nr 9 - maj 2010 ISSN

Transkrypt

1 nr 9 - maj 2010 ISSN

2 od wydawcy Drodzy Czytelnicy, Eyjafjallajoekull to najbardziej gorące, dosłownie i w przenośni, słowo ostatnich tygodni. Trudne do wymówienia, podobnie jak trudne do przewidzenia są możliwe konsekwencje przebudzenia tego wulkanu w przyszłości. Pyły znad Islandii spowodowały całkowity paraliż komunikacji lotniczej w Europie, co przełożyło się pośrednio na komplikacje w działalności i ogromne straty finansowe w wielu dziedzinach gospodarki. Wulkaniczne wyziewy są doskonałą ilustracją teorii efektu motyla Edwarda Nortona Lorenza, który prawie pół wieku temu ogłosił, że nawet ruch skrzydeł motyla w Singapurze może wywołać burzę nad Karoliną Północną w USA. Temat wzmożonej aktywności wulkanu pojawił się również w niniejszym wydaniu Risk Focus. Na szczęście go nie zdominował. Znajdą w nim Państwo wiele interesujących kwestii z zakresu wyładowań atmosferycznych, bezpieczeństwa informacji, odpowiedzialności cywilnej i kondycji finansowej przedsiębiorstw. Mam nadzieję, że chętnie sięgną Państwo do tej lektury, zamiast spoglądać w niebo w poszukiwaniu złowrogich, wulkanicznych chmur. Zbigniew Żyra Redaktor Naczelny Informacja - złoto XXI wieku 4 Piorun - natura i konsekwencje 12 Magdalena Dłużewska Piotr Koralewski 2 risk risk focus focus

3 zarządzanie ryzykiem 4 8 Informacja - złoto XXI wieku Magdalena Dłużewska Ryzyko BIslandii Zbigniew Żyra majątek Piorun - natura i konsekwencje Piotr Koralewski Uniknąć szkody piorunowej Ryszard Boyke odpowiedzialność cywilna Cena śmierci Anna Sikorska Technologia nieprzewidywalna Michał Górny Nadużycie siły wyższej Jacek Woronkiewicz ubezpieczenia finansowe Zatrzymać kryzysowe domino Radomił Mioduchowski Ktokolwiek bierze na siebie ryzyko bycia sędzią prawdy i wiedzy, staje się pośmiewiskiem bogów. Albert Einstein Cena śmierci Anna Sikorska 20 Zatrzymać kryzysowe domino 36 Radomił Mioduchowski maj styczeń

4 zarządzanie ryzykiem Informacja - złoto XXI wieku 4 risk risk focus

5 Magdalena Dłużewska Sopockie Towarzystwo Ubezpieczeń Ergo Hestia SA, zajmuje samodzielne stanowisko ds. bezpieczeństwa informacji. Absolwentka filologii polskiej na Uniwersytecie Gdańskim, obecnie studiuje bezpieczeństwo w Wyższej Szkole Ateneum. Jest pracownikiem Hestii od 1999 roku. Od początku ludzkości informacja była cennym towarem, choć nie zawsze ludzie byli tego świadomi. Współcześnie rola informacji została doceniona. Spotykamy się z nią na każdym kroku - dzięki niej pracujemy, kontaktujemy się, zdobywamy wiedzę. Nie bez powodu społeczeństwo XXI wieku zostało nazwane społeczeństwem informacyjnym. Informacja jest podstawowym składnikiem naszego życia, bez niej ludzie nie mogliby normalnie funkcjonować, a jej znaczenie dla rozwoju ludzkości jest niezmierzone. W pewnym sensie informacja jest motorem postępu w każdej dziedzinie życia. Postępujący w ogromnym tempie rozwój techniki w dużym stopniu zależy od szybkości i jakości informacji. Dla przedsiębiorstwa największe znaczenie ma tak zwana informacja biznesowa, przez którą rozumiemy dane, fakty i statystyki potrzebne firmie do podejmowania decyzji. Szybko otrzymana i rzetelna informacja pomaga w prowadzeniu działalności gospodarczej oraz w prześciganiu konkurencji. Można nawet powiedzieć, że dostęp do informacji jest niezbędny do skutecznego zarządzania firmą. Innym rodzajem informacji, który również odnosi się do działalności firmy, jest informacja handlowa. W największym skrócie to działalność telemarketingowa promująca towary lub usługi (reklamy). Dzięki niej firma może pokazać potencjalnym odbiorcom, jakie produkty czy usługi ma do zaoferowania, pomaga też dostosować ofertę do faktycznych potrzeb. Nigdy dotąd znaczenie informacji nie było tak duże jak w obecnych czasach - bez niej postęp stanąłby w miejscu. Zarządzanie przedsiębiorstwem opiera się głównie na efektywnym wykorzystaniu informacji. Dzisiejszy rynek cechuje silna konkurencja, dlatego też niezwykle ważna jest odpowiednia strategia działania. Harmonijny rozwój zakłócić mogą jednak różne czynniki wewnętrzne i zewnętrzne. Dla każdej firmy ochrona posiadanych maj 2010 informacji powinna być priorytetem tak, aby zapobiec nieprzewidzianemu uderzeniu w reputację firmy lub jej finanse. Kryzys w zależności od skali może zachwiać nawet strukturą organizacyjną. Sytuacje kryzysowe przychodzą przeważnie w najmniej oczekiwanym momencie, dlatego też cały czas należy zachować świadomość tego faktu, co z kolei mobilizuje środki zapobiegawcze i czujność. Rozwiązaniem służącym minimalizacji ryzyka związanego z utratą danych jest System Zarządzania Bezpieczeństwem Informacji (SZBI). Jego główny cel to zapewnienie nieprzerwanej dostępności i bezpieczeństwa systemów informatycznych, dostępności wykorzystywanych systemów produkcyjnych i świadczonych usług oraz ciągłość działania i bezpieczeństwo procesów biznesowych. Poprawnie wdrożony SZBI pozwala ocenić słabe i mocne strony firmy, a w efekcie określić poziom ryzyka, na jaki firma może sobie pozwolić. Specyfikacje wymagań niezbędnych do wdrożenia Systemu Zarządzania Bezpieczeństwem Informacji zawiera norma ISO/IEC 27001:2005. Znajdują się w niej wytyczne do ochrony dóbr informacyjnych w każdym punkcie ich 5

