanym w badaniu był standaryzowany kwestionariusz SF-36. Wyniki. Stwierdzono rozbieżności w ogólnej ocenie jakości życia. Szczególne odchylenia zaobserwowano wśród pacjentów z osteoporozą. Nie stwierdzono istotnych różnic w ocenie jakości życia w zależności od płci. Czynnikami pozytywnie wpływającymi na podniesienie jakości życia była partycypacja społeczna (p = -0,32), silne więzi rodzinne (p = -0,51) oraz dobre warunki mieszkaniowe, natomiast wśród czynników obniżających jakość życia wymienia się: ograniczenia ruchowe, ból oraz występowanie chorób współistniejących. Istnieje korelacja pomiędzy sferą fizycznego funkcjonowania (PF) a wiekiem pacjenta. Wnioski. Ocena jakości życia powinna stać się obszarem wzmożonego zainteresowania klinicystów, szczególnie w zakresie walki z chorobami przewlekłymi. Choroby przewlekłe ze względu na swą długoterminowość oraz cyklicznie pojawiające się dolegliwości znacznie ograniczają pełnienie ról społecznych. SŁOWA KLUCZOWE: osteoporoza, cukrzyca, choroba przewlekła, jakość życia. Summary Introduction. Chronic diseases affect key areas and functioning parameters of human life. Health Related Quality-of-life (HRQoL) evaluations contribute to reasonable selection of therapeutic methods and reduction of unreasonable costs. Aim. The main objective was to conduct a pilot study on the assessment of quality-of-life of patients with chronic diseases, especially osteoporosis and diabetes with the aim to check the validity of making further work on that. Material and methods. 152 subjects were included in the study. The study group (n = 109) was divided in terms of the disease: diabetes and osteoporosis. The control group consisted of 43 subjects. Analysis among diabetic patients was a multi-centre study. Study tool was the standardized SF-36 questionnaire. Results. Discrepancies have been found in the studied groups in terms of a general quality-of-life evaluation. Especially worse HRQoL was observed among osteoporotic patients. Quality-of-life was positively affected and improved by social attendance (p = -0.32), strong family bonds (p = -0.51), good housing conditions; while adverse factors included: motor restrictions, pain and concomitant diseases. Results obtained in study group with osteoporosis and study group with diabetes indicate inversely proportional, statistically significant (p < 0.05) correlations between the area assessing physical functioning (PF) and age. Conclusions. Quality-of-life evaluation should become an area of increased clinicists interest, in particular in terms of combat chronic diseases. Chronic diseases, due to their long-term nature and cyclic complaints, significantly reduce the patient s quality-of-life. KEY WORDS: osteoporosis, diabetes, chronic disease, quality of life.

