Aktywni obywatele świadome społeczeństwo. Dziedziczenie

Transkrypt

1 Aktywni obywatele świadome społeczeństwo Dziedziczenie Rzeszów

2 Podkarpacki Ośrodek Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego ul. Fredry 4/ Rzeszów tel/fax (0-17) Broszura opracowana przez Macieja Bandelaka Publikacja finansowana przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej 2

3 W pewnym momencie życia większość z nas spotyka się z problemem dziedziczenia, zwykle po swoich bliskich. Z racji powszechności występowania dziedziczenie jest jednym z najważniejszych aspektów życia społecznego, dlatego ważnym jest aby choćby w podstawowym stopniu przyswoić sobie prawa i obowiązki jakim podołać muszą spadkobiercy. Poprzez nieznajomość tematyki dziedziczenia obywatel może nieumyślnie wpędzić się w kłopoty z długami spadkowymi bądź też nie otrzymać należnego mu majątku. Niniejsza broszura ma na celu ogólne omówienie przepisów związanych z dziedziczeniem, które uregulowane są w księdze czwartej Kodeksu Cywilnego. KIEDY I KTO DZIEDZICZY Prawa i obowiązki zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób (art. 922 ust. 1 KC). Jest to podstawowa zasada prawa spadkowego. Automatycznie więc w chwili śmierci spadkodawcy osoby do tego powołane (ustawą bądź testamentem) stają się spadkobiercami i następuje tzw. otwarcie spadku (art. 924 KC). Kodeks Cywilny przewiduje dwie drogi do określenia kręgu spadkobierców. Jest to dziedziczenie ustawowe i dziedziczenie testamentowe. 3

4 DZIEDZICZENIE USTAWOWE Dziedziczenie ustawowe następuje o ile spadkodawca nie ustanowił testamentu, bądź testament jest nieważny, lub też gdy spadkobierca (spadkobiercy) nie chcą lub nie mogą dziedziczyć. Ustawa precyzuje kto i w jakiej kolejności powołany jest do spadku. I tak, w pierwszej kolejności do spadku powołany jest małżonek zmarłego oraz jego dzieci. Dziedziczą oni w częściach równych. Ustawa przewiduje tu zastrzeżenie, że udział spadkowy małżonka nie może być mniejszy niż ¼ całości (co ma miejsce w przypadku liczby dzieci większej niż trójka) (art. 931 ust. 1 KC). W przypadku gdy spadkodawca nie miał dzieci spadkobiercami zostają małżonek oraz rodzice zmarłego małżonek otrzymuje ½, rodzice po ¼ całości (art. 932 ust. 1 KC) Rodzice dzielą spadek między siebie po połowie jeśli zmarły nie miał (w chwili śmierci) małżonka ani dzieci (art. 932 ust. 3 KC). W kręgu spadkobierców są także: wnukowie, rodzeństwo spadkodawcy, dzieci rodzeństwa oraz dziadkowie. Wnukowie dziedziczą udział spadkowy dzieci spadkodawcy, o ile nie dożyły one otwarcia spadku (art. 931 ust. 2 KC). Rodzeństwo dziedziczy w momencie gdy jedno z rodziców nie 4

5 dożyło otwarcia spadku (art. 932 ust. 4 KC). Dzieci rodzeństwa dziedziczą jeśli otwarcia spadku nie dożyło któreś z rodzeństwa (art. 932 ust. 5). Dziadkowie dziedziczą jeśli brak jest zstępnych (dzieci, wnukowie), małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa (art. 934 ust. 1 KC). Ostatnim spadkobiercą jest gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jeśli brak jest jakichkolwiek innych spadkobierców (art. 935 KC). DZIEDZICZENIE TESTAMENTOWE Każda osoba ma możliwość sporządzenia testamentu, w którym rozporządzi swoim majątkiem na wypadek śmierci. W takim przypadku mówimy o dziedziczeniu testamentowym. Dzięki testamentowi spadkodawca (testator) ma możliwość zgodnie ze swoją wolą przekazać majątek wybranej przez siebie osobie (lub osobom) fizycznej bądź prawnej. Jest to tzw. zasada swobody testowania. Aby w ogóle można było mówić o dziedziczeniu testamentowym to sporządzony testament musi być ważny, a więc musi zostać sporządzony wg obowiązujących przepisów. Wyróżniamy dwa rodzaje testamentów: testamenty zwykłe i testamenty szczególne. Testament zwykły (art KC) można go sporządzić wg jednej z poniższych form. 5