6 zarządzanie ryzykiem przetwarzania i dostępu. Obejmuje ona aspekt ochrony fizycznej, zabezpieczenie dostępu do informacji, a także bezpieczeństwo ich przetwarzania zarówno w formie tradycyjnej, jak i informatycznej. Zawiera również informacje dotyczące problemów odbudowy zasobów w przypadku zaistnienia nieprzewidzianych zdarzeń mających wpływ na ciągłość działania biznesowego. Pierwszym krokiem do uruchomienia Systemu Zarządzania Bezpieczeństwem Informacji jest wdrożenie polityki bezpieczeństwa informacji, czyli nadrzędnego dokumentu określającego sposób działania z poszczególnymi grupami informacji chronionych w firmie. Następnie należy zidentyfikować i zinwentaryzować zasoby informacyjne, które podlegać mają ochronie. Dla każdego aspektu ochrony zasobu danych należy przeprowadzić ocenę ryzyka, a w dalszych krokach określić sposób postępowania z ryzykiem - wdrożenia zabezpieczeń, które zminimalizują jego występowanie. Jednym z niezwykle istotnych elementów wdrażania SZBI jest wypracowanie świadomości istoty ochrony informacji oraz ciągłe szkolenie kadry w tym zakresie - jest to jeden ze sposobów na uchronienie się przed niekontrolowanym wypływem informacji, który spowodować może pracownik. Nie każdy pamięta, że ochrona własności intelektualnej firmy jest obowiązkiem pracownika. Standardem są umowy o pracę, w których pracownik zobowiązuje się do zachowania poufności informacji oraz do nieujawniania informacji stanowiących tajemnicę służbową w okresie, w którym jest związany z pracodawcą, ale również po rozwiązaniu umowy o pracę. W przypadku ujawnienia takich informacji przez byłego pracownika jego były pracodawca może wystąpić przeciwko niemu na drogę sądową. Tak jak w przypadku wirusów komputerowych, nie ma stuprocentowego zabezpieczenia przed nieuprawnionym wyniesieniem informacji przez pracowników. Konieczne jest wprowadzenie pewnych zabezpieczeń prowadzących do zminimalizowania niebezpieczeństwa wystąpienia tego typu zagrożeń, ponieważ najczęściej wynikają one z jego niewiedzy lub przypadku. Odpowiednia dbałość o bezpieczeństwo informacji powinna być zachowana w całym okresie życia informacji: od jej powstania aż do jej trwałego zniszczenia. Zacząć należy od uporządkowania zasad korzystania z firmowego sprzętu: każdy laptop czy komputer stacjonarny musi mieć przypisanego użytkownika, tak aby możliwe było wskazanie właściciela zgromadzonych na nich, w formie elektronicznej, informacji oraz zobowiązanie go do odpowiedniej ochrony tych zasobów. Przeprowadzenie działań związanych z zablokowaniem możliwości kopiowania danych na nośniki zewnętrzne 6 risk focus

7 Odpowiednie zarządzanie informacją jest bardzo ważnym elementem walki z sytuacją kryzysową. wydawać się przesadne i drastyczne. Jednak ze statystyk wynika, że najczęściej do wypływu informacji chronionych z firmy dochodzi z powodu niestosowania zabezpieczeń, które określa polityka bezpieczeństwa informacji. Główny ciężar strat spowodowany takimi wyciekami ponosi przedsiębiorstwo, ponieważ konkurencyjność firm zależy od ich reputacji, a w przypadku wycieku informacji to właśnie reputacja firmy ucierpi w pierwszej kolejności. Straty takie są praktycznie niepoliczalne, odzyskanie utraconego zaufania klientów to proces długotrwały, wymagający wysokich nakładów. W grupie wysokiego ryzyka znajdują się firmy, które pozwalają swoim pracownikom korzystać z urządzeń przenośnych. Jak dowodzą badania, korzystanie ze sprzętów mobilnych jest przyczyną wycieku informacji w 50% wszystkich incydentów. Tymczasem wycieki danych za pośrednictwem internetu to tylko 12% przypadków. Jednak głównym zagrożeniem dla firmy jest brak dyscypliny pracowników - w 2008 roku zaniedbanie było przyczyną wycieku informacji aż w 77% przypadków. Jak firmy strzegą swoich tajnych informacji (w szczególności na pamięci masowe) nie zapobiega może umyślnej kradzieży danych, ale spowoduje ograniczenie ryzyka zarażenia systemów złośliwym oprogramowaniem. Zminimalizowane zostanie również ryzyko nieumyślnego rozpowszechniania informacji. Pamięć USB to w większości małe, przenośne urządzenia, które zabieramy ze sobą wszędzie. Powoduje to duże ryzyko kradzieży lub po prostu zagubienia - nie obserwujemy przecież swojego pendrive a przez 24 godziny na dobę. Przekazujemy go naszym kolegom, znajomym, a czasami również nieznajomym osobom. A przecież wielu z nas na swoim podręcznym sprzęcie ma nagrane ważne informacje. Kolejną już częścią składową dobrze zaprojektowanego Systemu Zarządzania Bezpieczeństwem Informacji jest kryptografia, czyli szyfrowanie danych. W większości przypadków popularne metody kryptograficzne w wystarczający sposób zapewniają ukrycie danych przed niepowołanymi użytkownikami. Należy pamiętać o tempie postępu, które powoduje, że każda metoda kryptograficzna jest bezpieczna, jeśli w momencie jej powstania nie istnieją metody i środki, które mogą ją złamać. Dlatego tak ważne jest stałe aktualizowanie stosowanych rozwiązań oraz śledzenie bieżących nowinek w tematach bezpieczeństwa informacji. Dla wielu użytkowników działania związane z minimalizowaniem możliwości wycieku informacji mogą maj 2010 W 1936 roku w fabryce Wedla powstało Ptasie Mleczko. Nazwa, jak mówi anegdota, powstała w chwili, gdy mistrz cukierniczy zaprezentował do spróbowania swój świeżo opracowany wyrób. Gdy zaczęto zastanawiać się, jaką powinien mieć nazwę, padło pytanie: Czego potrzeba do szczęścia człowiekowi, który ma już wszystko?. Wtedy ktoś odpowiedział: ptasiego mleczka - i tak już zostało. Po latach okazało się, że nazwa, nad którą zastanawiało się kilku zaufanych ludzi Jana Wedla, jest strzałem w dziesiątkę. Oprócz wyrafinowanej nazwy pracownicy Wedla uważają, że sukces tkwi w przechowywaniu do dziś w tajemnicy receptur, które przez lata poznawali najbardziej zaufani i starannie dobierani pracownicy. Swoją wiedzę przekazywali następcom dopiero przy przejściu na emeryturę. Jak chronią tajemnicę receptury? Każdy z mistrzów cukiernictwa na linii produkcyjnej zna tylko ten fragment przepisu, nad którym pracuje. Przygotowany element przekazuje koledze, który poddaje go dalszej obróbce. Nad całością czuwa główny koordynator, który zawiaduje całym procesem produkcji Ptasiego Mleczka. Metoda, jak widać, jest skuteczna od wielu lat. Wciąż nie brakuje naśladowców, jednak smak wedlowskiego Ptasiego Mleczka nadal jest unikalny. Gwałtowny rozwój wymiany informacji, komputery, internet, szybsze tempo pracy spowodowały, że wiele cennych danych jest na wyciągnięcie ręki. Kto ma informacje, ten ma władzę. Posiadając informację, a przynajmniej łatwy dostęp do niej, możemy podejmować racjonalne decyzje, a - co najbardziej istotne - możemy analizować materiały i odpowiednio wcześnie podjąć działania zapobiegające powstaniu pewnych sytuacji. Magdalena Dłużewska magdalena.dluzewska@hestia.pl 7

8 zarządzanie ryzykiem Ryzyko BIslandii Islandia - państwo położone na wyspie Islandia i kilku mniejszych wyspach w północnej części Oceanu Atlantyckiego. Dotychczas spokojny kraj, znany głównie z hodowli owiec, rybołówstwa i gejzerów. W ostatnich latach wieści z Islandii były jednak bardziej emocjonujące. Najpierw w 2008, kiedy w wyniku światowego kryzysu ekonomicznego doszło do załamania islandzkiego systemu bankowego. Teraz za sprawą wulkanu Eyjafjallajoekull, którego przebudzenie doprowadziło do okresowego paraliżu ruchu lotniczego nad Europą. Zrealizował się scenariusz nierealny, którego nie byli w stanie przewidzieć nawet najbardziej czarnowidzący eksperci. Zamknięcie nieba nad Europą spowodowało nie tylko problemy w ruchu pasażerskim, ale również duże komplikacje dla wielu przedsiębiorstw, między innymi tych, których surowce i towary transportowane są drogą powietrzną. Z tego powodu odnotowano wiele przypadków przerwania lub ograniczenia działalności - prawdziwy Volcano Interruption lub, mówiąc bardziej precyzyjnie, ryzyko BIslandii. 8 risk focus