2 Wpływ chorób przewlekłych (osteoporozy i cukrzycy) na Health Related Quality-of-Life badanie pilotażowe 123 Wstęp Współczesna medycyna coraz częściej przyjmuje trendy terapeutyczne powszechnie uznawane w Europie Zachodniej. Przejawem tego zjawiska jest coraz szerzej kultywowane holistyczne podejście do leczenia. Takie podejście obejmuje zarówno prowadzenie terapii klinicznej, jak i analizę potrzeb i kondycji psychicznej pacjenta. Przykładem badań, które od dawna ugruntowały się w kanonie medycyny krajów zachodnich są badania nad jakością życia pacjentów, które prowadzi się równolegle z terapią kliniczną. Przyjęty kierunek zmian niesie za sobą pozytywne znaczenie nie tylko dla pacjenta, ale także dla personelu medycznego, bowiem wysokie zadowolenie pacjenta z efektywności leczenia jest miarą skutecznie prowadzonej terapii. Bieżące monitorowanie kondycji zdrowotnej i psychicznej pacjenta jest szczególnie istotnym zagadnieniem w aspekcie lecznia chorób przewlekłych, m.in. cukrzycy i osteoporozy. Zgodnie z definicją przyjętą przez Amerykańską Komisję ds. Chorób Przewlekłych za przewlekłe uznaje się takie odchylenia od normy, które charakteryzują się m.in. długotrwałym lub trwałym charakterem, dysfunkcją organizmu, niepełnosprawnością, a także wymagają specjalistycznego postępowania rehabilitacyjnego, obserwacji lub opieki [1]. Choroby przewlekłe, oprócz bezpośrednich i pośrednich kosztów związanych z objawami choroby, generują także wysokie koszty niewymierne, takie jak ból, zachwianie emocjonalne, utrata swobody czy utrata niezależności, które znacznie przekraczają koszty przeznaczone na leczenie w ramach systemu opieki zdrowotnej [2]. Dodatkowe negatywne skutki zapadalności na choroby przewlekłe obserwuje się na płaszczyźnie społecznej, bowiem implikują rozwój sektora świadczeń zdrowotnych oraz zwiększają poziom świadczeń z zakresu zabezpieczenia społecznego, chociażby poprzez konieczność sprawowania specjalistycznej opieki medycznej [3]. Według oceny World Health Organisation (WHO) do chorób społeczno-cywilizacyjnych zaliczają się między innymi cukrzyca i osteoporoza. W przypadku cukrzycy, ciągła kontrola poziomu cukru oraz utrzymywanie jego stabilności wymaga od chorego dużego zaangażowania i wielu wyrzeczeń. Chory jest zmuszony do ustawicznego przestrzegania reżimu leczniczego w postaci częstych i systematycznych pomiarów glikemii, iniekcji insuliny i/lub zażywania leków oraz do przestrzegania zaleceń dotyczących diety i wysiłku fizycznego. Dla wielu chorych dodatkowym obciążeniem może być konieczność częstych kontaktów z personelem medycznym. Nadrzędnym celem leczenia chorób przewlekłych jest zmniejszenie negatywnego wpływu choroby na codzienne funkcjonowanie. Racjonalnemu doborowi metod terapeutycznych, dzięki którym możliwa jest redukcja zbędnych kosztów, a także monitorowanie skuteczności leczenia, sprzyjają pomiary jakości życia [4]. Główną zaletą badań związanych z pomiarem jakości życia jest ich niski koszt oraz objęcie w analizie wszystkich aspektów choroby. Stosowana jest zarówno do oceny wyników leczenia farmakologicznego, jak i niefarmakologicznego [5, 6]. Na jakość życia związaną ze zdrowiem składają się zarówno czynniki obiektywne, jak i subiektywne. Czynniki obiektywne mogą być rozpatrywane jako ocena elementów stanu fizycznego, psychicznego i społecznego, z kolei czynniki subiektywne postrzega się, jako poczucie zadowolenia i satysfakcji z poszczególnych aspektów stanu bio-psycho-społecznego [7]. Wśród czynników subiektywnych często wymienia się ocenę poziomu sprawności fizycznej, samoocenę w kontekście choroby, a także odbiór społeczny. Integralne czynniki obiektywnej oceny jakości życia stanowią: obraz kliniczny, status społeczny, warunki