6 1. Napisany odręcznie, podpisany i opatrzony datą. 2. Sporządzony w formie aktu notarialnego. 3. Złożony ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego oraz w obecności dwóch świadków. Testament szczególny (art KC) sporządzany w szczególnych okolicznościach 1. W okolicznościach zagrożenia życia lub gdy nie jest możliwe sporządzenie testamentu zwykłego można złożyć oświadczenie ustnie w obecności trzech świadków. 2. Podczas podróży statkiem morskim lub powietrznym można złożyć oświadczenie przed kapitanem lub jego zastępcą w obecności dwóch świadków. W przypadku testamentów ustnych ustawa nakłada dla jego ważności obowiązek sporządzenia go na piśmie przez osoby wskazane w przepisach (np. przez któregoś ze świadków). Uwaga! Testament szczególny ma ważność 6 miesięcy od ustania okoliczności, w których został sporządzony. Bieg tego terminu zostaje zawieszony na czas trwania przeszkody w sporządzeniu testamentu zwykłego. 6

7 ZAPISY I POLECENIA Osoba sporządzająca testament może nie tylko rozporządzić swoim majątkiem ale może również nałożyć na spadkobierców pewne obowiązki związane z pozostawianym majątkiem. Mówimy wtedy o zapisie lub poleceniu. Zapis zwykły (art KC) jest to zobowiązanie spadkobiercy ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia (np. wypłaty pieniędzy) na rzecz określonej osoby. Zapis taki można uczynić pod warunkiem lub zastrzec termin jego spełnienia. Zapis windykacyjny (art KC) jest to zupełnie nowa możliwość wprowadzona do polskiego prawa. Zapis windykacyjny pozwala bowiem zapisać konkretnej osobie konkretnie wskazany przedmiot. Przedmiotem tym mogą być rzeczy oznaczone co do tożsamości (np. telewizor), zbywalne prawo majątkowe (np. akcje), przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne oraz ustanowienie użytkowania lub służebności. Uwaga! Zapis windykacyjny można ustanowić wyłącznie w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego. 7

8 Polecenie (art KC) jest ono zobowiązaniem określonej osoby do dokonania określonej czynności lub zaniechania takowej lecz bez wskazania na czyją rzecz ta czynność ma być dokonana. Sporządzający testament może również wskazać w nim wykonawcę lub wykonawców testamentu. Wykonawca testamentu ma za zadanie zarządzać majątkiem pozostawionym w spadku, spłacić długi, wykonać zapisy i polecenia i przekazać odpowiedni majątek odpowiednim spadkobiercą (art KC) WYDZIEDZICZENIE I POMINIĘCIE Osoba sporządzająca testament może rozporządzać swoim majątkiem zgodnie ze swoją wolą. Oznacza to, że może nie chcieć dopuścić do sytuacji żeby jego dziedzicem była jakaś osoba, która ustawowo byłaby jego spadkobiercą. Testator ma wtedy dwie możliwości. Może w testamencie taką osobę pominąć (rozporządzając całym swoim majątkiem na rzecz innej (lub innych) osób) lub może ją wydziedziczyć (poprzez wyraźne oświadczenie o wydziedziczeniu określonej osoby). W zależności od powyższego wyboru ustawa 8

9 przewiduje inne skutki dla pominiętego, a inne dla wydziedziczonego. Pominięcie w tym przypadku spadkobiercy przysługuje tylko i wyłącznie tzw. zachowek. Uwaga! Zachowek może przysługiwać tylko i wyłącznie zstępnym, małżonkowi lub rodzicom spadkodawcy. Zachowek (art KC) jest to instytucja prawa spadkowego, która ma na celu ochronę spadkobierców pominiętych przez spadkodawcę (ale nie wydziedziczonych) realizując zasady współżycia społecznego. Zachowek przysługuje zstępnym, małżonkowi lub rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Wysokość zachowku określa się dwojako: - dla osób trwale niezdolnych do pracy lub małoletnich wynosi on 2/3 udziału, który by takiej osobie przypadł gdyby dziedziczyła ona na normalnych zasadach - dla pozostałych osób 1/2 takiego udziału Wydziedziczenie (art KC) oznacza pozbawienie wskazanej osoby prawa do zachowku (praktycznie rzecz ujmując osoba wydziedziczona nie otrzymuje ze spadku nic). Jednakże, by dokonać wydzieczenia musi zaistnieć jedna 9

10 z wymienionych w ustawie przesłanek. Przesłanka taka zachodzi gdy uprawniony do zachowku: wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, lub dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższym mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, lub uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych PRAWA I OBOWIĄZKI SPADKOBIERCY Spadkobiercą zostaje się ustawowo lub gdy testament na to wskazuje. Spadkobierca ma jednak możliwość wyboru czy spadek przyjąć czy też go nie przyjmować (może się zdarzyć, że w skład masy spadkowej wchodzą np. tylko długi). Takie prawo wyboru trwa przez 6 miesięcy od momentu, w którym powołany do spadku dowiedział się o tytule swego powołania. W tym czasie spadkobierca może złożyć oświadczenie przed sądem czy spadek przyjmuje czy też go odrzuca. 10