9 Zbigniew Żyra Prezes zarządu spółki specjalizującej się w zarządzaniu ryzykiem Hestia Loss Control, inżynier, absolwent Szkoły Głównej Służby Pożarniczej w Warszawie, w Grupie Ergo Hestia od 1994 roku. Przebudzenie Eyjafjallajoekull Sprawca zamieszania, wulkan Eyjafjallajoekull - albo po prostu wulkan, jak jest określany przez media ze względu na trudną do wymówienia nazwę własną - ostatnio wybuchł w grudniu 1821 roku. Dymił, z krótkimi przerwami, do stycznia 1823 roku. Wtedy świat wyglądał zupełnie inaczej, ludzie podróżowali powozami, a towary przewożone były drogą morską lub szlakami rzecznymi. Pierwsza publiczna linia kolejowa łącząca Stockton z Darlington w Wielkiej Brytanii została zbudowana w 1825 roku. W umysłach ówczesnych niebo nie stanowiło potencjalnej platformy transportowej, pomimo udanych eksperymentów z lotami balonem. Dopiero na początku XX wieku bracia Orville i Wilbur Wrightowie mieli wzbić się w powietrze własnoręcznie skonstruowanym samolotem. Lot trwał zaledwie 12 sekund, co w zasadzie sprowadziło się do startu i lądowania. Lotniczy transport osobowy i towarowy rozwinął się wiele lat później. Największa słabość największej zalety Największą zaletą transportu lotniczego jest jego szybkość. Transport ten wyróżnia się na tle przewozów np. kolejowych lub morskich możliwością pokonania dużej odległości w krótkim czasie. Dlatego jest niezastąpiony maj 2010 w dostarczaniu łatwo psujących się towarów oraz przesyłek cennych, na przykład elektroniki. Nie jest jednak niezawodny, zwłaszcza w obliczu takich zjawisk, jak mgła czy huragan. To jednak typowe zagrożenia, które są wkalkulowane w działalność firm lotniczych i występują zazwyczaj o określonej porze i na wiadomym obszarze. Dopiero chmura pyłu wulkanicznego doprowadziła do dłuższego paraliżu lotniczego w Europie. Zdaniem wielu ekspertów popiół stanowi ogromne zagrożenie dla silników samolotów. W wyjątkowych sytuacjach może dojść do ich wyłączenia. Do takiego incydentu doszło w 1989 roku w samolocie linii KLM. Przelatujący nad Alaską samolot wpadł na chmurę pyłu wyrzuconą przez wulkan Mount Redoubt, co spowodowało zablokowanie Wulkan (z łacińskiego Vulcanus - imię rzymskiego boga ognia) - miejsce na powierzchni Ziemi, z którego wydobywają się lawa, gazy wulkaniczne (solfatary, mofety, fumarole) i materiał piroklastyczny. Terminu tego również używa się jako określenie form terenu powstałych wskutek działalności wulkanu, choć bardziej poprawne są takie terminy, jak: góra wulkaniczna, stożek wulkaniczny, kopuła wulkaniczna czy wulkan tarczowy. Źródło: 9

10 zarządzanie ryzykiem Sytuacja lotnicza w Europie 17 kwietnia 2010 roku wszystkich silników. Pilotom udało się w trakcie lotu ponownie uruchomić silniki, a następnie bezpiecznie 1. Austria całkowicie zamknięta przestrzeń do godziny 20 w sobotę 2. Belgia całkowicie zamknięta przestrzeń powietrzna do godziny 8 rano w niedzielę 3. Białoruś ograniczenie ruchu lotniczego do godziny 15 w sobotę 4. Chorwacja częściowo zamknięta przestrzeń powietrzna 5. Dania całkowicie zamknięta przestrzeń do godziny 2 w nocy w niedzielę 6. Estonia całkowicie zamknięta przestrzeń powietrzna do godziny 24 w sobotę 7. Finlandia całkowicie zamknięta przestrzeń powietrzna do godziny 14 w niedzielę 8. Francja zamknięta część lotnisk; niektóre do poniedziałku do 8 rano 9. Grecja odwołane loty do zachodniej Europy 10. Hiszpania do godziny 10 w niedzielę zamknięto siedem lotnisk na północy Hiszpanii 11. Holandia całkowicie zamknięta przestrzeń powietrzna do godziny 8 w niedzielę 12. Irlandia całkowicie zamknięta przestrzeń powietrzna do godziny 19 w sobotę 13. Luksemburg całkowicie zamknięta przestrzeń powietrzna 14. Niemcy całkowicie zamknięta przestrzeń powietrzna do godziny 8 rano w niedzielę 15. Rumunia całkowicie zamknięta przestrzeń powietrzna do północy w sobotę 16. Serbia częściowo zamknięta przestrzeń powietrzna 17. Słowacja całkowicie zamknięta przestrzeń powietrzna 18. Słowenia nie działają dwa lotniska 19. Szwecja całkowicie zamknięta przestrzeń w sobotę 20. Szwajcaria częściowo zamknięta przestrzeń powietrzna do godziny 14 w niedzielę 21. Ukraina zamknięte kilka lotnisk 22. Wielka Brytania częściowo zamknięta przestrzeń powietrzna do godziny 8 w niedzielę 23. Włochy częściowo zamknięta przestrzeń powietrzna do poniedziałku 24. Węgry całkowicie zamknięta przestrzeń powietrzna do soboty wieczór Źródło: Reuters wylądować. Zagrożenie dla silników, negatywny wpływ na urządzania elektroniczne na pokładzie oraz znaczące ograniczenie widoczności to czynniki, które spowodowały zamknięcie nieba nad Europą. Najgorsze jest to, że takie sytuacje mogą powtórzyć się w przyszłości - zwłaszcza biorąc pod uwagę fakt, że na świecie jest około 700 czynnych wulkanów. (Nie)dokładnie na czas Koncepcja just-in-time (dokładnie na czas), której celem jest zwiększenie efektywności poprzez maksymalne ograniczenie poziomu zapasów operacyjnych, została wdrożona po raz pierwszy w latach 50. XX wieku w zakładach Toyota Motor Company w Japonii. W ciągu ostatniego półwiecza wiele światowych koncernów oraz średniej wielkości firm regionalnych zdecydowało się na wdrożenie tej filozofii działania. Do najważniejszych elementów systemu można zaliczyć niezawodne środki transportu oraz terminowość dostaw. W normalnych warunkach system działa zgodnie z założeniami. Jednak kilkudniowy paraliż lotniczy diametralnie zmienia obraz w zakresie niezawodności i terminowości dostaw drogą powietrzną. Wulkan dymi, zapasy topnieją Zgodnie z koncepcją just-in-time kolejne zapasy zamawiane są w momencie, gdy zostanie osiągnięte minimum magazynowe, dzięki czemu ogranicza się powierzchnie i koszty magazynowe. Zamknięcie nieba nad Europą wpędziło w kłopoty firmy, które uzależnione są od dostaw drogą lotniczą. Najbardziej spektakularnym przykładem jest koncern BMW, który z powodu przerwy w dostawie podzespołów elektronicznych został zmuszony do okresowego wstrzymania produkcji w trzech zakładach. Spowodowało to opóźnienia w produkcji 7 tysięcy samochodów. Inne firmy z branży motoryzacyjnej też przeżyły swoje chwile niepewności. Poszkodowanych jest jednak znacznie więcej. Nie tylko linie lotnicze i biura podróży, które prześcigały się w podawaniu dziennych strat finansowych, ale cała rzesza współpracujących z nimi kontrahentów, poczynając od hoteli i restauracji, a kończąc na rafineriach, które były zmuszone do wstrzymania produkcji paliwa lotniczego, ze względu na nagły spadek jego zużycia. Konsekwencje paraliżu objęły tak odległe od siebie dziedziny, jak kinematografia (na przykład premiera filmu Iron Man 2 została przeniesiona z Londynu do Los Angeles) czy wojsko, które rozpoczęło prace związane z weryfikacją planów działań wojennych i tras transportów lotniczych. Biznes w cieniu chmury Straty spowodowane chmurą liczone są w milionach euro. Na szczęście nie doszło do spektakularnych bankructw. Nasuwa się pytanie o to, jak wyglądałby dzisiejszy świat, gdyby niebo nad Europą zostało zamknięte na przykład na 10 risk focus