socjalno- -bytowe, a także partycypacja społeczna [8]. Cel Głównym celem badania była ocena jakości życia pacjentów z chorobami przewlekłymi cukrzycą oraz osteoporozą. Celem pośrednim było określenie roli czynników lifestyle, m.in. sprawności fizycznej, a także kontaktów społecznych, statusu materialnego w ocenie jakości życia. W pracy zwrócono uwagę na szerokie rozpowszechnienie chorób przewlekłych m.in. cukrzycy i osteoporozy. Cukrzyca i osteoporoza problem społeczny Według badań epidemiologicznych cukrzyca jest jedną z najczęstszych chorób społecznych; jest chorobą przewlekłą, prowadzącą do wielu powikłań. W trakcie jej przebiegu można kontrolować i aktywnie stymulować subiektywne poczucie jakości życia [9]. Przewiduje się, że w ciągu najbliższych lat cukrzyca będzie stanowić jeden z najistotniejszych problemów zdrowotnych, bowiem przypuszczalnie liczba chorych zwiększy się o kilkadziesiąt procent [10]. Wpływ cukrzycy na jakość życia przejawia się we wszystkich obszarach funkcjonowania. W jednej z metaanaliz wykazano, iż jakość życia u chorych na cukrzycę jest niższa niż w populacji ogólnej, szczególnie w zakresie funkcjonowania fizycznego [11]. Gorsze wyniki w zakresie sfery fizycznej u chorych na cukrzycę mogą wynikać z częstego występowania stanów hiperglikemii, które prowadzą do uczucia zmęczenia, do problemów ze snem czy częstych infekcji. Z kolei dążenie do norm glikemii może przyczyniać się do niepożądanego przyrostu masy ciała, częstych stanów hipoglikemii lub do utraty odczuwania objawów niedocukrzenia [11]. Najskuteczniejszą metodą leczenia jest nie tylko właściwie dobrana farmakoterapia, ale także ścisła kontrola glikemii, kontrola i leczenie nadciśnienia tętniczego krwi, kontrola stężenia lipidów w osoczu oraz przeprowadzanie regularnych kontroli okulistycznych [10].

3 124 Dorota Koligat, Piotr Leszczyński, Katarzyna Pawlak-Buś i inni Zasadniczą rolę w zapobieganiu powikłań cukrzycy stanowi edukacja zdrowotna, dzięki której chorzy są przygotowywani do sprawowania samoopieki. Działania edukacyjne uświadamiają pacjentowi, że stosując właściwą farmakoterapię oraz przestrzegając reżimu prawidłowego stylu życia, unikają powikłań chorobowych [12]. Osteoporoza, obok cukrzycy czy otyłości, jest jedną z najczęściej występujących chorób określanych mianem chorób społecznych. Jest to choroba szkieletu charakteryzująca się niską masą kostną i zaburzoną jej mikroarchitekturą, która prowadzi do zwiększonej łamliwości kości [13]. Według danych International Osteoporosis Foundation problem dotyczy ponad 200 mln kobiet na całym świecie [14]. Prognozy na najbliższe lata wskazują na rosnącą tendencję zachorowalności na osteoporozę, co w długoletniej perspektywie pociągnie za sobą wzrost kosztów medycznych i społecznych. W Polsce osteoporoza powoduje rocznie co najmniej złamań bliższego końca kości udowej (bkku). Z kolei śmiertelność po roku od złamania bkku wynosi 15 40% [15]. Badania epidemiologiczne wskazują, iż na osteoporozę choruje około 10 13% populacji, w tym ponad 30% kobiet w wieku pomenopauzalnym [16]. Dodatkowo, część pacjentów doświadcza pogorszenia jakości życia i często nie powraca do pełnej samodzielności, stąd istnieje konieczność zapewnienia im długotrwałej opieki osób trzecich. Istotnym problemem jest współwystępowanie osteoporozy z innymi przewlekłymi chorobami, charakterystycznymi dla podeszłego wieku. Wprowadzenie do leczenia polifarmakoterapii stanowi ryzyko wystąpienia niekorzystnych dla zdrowia interakcji leków, jak i konieczność wprowadzenia przez pacjenta często znaczących zmian w stylu i trybie życia [17]. Istota osteoporozy i cukrzycy, jako problemu społecznego, skłania do zrozumienia, jak ważne jest ich wczesne diagnozowanie, leczenie oraz profilaktyka. Obok nadrzędnego celu leczenia, jakim jest poprawa zdrowia pacjenta, coraz częściej zwraca się uwagę na cel pośredni związany z ogólną poprawą funkcjonalności i jakości życia. Zebrano podstawowe dane socjodemograficzne (wiek, płeć, miejsce zamieszkania, sprawność zarobkową, stan cywilny, wykształcenie). Zgromadzono także informacje kliniczne na temat chorób współistniejących, najczęściej zażywanych leków, dodatkowych wizyt u lekarza, wagi oraz wzrostu pacjentów. Dane poddano analizie statystycznej przy użyciu programu Microsoft Excel 2007 oraz programu Statistica 6.0. Badanie uzyskało pozytywną opinię Komisji Bioetycznej. Wyniki Średnia wieku pacjentów z cukrzycą wyniosła 58 ( 7,5) lat; minimalny wiek pacjenta wynosił 20 lat, natomiast maksymalny 77 lat. Średnia wieku pacjentów z osteoporozą to 59 ( 10,11) lat; minimalny wiek pacjenta z osteoporozą wynosił 22 lata; maksymalny 64 lata. Wśród pacjentów z osteoporozą przeważały osoby z wyższym wykształceniem (40%), z kolei wśród pacjentów z cukrzycą dominowały osoby ze średnim wykształceniem (51%). Analizowana populacja nie stanowiła jednorodnej grupy pod względem dokonanej oceny jakości życia. Pacjenci cierpiący na osteoporozę oceniali ją na dużo niższym poziomie, aniżeli pacjenci z cukrzycą (Rycina 1). Ponadto potwierdzono tezę, że respondenci w grupie kontrolnej znacznie wyżej oceniają ogólną jakość życia w porównaniu do osób ze zdiagnozowaną przewlekłą chorobą (Rycina 2). Wiek badanych miał znaczenie w domenach: ból, witalność, ograniczenia fizyczne im starsi pacjenci, tym silniej odczuwali spadek energii życiowej, ból i ograniczenie ruchowe. Średnie wartości każdej z domen kwestionariusza SF-36 ujęto w tabelach zbiorczych dla każdej z grup oddzielnie (Tabele 2, 3 i 4). Analizując dane oceniające sprawność ruchową pacjentów, potwierdzono rozbieżności pomiędzy grupą badaną a grupą kontrolną. Szczególnie istotne różnice obserwowano w grupie pacjentów z cukrzycą (Rycina 3). W oparciu o zebrane dane stwierdza się, że respondenci z grupy kontrolnej (35%), mimo braku obciąże- Metodyka i narzędzia Do badania włączono 152 osoby. Grupa badana (n = 109) podzielona została ze względu na zdiagnozowaną chorobę: cukrzycę (n = 69) i osteoporozę (n = 40). Grupa kontrolna liczyła 43 osoby. Respondentami byli pacjenci leczeni w Poradniach (Poradnia Diabetologiczna i Poradnia Ortopedyczna) działających przy publicznych Zakładach Opieki Zdrowotnej. Analiza prowadzona wśród pacjentów z cukrzycą miała charakter wieloośrodkowy, badanie zostało przeprowadzone w Poznaniu, Nowym Tomyślu oraz Środzie Wielkopolskiej. W badaniu wykorzystano standaryzowany kwestionariusz SF-36 (Tabela 1) [16] GRUPA BADANA- CUKRZYCA GRUPA BADANA- OSTEOPOROZA Rycina 1. Ocena jakości życia. Figure 1. Quality of life. OGÓLNA JAKOŚĆ ZYCIA GRUPA KONTROLNA