11 Islandia Islandia Norwegia Finlandia Szwecja Rosja Norwegia Finlandia Szwecja Rosja Wielka Brytania Wielka Brytania Polska Polska :00 (czwartek) :00 (niedziela) Źródło: pół roku? Niemożliwe? Owszem, mało prawdopodobne, ale możliwe. Takie właśnie scenariusze kryzysowe wykluwają się obecnie w głowach wielu menedżerów ryzyka. Co można zrobić, aby uniezależnić naszą działalność od aktywności wulkanów znajdujących się gdzieś na północnym Atlantyku, Wyspach Kanaryjskich czy w Indonezji? Firmy rozpoczęły poszukiwania nowych rozwiązań. Modyfikacja koncepcji just-in-time w zakresie poziomu zapasów surowców i półproduktów to podstawowe przedsięwzięcia w tym obszarze. Pojawiły się propozycje zastępczych dróg transportu, na przykład jedna z koncepcji zakłada przewożenie komponentów elektronicznych koleją transsyberyjską. Weryfikacja dostawców pod względem lokalizacji też staje się obecnie standardową praktyką. Bliskie odległości pomiędzy kontrahentami to duży atut ograniczający ryzyko przerwy w dostawie. Paraliż w ruchu lotniczym spowodował wzrost znaczenia takich narzędzi i technik, jak wideokonferencje, które częściowo zastąpiły spotkania bezpośrednie, elektroniczny wzór podpisu oraz kodowanie rozmów poufnych. Szczególnie duże znaczenie ma to w przypadku firm posiadających oddziały rozproszone na całym świecie. Już dzisiaj przedsiębiorstwa te uelastyczniają swoje struktury, w sposób pozwalający na przejmowanie funkcji zagrożonych oddziałów przez te, które znajdują się poza rejonem paraliżu komunikacyjnego. Jednak dymiący wulkan to nie tylko zagrożenie, to również szansa dla niektórych branż, na przykład dla przewoźników lądowych i morskich. Czy dla ubezpieczycieli? To się okaże w najbliższej przyszłości. Popiół nad głowami Chmura pyłu wulkanicznego stanowi potencjalne zagrożenie dla zdrowia ludzi, chociaż dotychczas nie przedstawiono szczegółowych konsekwencji jego działania. Na wszelki wypadek Światowa Organizacja Zdrowia ostrzegała, aby pozostawać w domach, jeśli pył wulkaniczny zacznie opadać na ziemię. Grupą zwiększonego ryzyka są zwłaszcza osoby cierpiące na choroby układu oddechowego. Czy to może wpłynąć na działanie przedsiębiorstw? Czy może dojść do uwięzienia tysięcy, a może milionów pracowników w domach? W dzisiejszym świecie można wyobrazić sobie praktycznie wszystko. maj 2010 Ryzyko BIslandii BIS? Wulkanolodzy ostrzegają, że Islandia weszła w fazę wysokiej aktywności wulkanicznej, co pośrednio wpływa na wzrost zagrożenia sejsmicznego w obrębie wyspy. Szczególnie bacznie monitorowany jest wulkan Katla, który zazwyczaj uaktywniał się po erupcji Eyjafjallajoekull. Według niektórych naukowców jego wybuch mógłby spowodować pokrycie dużej części Europy cienką warstwą pyłu wulkanicznego, doprowadzając do obniżenia temperatury nawet o dwa stopnie Celsjusza. Niestety to nie koniec. Grimsvotn, Askja, Hekla, Hvannadalshnukur to kolejne groźne kratery, o których możemy usłyszeć w najbliższej przyszłości, zwłaszcza podczas planowania podróży lotniczych. Bardziej na południe, na wysokości Zwrotnika Raka, leżą miliony ton piachu, który w przypadku silnie wiejącego sirocco znad północnej Afryki może stanowić potencjalne zagrożenie dla silników samolotów. Ten rezerwuar o powierzchni ponad 9 mln km 2 to Sahara. Aktywne wulkany w Europie 1. Pico del Teide (Wyspy Kanaryjskie) m n.p.m. 2. Etna (Włochy) m n.p.m. 3. Beerenberg (Norwegia) m n.p.m. 4. Grimsvötn (Islandia) m n.p.m. 5. Askja (Islandia) m n.p.m. 6. Eyjafjallajoekull (Islandia) m n.p.m. 7. Hekla (Islandia) m n.p.m. 8. Katla (Islandia) m n.p.m. 9. Hvannadalshnukur (Islandia) m n.p.m. 10. Wezuwiusz ( Vesùvio, Włochy) m n.p.m. 11. Stromboli (Włochy) m n.p.m. 12. Vulcano (Włochy) m n.p.m. 13. Santoryn (Grecja) m n.p.m. Źródło: własne Zbigniew Żyra zbigniew.zyra@hestia.pl 11

12 majątek Piotr Koralewski Sopockie Towarzystwo Ubezpieczeń Ergo Hestia SA, zastępca dyrektora ds. likwidacji szkód majątkowych Biura Likwidacji Szkód, zajmuje się likwidacją szkód z ubezpieczeń majątkowych, technicznych i utraconego zysku, inżynier, absolwent Politechniki Gdańskiej, w Grupie Ergo Hestia od 1994 roku. Piorun - natura i konsekwencje Burze wraz z piorunami i grzmotami towarzyszą człowiekowi od zawsze, budząc jednocześnie jego lęk, jak i ciekawość. Naturalne piękno błyskawicy na niebie i fascynuje nas, i przeraża. Z danych statystycznych wynika, że w tym samym czasie na Ziemi ziemi trwa około burz, zaś w każdej sekundzie w Ziemię ziemię trafia 100 błyskawic. Czy my i nasze mienie jesteśmy zatem bezpieczni? 12 risk focus