4 Wpływ chorób przewlekłych (osteoporozy i cukrzycy) na Health Related Quality-of-Life badanie pilotażowe 125 nia chorobami przewlekłymi, cechowali się wyższym wskaźnikiem bezrobocia. Dodatkowym wnioskiem odnoszącym się do sprawności zarobkowej jest fakt podkreślający, iż znaczna część pacjentów, zwłaszcza pacjentów z cukrzycą, pobiera rentę z powodu choroby (24,5%). W grupie badanej obserwowano zależności występujące pomiędzy ogólną oceną jakości życia a czasem trwania choroby (p < 0,01) oraz zależność dotyczącą sprawności ruchowej wśród pacjentów z cukrzycą (p < 0,023). Zależność ta miała charakter odwrotnej proporcjonalności im dłuższy czas trwania choroby i silniejsze ograniczenie sprawności ruchowej, tym niższa ocena jakości życia. Nie obserwowano zależności pomiędzy oceną jakości życia, a wiekiem. Stwierdzono występowanie odwrotnie proporcjonalnych korelacji pomiędzy domeną oceniającą sferę funkcjonowania fizycznego a wiekiem: p = -0,396 oraz p = -0,422 kolejno dla pacjentów z cukrzycą i osteoporozą. Ponadto, obserwowano odwrotnie proporcjonalną korelację pomiędzy sprawnością ruchową a domenami oceniającymi ból, ogólną jakość zdrowia oraz wiekiem pacjentów OGÓLNA JAKOŒÆ badana kontrolna Mediana 25%-75% Min-Maks Tabela 1. Charakterystyka HRQoL formularza SF-36 [19] Table 1. Characteristics of HRQoL SF-36 form [19] Badane parametry Wymiar Liczba pytań Poziomy 003 ny PF RP 4 17 Rycina 2. Ocena jakości życia. Figure 2. Quality of life. Opis ocen skrajnych poszczególnych wymiarów Ocena niska związana ze stanem zdrowia, znacznie ograniczona możliwość wykonywania wszystkich fizycznych czynności obejmujących także kąpiel i ubieranie się problemy z pracą lub innymi codziennymi czynnościami w związku ze stanem zdrowia Ocena wysoka wykonywanie wszystkich rodzajów fizycznych czynności obejmujących także najbardziej energiczne czynności, bez ograniczeń w związku ze stanem zdrowia bez problemów z pracą lub innymi codziennymi czynnościami w związku ze stanem zdrowia bez bólu i ograniczeń w wykonywaniu czynności w związku z bólem doskonały stan zdrowia i wiara, że zdrowie nie ulegnie pogorszeniu BP 2 10 ból bardzo silny i wyjątkowo ograniczający wykonywanie czynności GH 5 21 zły stan zdrowia i przeświadczenie, że zdrowie ulegnie pogorszeniu VT 4 17 poczucie zmęczenia i wyczerpania przez cały dzień poczucie pełni sił i energii przez cały dzień znaczny i częsty wpływ problemów natury normalne funkcjonowanie społeczne bez SF 2 9 fizycznej lub emocjonalnej na funkcjonowanie związku z problemami natury fizycznej społeczne i społecznej RE 3 13 problemy z pracą lub innymi codziennymi czynnościami w związku z problemami emocjonalnymi bez problemów z pracą lub innymi codziennymi czynnościami w związku z problemami emocjonalnymi MH 5 21 poczucie zdenerwowania i depresji cały czas poczucie spokoju, szczęścia cały czas

5 126 Dorota Koligat, Piotr Leszczyński, Katarzyna Pawlak-Buś i inni Istotnym aspektem obniżającym jakość życia pacjentów jest występowanie chorób współistniejących. Znaczna część pacjentów deklarowała, iż obok cukrzycy czy osteoporozy, choruje na szereg chorób współistniejących, co w znacznym stopniu zmniejsza zadowolenie z jakości ich życia (występowanie chorób współistniejących: pacjenci z cukrzycą 73%, pacjenci z osteoporozą 67%). W grupie pacjentów z osteoporozą nastąpiła poprawa jakości życia na skutek leczenia choroby przewlekłej (62%). Pacjenci z cukrzycą negatywnie oceniali skutki leczenia choroby: 30% pacjentów uznało, że leczenie nie przynosi pożądanych efektów zdrowotnych. Wnioski 1. Na ogólną jakość życia związaną ze zdrowiem (HRQL) wpływa płeć, czas trwania choroby, a także miejsce zamieszkania, wykształcenie, sposób leczenia. Tabela 2. Wyniki w domenach kwestionariusza SF-36 grupa badana z cukrzycą Table 2. The results in the domains of the SF-36 study group with diabetes GRUPA = cukrzyca Zmienna Statystyki opisowe N ważnych Średnia Mediana Minimum Maksimum PF RP RE VT MH SF BP GH Ogólna jakość życia pacjenta WIEK Tabela 3. Wyniki w domenach kwestionariusza SF-36 grupa badana z osteoporozą Table 3 The results in the domains of the SF-36 study group with osteoporosis GRUPA = osteoporoza Zmienna Statystyki opisowe N ważnych Średnia Mediana Minimum Maksimum Odch. std PF 40 54, , , , ,63138 RP 40 35, , , , ,58418 RE 40 42, , , , ,41822 VT 40 47, , , , ,84596 MH 40 48, , , , ,48896 SF 40 61, , , , ,01258 BP 40 67, , , , ,13444 GH 40 40, , , , ,41651 Ogólna jakość życia pacjenta 40 49, , , , ,00472 Tabela 4. Wyniki w domenach kwestionariusza SF-36 grupa kontrolna Table 4 The results in the domains of the SF-36 control group GRUPA = kontrolna Zmienna Statystyki opisowe N ważnych Średnia Mediana Minimum Maksimum Odch. std PF 43 89, , , , ,08047 RP 43 84, ,0000 0, , ,08292 RE 43 75, ,0000 0, , ,60600 VT 43 59, , , , ,91045 MH 43 66, , , , ,92336 SF 43 70, , , , ,65463 BP 43 72, ,5000 0, , ,48843 GH 43 54, , , , ,60716 Ogólna jakość życia pacjenta 43 71, , , , ,85006

6 Wpływ chorób przewlekłych (osteoporozy i cukrzycy) na Health Related Quality-of-Life badanie pilotażowe Wykr. ramka-w¹sy wzglêdem grup Zmienna: SPRAWNOŒÆ RUCHOWA SPRAWNOŒÆ RUCHOW badana GRUPA(B/K) kontrolna Mediana 25%-75% Min-Maks Rycina 3. Sprawność ruchowa. Figure 2. Mobility. 2. Nie obserwowano statystycznie istotnej zależności pomiędzy ogólną oceną jakości życia a wiekiem. 3. Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic w zależności od płci. 4. Jakość życia związana z cukrzycą i osteoporozą jest porównywalna, istotnie gorsza od jakości życia respondentów bez choroby. 5. Na jakość życia związaną z chorobą przewlekłą mają wpływ: występowanie chorób przewlekłych, czas trwania choroby, ograniczenie sprawności ruchowej, miejsce zamieszkania. Wiek miał znaczenie na wynik w domenach: ból, witalność, ograniczenia fizyczne. Pacjenci z cukrzycą cechowali się wprost proporcjonalną zależnością pomiędzy sprawnością zarobkową a ogólną oceną zdrowia. Podsumowanie Choroby przewlekłe, do których zalicza się osteoporoza i cukrzyca, nierzadko stanowią przyczynę obniżenia jakości życia m.in. w zakresie ograniczenia pełnienia funkcji społecznych. Ocena jakości życia powinna stać się obszarem wzmożonego zainteresowania klinicystów, szczególnie w zakresie leczenia chorób przewlekłych, głównie ze względu na ich długoterminowość i fakt, iż cykliczne dolegliwości znacznie ograniczają codzienne funkcjonowanie pacjenta. Choroba przewlekła ingeruje we wszystkie obszary