13 Skąd się biorą pioruny Dlaczego i jak powstaje burza - to pytanie człowiek stawiał sobie przez stulecia. W XVIII-wiecznej encyklopedii Nowe Ateny ksiądz Benedykt Chmielowski przypisywał powstawanie burz działalności złych mocy. Zdaniem autora tej publikacji czarownicy i czarownice mogą...pobudzić burze, łyskawice, piorony, grady, deszcze wielkie. Sposób powstawania burz też został w powyższym dziele dokładnie opisany: czarownice w polu w dołek wody nalawszy, taką już z czartem mając umowę, ją mieszają póty, aż pobudzą chmury y burze ciężkie. Zdaniem autora istniała następująca możliwość obrony przed chmurą gradową:...chmurze gradowej pokazać wielkie zwierciadło, i przeciwko niey wystawić, kędy inędy obróci się. Nie wiadomo, czy powyższy sposób był skuteczny także w przypadku chmur burzowych. Na pewno jednak i ks. Chmielowski i czytelnicy jego encyklopedii nie byli w stanie ogarnąć natury wyładowań atmosferycznych. W Nowych Atenach ich autor wskazał, że rzeczą absolutnie niemożliwą jest wydarcie pioruna Jowiszowi, trafnie w ten sposób podsumowując brak możliwości zapanowania nad potęgą energii pochodzącej z atmosfery. Współcześnie o przyczynach powstawania piorunów wiemy znacznie więcej, nadal jednak nie jesteśmy w stanie zapanować nad powstawaniem i przebiegiem burz ani gospodarczo wykorzystać elektryczności atmosferycznej. Czyżby w tym zakresie ksiądz Chmielowski miał rację? Współcześnie piorunem nazywamy wyładowania elektryczne w atmosferze. Wyładowania piorunowe zachodzą wewnątrz chmury burzowej, pomiędzy chmurami burzowymi (to około 60% przypadków) oraz między chmurą a powierzchnią Ziemi. Te ostatnie nazywane są wyładowaniami doziemnymi. Pioruny często powstają w przypadku wystąpienia burz termicznych, związanych z silnym nagrzaniem się i unoszeniem do góry mas wilgotnego powietrza. Wyładowania atmosferyczne często towarzyszą także burzom frontowym, związanym ze zjawiskiem wyniesienia ku górze mas ciepłego powietrza i zderzenia z powietrzem zimnym. Ciepłe powietrze w trakcie unoszenia się do góry obniża swoją temperaturę, a unoszona przez nie para wodna zamienia się w kryształki lodu. Pod wpływem przyciągania ziemskiego lód opada i w tym czasie zderza się z kolejnymi kroplami unoszonej pary. W wyniku zderzeń lód i cała chmura elektryzuje się. W chmurze burzowej powstają tak zwane komory czynne, z przewagą ładunku dodatniego w górnej części chmury i naładowane ujemnie w części dolnej. Wzrost ładunku prowadzi do zwiększenia natężenia pola elektrycznego. Po przekroczeniu jego wartości krytycznej od chmury do Ziemi lub innej chmury rozwija się wyładowanie piorunowe. W niektórych przypadkach wyładowanie może rozpocząć się na wierzchołku obiektu naziemnego (na przykład masztu) i podążać ku chmurze. Jest ono wtedy nazywane wyładowaniem oddolnym. Na początku powstaje wyładowanie wstępne o kształcie schodkowym, rozwijające się od centrum ładunku w chmurze maj 2010 w kierunku Ziemi z olbrzymią prędkością km/s. Przy zbliżeniu się wyładowania do Ziemi spotyka się ono z podążającym ku nim na spotkanie wyładowaniem zapoczątkowanym na powierzchni Ziemi. W chwili ich połączenia następuje zamknięcie obwodu elektrycznego i potężna ilość ładunków przepływa w kanale pioruna - jest to wyładowanie główne. Jest ono trzykrotnie wolniejsze od wyładowania wstępnego i charakteryzujące się przepływem prądów o dużych wartościach, przeciętnie około 30 tysięcy Amperów. Bywa także, że wyładowanie kończy się już na etapie wyładowania wstępnego. Wówczas wyładowanie takie nazywa się gasnącym lub niezupełnym. Bardzo często w wytworzonym kanale wyładowania głównego występują dalsze wyładowania i wtedy nazywamy je wyładowaniami wielokrotnymi. Średnio w jednym piorunie są trzy wyładowania. Wyładowanie piorunowe jest widoczne w postaci błyskawicy, której towarzyszy huk. Grzmot powstaje zaś w wyniku rozprężania się nagrzanych mas powietrza w otoczeniu kanału wyładowania. Skutki piorunów Podczas piorunowego wyładowania głównego przepływa prąd mający kształt impulsu, po którym może nastąpić prąd długotrwały. Jest on charakterystyczny dla piorunów zwanych gorącymi lub zapalającymi. Gdy nastąpi uderzenie pioruna gorącego w obiekt budowlany, ładunek elektryczny spływa po piorunochronie do ziemi. W przypadku prawidłowo wykonanej instalacji odgromowej wytrzymuje ona nagły wzrost temperatury spowodowany przepływem prądu piorunowego. Jeżeli budynek nie posiada piorunochronu, wskutek cieplnego oddziaływania prądów wyładowań atmosferycznych może nastąpić zapłon elementów palnych budynku i pożar. Szczególnie niebezpieczne są bezpośrednie uderzenia piorunów w obwody sieci zasilającej, linie transmisji sygnałów lub w obiekty budowlane, w których pracują urządzenia elektroniczne. Wyładowania elektryczne, które uderzą bezpośrednio w jeden z elementów linii elektroenergetycznej, powodują powstanie tak zwanych przepięć bezpośrednich. Przeciętny prąd piorunowy posiada wartość od 20 do 100 ka. Gdy piorun uderzy bezpośrednio w przewód linii elektroenergetycznej powstanie na nim przepięcie o wartości około 6 milionów Voltów i nie ma możliwości, aby izolacja linii tę wartość wytrzymała. W efekcie dochodzi do uszkodzenia izolacji linii, może wystąpić także przeskok iskry do ziemi po izolatorze zamontowanym na słupie. Czas trwania takiego przepięcia jest niewiarygodnie krótki - wynosi kilkadziesiąt mikrosekund. Przepięcia powstające w liniach zasilających - w przypadku braku stosownych zabezpieczeń - docierając do instalacji elektrycznych w budynkach, niszczą urządzenia elektryczne i elektroniczne. Typowym objawem uszkodzeń spowodowanych przez przepięcia z sieci elektroenergetycznej jest niesprawność modułów zasilania. Groźne są również przypadki uderzenia pioruna w sąsiedztwie pracujących urządzeń elektronicznych. Bez zastosowania urządzeń zabezpieczających mogą ulec 13

14 majątek zniszczeniu urządzenia znajdujące się do 1,5 km od miejsca uderzenia. Szczególnie interesujące jest oddziaływanie prądów impulsowych powstających w różnych instalacjach elektrycznych lub elektronicznych podczas wyładowań, które uderzyły w pobliżu budynków lub urządzeń. W takim przypadku powstają impulsy elektromagnetyczne tzw. LEMP, wywołane przez prądy udarowe płynące w czasie: wyładowań wstępnych, wyładowań głównych oraz wyładowań w chmurach i między chmurami. Impuls powstaje w wyniku wytworzenia przez prąd pioruna krótkotrwałego pola elektromagnetycznego. Impulsy LEMP mogą bezpośrednio oddziaływać na urządzenia, powodując ich uszkodzenie lub indukować udary napięciowe i prądowe w sieci zasilającej i w liniach przesyłu sygnałów (na przykład w liniach telekomunikacyjnych) dochodzących do urządzeń. Gdy nastąpi uderzenie pioruna w pobliżu linii elektroenergetycznej, powstaną w niej przepięcia indukowane dochodzące do 200 kv. Podobnie znaczne przepięcia, od 1 do 30 kv, powstają w napowietrznych przewodach telekomunikacyjnych. Kable podziemne również nie są bezpieczne. W przypadku uderzenia pioruna w ziemię prąd piorunowy wpływa do gruntu i rozchodzi się koliście wokół miejsca uderzenia. Jeżeli w pobliżu jest zakopany kabel, może nastąpić przeskok iskry pomiędzy punktem uderzenia pioruna a kablem. Odległość, jaką może pokonać iskra elektryczna w czasie przeskoku, wynosi zazwyczaj do 10 metrów. Jeżeli nastąpi przeskok, prąd piorunowy rozpływa się po kablu w obu kierunkach. Urządzeniami, w których powstają udary o dużych wartościach, są także różnego typu anteny. Jak wynika z powyższych informacji, urządzenie elektroniczne może zostać zniszczone przepięciem, które zaindukowało się w linii zasilającej lub transmisji danych i następnie dotarło do tego urządzenia. Ponadto wskutek bliskiego wyładowania może powstać przepięcie w obwodach elektronicznych, np. w lokalnej sieci komputerowej czy nawet w kablu łączącym komputer i drukarkę. Jak widać, niszczycielskie działanie pioruna może dać znać o sobie w najbardziej niespodziewanym momencie. Nie tankujemy z powodu pioruna W upalny sierpniowy dzień praca pewnej stacji benzynowej przebiegała, jak co dzień. Około północy nad okolicą zaczęły gromadzić się chmury i rozszalała się gwałtowna nawałnica z piorunami. Pracownicy stacji zaobserwowali błysk w pobliżu wiaty i w tym momencie dystrybutory stacji przestały działać. Na podstawie oględzin stacji i przyległego terenu stwierdzono jednoznacznie, że nie miało miejsca bezpośrednie uderzenie pioruna w obiekt lub urządzenia stacji. Nie stwierdzono także, aby piorun uderzył w słup sieci telefonicznej w pobliżu budynku. Uszkodzenia zostały zatem spowodowane jako wtórny efekt uderzenia pioruna w pobliżu stacji. Podczas wyładowania piorunowego powstało zjawisko LEMP, czyli impulsowego pola elektromagnetycznego. Pole zostało wywołane przez prąd piorunowy płynący kanałem wyładowczym do ziemi. W wyniku działania pola zaindukowało się w urządzeniach stacji przepięcie, które zniszczyło układy elektroniczne. Uszkodzone elementy elektroniczne to przede wszystkim zasilacze sterowników dystrybutorów, sterowniki, wyświetlacze i płyty główne. Zniszczone elementy elektroniczne nie posiadały żadnych zewnętrznych śladów nadpaleń czy zwęgleń, nie były poddane bezpośredniemu działaniu prądu piorunowego. Instalacja odgromowa stacji była wykonana zgodnie z obowiązującymi przepisami, jako ochrona obostrzona. Zgodnie z protokołami pomiarów uziemień i urządzeń ochrony odgromowej spełniały one obowiązujące wymagania. W instalacji elektrycznej stacji nie zainstalowano jednak urządzeń ochrony przepięciowej. W związku z awarią urządzeń stacja była zamknięta przez dwa tygodnie, co spowodowało istotne straty przychodów jej właściciela. Na konkurencyjnym rynku stacji paliw odzyskanie poziomu obrotów sprzed awarii trwało jeszcze dłużej. Niebezpieczne kominy Wyładowanie atmosferyczne następuje najczęściej w wysunięte metalowe elementy, takie jak anteny czy kominy. Przed skutkami uderzenia pioruna w wielu przypadkach nie uchroni wyposażenie budynku w piorunochron. I tak budynek biurowy jednego z zakładów badawczych posiadał w pełni sprawną instalację odgromową. W lipcu około godziny 14:00, w czasie burzy, nastąpiło silne wyładowanie atmosferyczne. Według relacji pracowników piorun uderzył w metalowy komin budynku. Zaobserwowano bardzo silne, jaskrawe światło oraz ogłuszający huk. Pracownicy zauważyli także wypadające ze ścian pokrywki puszek elektrycznych. Włączyły się autoalarmy zaparkowanych samochodów oraz zadziałała instalacja przeciwpożarowa, sygnalizując stan zagrożenia pożarowego we wszystkich budynkach. Jeden ze świadków przebywających około pięciu metrów od piorunochronu zaobserwował jego rozgrzanie się. Dzięki sprawnej instalacji odgromowej nie wystąpiły bezpośrednie skutki wyładowania na zewnątrz budynku, takie jak pożar, uszkodzenie komina czy konstrukcji budynku. Na skutek silnego wyładowania w wewnętrznej sieci telekomunikacyjnej i sieci komputerowej zaindukował się silny impuls elektryczny, który zniszczył istotne fragmenty obu sieci, takie jak moduły central, karty sieciowe, płyty główne komputerów, dyski, modemy itp. Na wartowni uszkodzeniu uległ aparat telefoniczny oraz czytnik kart magnetycznych służący do rejestracji czasu pracy. W związku ze zniszczeniem dysków twardych utracone zostały bezcenne dane oraz prace naukowe. Z uwagi na stratę przygotowanych już referatów poszkodowany zmuszony został odwołać zaplanowaną konferencję naukową. Szkoda miała zatem znaczny wymiar finansowy związany ze zniszczonym sprzętem elektronicznym, ale też wpłynęła negatywnie na wizerunek poszkodowanego. Nie warto oszczędzać na zabezpieczeniach Na terenie pewnego zakładu produkcyjnego znajdowała się linia zasilająca napowietrzna oraz słupy oświetleniowe. W nocy z 12 na 13 czerwca w rejonie zakładu wystąpiła burza z duża ilością wyładowań atmosferycznych i opadami deszczu. W trakcie burzy jedno z wyładowań nastąpiło w słup oświetleniowy. Przepięcie powstałe w wyniku 14 risk focus

15 uderzenia pioruna w sieć elektroenergetyczną przedostało się do instalacji elektrycznej i komputerowej w zakładzie powodując rozległe uszkodzenia. Zniszczeniu uległy zestawy komputerowe, instalacja monitoringu, elementy transmisji danych wag elektronicznych, automatyka klimatyzatora oraz zestaw czytników kart wejściowych. Po dokonaniu oględzin tablicy rozdzielczej ustalono, że nie została ona wyposażona w wymagane prawem urządzenia ochrony przepięciowej. Ponadto ostatni słup latarni oświetlenia zewnętrznego nie był uziemiony. Słup, w który nastąpiło wyładowanie, był słupem żelbetonowym posiadającym instalację odprowadzającą do ziemi prąd piorunowy, jednak do zacisku uziemiającego słupa nie zostało podłączone uziemienie. Wszystkie powyższe braki w zabezpieczeniach przyczyniły się do powstania rozległych uszkodzeń w sprzęcie elektronicznym. Zastosowanie ochronników przepięciowych znacznie ograniczyłoby zakres i ilość uszkodzonego mienia. Piorun przyczyną zalania Budynek dużej hurtowni wyrobów papierowych został wyposażony we wszystkie wymagane zabezpieczenia przeciwpożarowe. Jednym z elementów zabezpieczeń były zamontowane na dachu klapy oddymiające. Klapy oddymiające mają za zadanie odprowadzenie dymu, gorących gazów i toksycznych substancji powstających w trakcie pożaru. Dodatkową funkcją klap jest doświetlenie i codzienne przewietrzanie pomieszczeń. Do otwierania skrzydeł klap oddymiających służą elektryczne napędy sterowane z central oddymiania. Podczas burzy nastąpiło wyładowanie atmosferyczne w pobliżu budynku hurtowni. Miejsce uderzenia pioruna nie zostało zlokalizowane. W wyniku zaindukowania się przepięcia w instalacji klap oddymiających do ich napędów dotarł sygnał na otwarcie klap. Podczas rzęsistego deszczu wszystkie klapy oddymiające zostały nagle otwarte. Przez cały czas trwania burzy otwory dachowe pozostały niezabezpieczone, co spowodowało całkowite zalanie obiektu. W wyniku zalania wszystkie środki obrotowe zostały zniszczone. maj 2010 Trzy tysiące ofiar pioruna Na terenie fermy drobiu znajdowały się cztery budynki kurników. Ferma była obiektem nowo wybudowanym. W nocy, podczas burzy z wyładowaniami atmosferycznymi, nastąpił krótkotrwały zanik napięcia, po czym wszystko wróciło do normy. Następnego dnia rano po wejściu do obiektu kurnika pracownik stwierdził, że wszystkie kurczaki są martwe. Ponadto zaobserwował, że w budynku nie pracowała wentylacja. Po oględzinach tablicy rozdzielczej stwierdzono wyłączenie bezpiecznika instalacji wentylacyjnej. Pracownik włączył wybity wyłącznik i uruchomił wentylację w budynku. Nie stwierdzono uszkodzenia instalacji wentylacyjnej ani elektrycznej. Powodem uduszenia się drobiu był brak wentylacji w budynku. Przyczyną szkody było przepięcie, które zaindukowało się w sieci instalacji wentylacyjnej i spowodowało wyłączenie bezpiecznika instalacji wentylacyjnej. Brak odpowiednich zabezpieczeń przeciwprzepięciowych przyczynił się zatem do olbrzymich strat w inwentarzu i w przychodach właściciela fermy. Czy możemy się zabezpieczyć? Najwięcej burz z piorunami występuje w okresie wiosenno-letnim. Praktycznie każdy może stać się ofiarą ich niszczycielskiego działania. Nie musi ono polegać od razu na zniszczeniu budynku. Może objawić się natomiast w nagłym uszkodzeniu urządzeń elektronicznych w wyniku pobliskiego wyładowania. Z przytoczonych przykładów wynika, że skutki pioruna mogą być bardzo różnorodne. Zagwarantowanie bezpieczeństwa ludzi oraz sprzętu elektrycznego i elektronicznego może zapewnić zastosowanie odpowiedniej ochrony odgromowej zewnętrznej (piorunochronu) i wewnętrznej (odgromników i ochronników przeciwprzepięciowych). Finansowe skutki działania pioruna mogą być oczywiście także zrekompensowane w ramach stosownej umowy ubezpieczenia. Piotr Koralewski piotr.koralewski@hestia.pl 15