funkcjonowania człowieka. W sferze monitorowania prowadzonej terapii podstawową kwestią pozostaje odpowiedź na pytanie o rzeczywiste efekty zastosowanej terapii i rehabilitacji. Dla chorego miarą efektywności leczenia powinna być poprawa sprawności w zakresie czynności dnia codziennego, poprawa samopoczucia, a przede wszystkim poprawa jakości życia. Piśmiennictwo 1. Saxena S., Orley J.: Quality of life assessment. The WHO perspective. Eur. Psychiatry, 1997, 12, 3, Pietrzykowska E., Zozulińska D., Wierusz-Wysocka B.: Jakość życia chorych na cukrzycę, Pol. Merk. Lek., 2007, 23, Ostrzyżek A.: Jakość życia w chorobach przewlekłych, Prob. Hig. i Epidemiol., 2008, 89, 4, Jaracz K.: Sposoby ujmowania i pomiaru jakości życia. Próba kategoryzacji. Pielęgn. Pol., 2001, 2, Brola W., Węgrzyn W., Czernicki J.: Wpływ zmiennego pola magnetycznego na niewydolność ruchową i jakość życia chorych ze stwardnieniem rozsianym. Wiad. Lek., 2002, 55, Fischer J.S., Priore R.L., Jacobs L.D. i wsp.: Neuropsychological effects of interferon beta-1a in relapsing multiple sclerosis. Multiple Sclerosis Collaborative Research Group. Ann. Neurol., 2000, 48, Sęk H., Pojęcia normy, normalności i zdrowia [w:] Sęk H. (red.): Psychologia kliniczna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2005, Mitchell A.J., Banito-Leon J., Rivera-Navarro J.: Quality of life and its assessment in multiple sclerosis: integrating physical and psychological components of wellbeing. Lancet Neurol., 2005, 4, Dziurowicz-Kozłowska A.: Wokół pojęcia jakości życia. Psychologia Jakości Życia, 2002, 1, 2, Jankowiak M., Krystoń-Serafin M., Krajewska-Kułak E., Popławska E.: Powikłania cukrzycy jako choroby przewlekłej. Nowiny Lek., 2007, 76, 6,

7 128 Dorota Koligat, Piotr Leszczyński, Katarzyna Pawlak-Buś i inni 11. Hart H.E., Bilo H.J.G., Redekop W.K. i wsp.: Quality of life of patients with type 1 diabetes mellitus. Quality of Life Research, 2003, 12, Tatoń J.: Edukacyjne podejście do samokontroli i samoopieki w chorobach przewlekłych. Nowa Med., 1996, 22, Wodniak M., Stasiuk W., Poleszak E.: Osteoporoza. Aptekarz Pol., 2010, Gmiński J.: Znaczenie postępowania leczniczego w leczeniu osteoporozy dla jakości życia kobiet w wieku menopauzalnym. Prz. Menopauz., 2002, 1, Marcinkowska M., Wawrzyniak A., Horst-Sikorska W.: Następstwa Osteoprotycznego złamania kości. Prz. Menopauz., 2006, 4, Kannis J.A., Johnnell O., Oden A. i wsp.: Long-term risk of osteoporosis in Malmö. Ostreoporosis Int., 2000, 11, Paes A.H., Bakker A., Soe-Agnie C.J.: Impact of dosage frequency on patient compliance. Diabetes Care, 1997, 20, Wrześniewski K.: Pomiar jakości życia pacjentów kardiologicznych w Polsce status naukowy najczęściej stosowanych kwestionariuszy, Polski Przegląd Kardiologiczny, 2010, 12, 2, Wisłowska M., Kanecki K., Tyszko P., Kapała A.: Jakość życia zależna od zdrowia u pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów. Reumatologia, 2010, 48, 2, Ahmed L.A., Joakimsen R.M., Berntsen G.K. i wsp.: Diabetes mellitus and the risk of non-vertebral fractures: the Trompo study. Osteoporosis Int., 2006, 17, Adres do korespondencji: Dorota Koligat Katedra i Zakład Farmakoekonomiki i Farmacji Społecznej ul. Dąbrowskiego 79, Poznań tel./fax: dorota.kol@vp.pl