16 majątek Uniknąć szkody piorunowej Skutkiem bezpośredniego uderzenia pioruna najczęściej jest pożar. Przepływający prąd piorunowy, o niezwykle wysokim natężeniu, może poprzez zjawisko indukcji elektromagnetycznej powodować przepięcia, a w konsekwencji doprowadzić do zniszczenia instalacji elektrycznej i wszystkich odbiorników, które są do niej podłączone. Zdarza się, że skutki takiej sytuacji dla biznesu mogą robić istotnie piorunujące wrażenie. 16 risk focus

17 Ryszard Boyke Hestia Loss Control, specjalista ds. oceny ryzyka, zajmuje się zagadnieniami ryzyka uszkodzenia maszyn i urządzeń, utraty zysku oraz ryzyk budowlanomontażowych, inżynier, absolwent Politechniki Gdańskiej, w Grupie Ergo Hestia od 1994 roku. Sprawne funkcjonowanie zakładów przemysłowych, firm handlowych, instytucji finansowych i urzędów państwowych jest coraz bardziej uzależnione od elektronicznych systemów informatycznych. Stopień tego uzależnienia wciąż rośnie. Uszkodzenie systemu zasilającego lub przepływu sygnałów wskutek przepięcia może doprowadzić do całkowitego paraliżu firmy. Przepływ sygnałów elektrycznych w sieciach telefonicznych i informatycznych jest zagrożony zakłóceniami i uszkodzeniami - zarówno sieci, jak też sprzętu elektronicznego. Uszkodzeniu mogą ulec nawet te urządzenia elektryczne i elektroniczne, które nie znajdują się w bezpośredniej bliskości miejsca uderzenia. Zazwyczaj przyjmuje się, że zagrożone zniszczeniem są urządzenia znajdujące się w promieniu do 1,5 km od miejsca uderzenia. W praktyce zdarzały się uszkodzenia sprzętu elektronicznego w bardziej odległych obiektach. Awarie wskutek przepięć łączeniowych i wyładowań elektrostatycznych zdarzają się znacznie rzadziej. Zagrożenia przepięciami od uderzenia pioruna Najgroźniejsze są bezpośrednie uderzenia piorunów w budynki, w których zainstalowane są urządzenia techniczne, w przewody sieci zasilania elektrycznego lub linie przesyłowe sygnałów. Uderzenie pioruna w budynek może powodować uszkodzenie jego wewnętrznej infrastruktury i uniemożliwić jej dalsze działanie. Dotyczy to przede wszystkim instalacji elektrycznej, telefonicznej i informatycznej, urządzeń klimatyzacji, systemu monitoringu i zabezpieczeń. Uszkodzenie jednego urządzenia w systemie zazwyczaj unieruchamia cały system. Badania statystyczne wykazują, że najczęstszą przyczyną uszkodzenia urządzeń elektronicznych są przepięcia wywołane uderzeniem pioruna. Przepięcia są indukowane przez zmienne pole elektromagnetyczne i mogą osiągać wartość wielokrotnie przekraczającą wytrzymałość izolacji na przebicia danego urządzenia. Większość urządzeń elektrycznych i elektronicznych zaprojektowana jest na wytrzymałość udarową izolacji mniejszą niż 1,5 kv. Prawdopodobieństwo uszkodzenia jest większe w tych rejonach kraju w których, częstotliwość występowania zjawisk burzowych jest większa. W niektórych źródłach można odnaleźć dokładne określenie liczby dni burzowych na różnych obszarach kraju. Dla uproszczenia można przyjąć, że w południowej części Polski liczba dni maj 2010 burzowych w ciągu roku wynosi 25, a na pozostałym obszarze - 20 dni. Inaczej mówiąc, każdego roku codziennie przez trzy tygodnie nasze urządzenia elektryczne, sprzęt elektroniczny i systemy informatyczne narażone są na zakłócenia w pracy, uszkodzenia lub zniszczenia z powodu przepięć zainicjowanych uderzeniem pioruna. A jest co niszczyć. Sieci połączeń systemów elektronicznych i informatycznych są coraz bardziej rozległe, a podłączonych do nich urządzeń jest coraz więcej. Nie bez znaczenia jest również fakt obniżania poziomu wartości przesyłanych sygnałów, co wpływa na większą podatność sprzętu na zniszczenie. Najbardziej zagrożone są następujące urządzenia: - komputery i systemy informatyczne, sieci komputerowe, - centrale telefoniczne wraz z sieciami telekomunikacyjnymi, - sieci łączności radiotelefonicznej, - elektroniczne urządzenia automatyki przemysłowej w układach sterowania, kontroli i zabezpieczeń, systemy telewizji przemysłowej, - wyposażenie elektroniczne obiektów zlokalizowanych na otwartej przestrzeni, na przykład: elektrownie wiatrowe, oczyszczalnie ścieków, - aparatura medyczna, uszkodzenie urządzeń może stanowić bezpośrednie zagrożenie dla życia ludzi, - sprzęt elektroniczny domowego użytku, np. komputery osobiste, urządzenia RTV, systemy kontroli dostępu, sygnalizacji pożaru itp. Przy braku zastosowania odpowiednich układów ochronnych urządzenia narażone są na poważne uszkodzenia lub zniszczenia. Koszty naprawy czy wymiany sprzętu elektronicznego to nie jedyne straty finansowe, które mogą nas dotknąć. W zakładach przemysłowych prawdopodobne są zniszczenia wtórne, kiedy to uszkodzenie aparatury kontrolno-pomiarowej lub zabezpieczeń spowoduje uszkodzenia maszyn produkcyjnych. W bilansie strat należy uwzględnić też utratę przychodów spowodowaną przestojem produkcyjnym. Różne aspekty utraty spodziewanych przychodów zostały obszernie omówione w artykule Minimalizacja ryzyka utraty zysku - Risk Focus, nr 4/2007. Należy się chronić W nowych i modernizowanych obiektach instalacje elektryczne powinny być wyposażone w urządzenia ochrony przeciwprzepięciowej. Konieczność stosowania 17

18 majątek tych urządzeń wynika z rozporządzenia Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 roku (Dziennik Ustaw nr 75, pozycja 690 z 2002 roku). Zapewnienie bezpiecznej pracy urządzeń jest możliwe pod warunkiem zastosowania odpowiednio dobranego systemu zabezpieczeń. Zabezpieczenie budynków przed piorunami wymyślił Benjamin Franklin ( ), jego też uważa się za twórcę piorunochronu. Pierwszy piorunochron w Polsce zainstalowano w 1778 roku. Obecnie - pomimo wysokiej świadomości zakresu zniszczeń, jakie może wywołać uderzenie pioruna - zdecydowana większość prywatnych domów jednorodzinnych nie posiada instalacji piorunochronnej, a na wielu budynkach przemysłowych, biurowych itp. jest ona w nie najlepszym stanie technicznym. Uderzenie pioruna w chroniony instalacją odgromową dom jednorodzinny może wskutek przepięcia spowodować straty od kilkuset do kilku tysięcy złotych. W przypadku budynku użyteczności publicznej, na przykład: biurowca, starty przepięciowe będzie można liczyć nawet w setkach tysięcy złotych. Zewnętrzna instalacja ochrony odgromowej zabezpiecza budynek w zasadzie tylko przed pożarem. Błędne jest przeświadczenie, że instalacja piorunochronna zapewnia bezpieczne użytkowanie sprzętu elektronicznego wewnątrz obiektu. Piorunochron nie uchroni znajdującego się wewnątrz budynku sprzętu elektronicznego przed przepięciami. Zwykła ochrona już nie wystarczy. Ochronę mogą zapewnić odpowiednio dobrane zabezpieczenia przeciwprzepięciowe. Optymalna ochrona Dobierając urządzenia ochronne, należy przestrzegać zaleceń dotyczących ochrony odgromowej i przepięciowej w obiektach budowlanych zawartych w normach polskich i europejskich. Trzy elementy powinny składać się na skuteczną ochronę obiektu przed uderzenia pioruna i jego skutkami. zewnętrzna instalacja odgromowa Jej zadaniem jest sprowadzenie prądu piorunowego do ziemi. Drogę dla prądu stanowią przewody lub połączone z sobą metalowe elementy budynku. Jak już wspomniałem, Fotografia 1. Instalacja odgromowa chroniąca obiekt użyteczności publicznej wykonana z wykorzystaniem metalowych elementów budynku. instalacja chroni budynek przed pożarem oraz w pewnym stopniu przed uszkodzeniami mechanicznymi, które powstają na skutek dynamicznego działania prądu elektrycznego. podstawowe zabezpieczenia przeciwprzepięciowe - odgromnik Fotografia 2. Odgromniki chroniące urządzenia przed przepięciami zainstalowane w głównej rozdzielni zasilającej. Są one instalowane w miejscu zasilania budynku w energię elektryczną. Zadaniem odgromników jest ograniczenie wartości udarów napięciowych i prądowych na wejściu do budynku. Ochrona przed przepięciami wiąże się też z wyrównaniem potencjałów. Prawidłowo wykonana instalacja w budynku powinna zapewnić możliwość uziemień i ekwipotencjalizacji urządzeń. Wyrównanie potencjałów zapewnia prawidłową pracę zabezpieczeń przeciwprzepięciowych, ma też na celu uniemożliwienie przeskoków iskry pomiędzy elementami o różnych potencjałach elektrycznych. zabezpieczenia przeciwprzepięciowe instalowane wg zasad strefowej koncepcji ochrony odgromowej i przeciwprzepięciowej Urządzenia i systemy elektroniczne ze względu na swoją wartość materialną, a także na niezwykle istotną rolę, jaką pełnią w przesyłaniu, przetwarzaniu i archiwizowaniu informacji, powinny być specjalnie chronione od przepięć elektrycznych. Polecaną metodą ochrony jest strefowa koncepcja ochrony odgromowej. Polega ona na wydzieleniu w budynku stref i określeniu maksymalnych wartości przepięć, które mogą na obszarze danej strefy wystąpić. Poszczególne strefy chronione są ekranami, których zadaniem jest tłumienie zmiennego pola elektromagnetycznego oraz urządzeniami ochrony przeciwprzepięciowej. Jako ekrany najczęściej wykorzystuje się elementy konstrukcyjne budynku. Funkcje ekranu mogą również pełnić ściany pomieszczeń, specjalnie wykonane metalowe osłony lub obudowa urządzenia. Pierwszą strefę ochrony stanowią zewnętrzne ściany budynku oraz urządzenia podstawowej ochrony przepięciowej. Kolejne strefy wprowadza się w zależności od potrzeb poprzez wykorzystywanie istniejących lub 18 risk focus

19 Magda Beneda tworzenie nowych ekranów oraz instalowanie ochronników przeciwprzepięciowych. Dla zapewnienia skutecznej ochrony przeciwprzepięciowej niezwykle ważny jest prawidłowy dobór miejsca zainstalowania poszczególnych ochronników. Zazwyczaj są one instalowane na granicy kolejnych stref. W danej strefie mogą pracować tylko te urządzenia, których odporność izolacji na przepięcia jest większa od wartości przepięć mogących w tym miejscu wystąpić. dodatkowej współpracują wówczas z ochroną podstawową. Ochronniki powinny być instalowane nie tylko w instalacji elektrycznej zasilającej urządzenia, ale też w liniach przesyłu sygnałów w sieciach informatycznych, teletechnicznych antenowych itp. Jako ochronę uzupełniającą stosuje się niekiedy układy ochronne instalowane bezpośrednio przed urządzeniami elektronicznymi. Ich celem jest ochrona sprzętu elektronicznego od przepięć indukowanych w budynku, w pętlach przewodów zasilających i sygnałowych w przypadku ich nieprawidłowego ułożenia. Projektowanie systemu ochrony i dobór środków ochronnych w każdym przypadku powinien wykonywać specjalista w dziedzinie ochrony odgromowej i przeciwprzepięciowej. Podsumowanie Fotografia 3. Ochronniki zabezpieczające urządzenia przed przepięciami indukowanymi. Wytrzymałość elektryczna izolacji większości urządzeń elektrycznych i elektronicznych wymaga drugiego stopnia ochrony, który ograniczy wartość przepięcia do bezpiecznego dla urządzenia poziomu. Ochronniki drugiego stopnia ochrony instalowane są wewnątrz obiektu. Przykład zastosowania - fotografia 3. Konieczność ograniczenia przepięcia wymaga niekiedy zastosowania ochrony dodatkowej. Urządzenia ochrony maj 2010 Uszkodzenia sprzętu elektronicznego wskutek przepięć są coraz bardziej kosztowne. Wyniki badań statystycznych wskazują, że ponad jedna trzecia szkód w sprzęcie elektronicznym spowodowana była przepięciami od wyładowań piorunowych. Wysoki poziom szkód mógłby być mniejszy, gdyby poprawnie zastosować odpowiednie systemy ochrony przepięciowej. Chociaż skuteczność działania zabezpieczeń jest wysoka, to - jak pokazuje życie - nawet najlepsze systemy ochrony odgromowej nie dadzą nam pewności, że nasza elektronika przetrzyma skutki burzy po upalnym letnim dniu. Ryszard Boyke ryszard.boyke@hestia.pl 19

20 odpowiedzialność cywilna CENA ŚMIERCI 20 risk focus