11 Przyjąć spadek można na dwa sposoby (art KC). 1. Przyjęcie wprost oznacza, że za wszelkie długi (o ile jakieś są) spadkobierca odpowiada zarówno majątkiem otrzymanym ze spadku jak i swoim własnym dotychczas zgromadzonym. 2. Przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza oznacza, że spadkobierca odpowiada za długi tylko do wysokości wartości otrzymanego majątku spadkowego (chroni w ten sposób swój dotychczasowy majątek). Nie złożenie w terminie odpowiedniego oświadczenia skutkuje domniemaniem, że spadkobierca przyjął spadek wprost (a więc bez ograniczenia odpowiedzialności za spadkowe długi). Kodeks Cywilny przyjmuje, że jeśli jeden ze spadkobierców złożył oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza to uznaje się, że pozostali spadkobiercy również przyjęli spadek w ten sposób, o ile nie złożyli własnych oświadczeń (art KC). Oświadczenie o przyjęciu spadku może zostać złożone tylko raz i nie można się z niego wycofać. Nie można również złożyć takiego oświadczenia pod warunkiem lub przy zastrzeżeniu terminu. Właściwym organem przed którym składa się oświadczenie jest notariusz lub sąd. 11

12 Uwaga! Spadkobierca może odrzucić spadek jako spadkobierca testamentowy a przyjąć go jako spadkobierca ustawowy (o ile został on powołany z obydwu tytułów) (art KC). Spadkobierca może również spadek odrzucić, o ile złoży odpowiednie oświadczenie we wskazanym powyżej 6-miesięcznym terminie. Odrzucenie spadku skutkuje tym, że spadkobierca uważany jest za takiego, który nie dożył momentu otwarcia spadku. Taka konstrukcja wiąże się z pewnymi skutkami, które mają znaczenie w przypadku jeśli odrzucającym spadek jest zstępny spadkodawcy, rodzic, ktoś z rodzeństwa bądź zstępny rodzeństwa. Kodeks Cywilny wskazuje bowiem, że jeśli bierze się kogoś z wymienionych powyżej za spadkobiercę i jest on traktowany (po odrzuceniu spadku) jakby nie dożył otwarcia spadku to jego udział spadkowy przechodzi na kolejne osoby wymienione w odpowiednich paragrafach ustawy. Oznacza to, że te kolejne osoby mają możliwość złożenia swoich oświadczeń o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku. W praktyce odrzucenie spadku ma miejsce w sytuacjach gdy wartość długów spadkodawcy znacznie przekracza wartość pozostawionego majątku albo wręcz pozostawił po sobie tylko długi. W tym momencie często dochodzi do błędu w postępowaniu spadkobierców gdy pierwotny spadkobierca (np. dziecko spadkodawcy) odrzuca 12

13 spadek i zapomina się (bądź nie jest się tego świadomym), że w dalszej kolejności jego dzieci (a więc wnuki spadkodawcy) również powinny spadek odrzucić, w przeciwnym wypadku to one spadek przejmą i będą obciążone potencjalnymi długami. STWIERDZENIE NABYCIA PRAW DO SPADKU Drogi do urzędowego załatwienia sprawy spadkowej są dwie. Nabycia spadku można dokonać u notariusza lub przed sądem. Akt poświadczenia dziedziczenia Notarialne poświadczenie dziedziczenia dotyczy wyłącznie tych spadków, które otwarte zostały od 1 lipca 1984 roku. Notarialne poświadczenie dziedziczenia może dotyczyć wyłącznie spraw bezspornych, kiedy wszystkie osoby, które mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi stawią się u notariusza. Notariusz przy udziale wymienionych wyżej osób sporządza protokół dziedziczenia, a jeżeli złożony zostanie testament, notariusz dokonuje jego otwarcia i ogłoszenia sporządzając z otwarcia i ogłoszenia odrębny protokół. Następnie notariusz sporządza akt poświadczenia dziedziczenia, który zarejestrowany zostaje w elektronicznym rejestrze. Zgodnie 13

14 z ustawą rejestr ten utworzyła i prowadzi Krajowa Rada Notarialna. Zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia ma skutki prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. Stwierdzenie nabycia praw do spadku (art KC) Jest do dotychczasowa metoda potwierdzania nabytych spraw do spadku. Sądem właściwym dla złożenia wniosku o stwierdzenie nabycia praw do spadku jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Po śmierci spadkodawcy każda osoba mająca w tym interes prawny może złożyć do sądu wniosek o stwierdzenie nabycia spadku przez spadkobiercę. Należy sporządzić skierowany do sądu pisemny wniosek o stwierdzenie nabycia spadku, zawierając w nim wszystkie wymagane informacje. Wniosek wraz z odpowiednią liczbą kopii oraz załącznikami (aktami stanu cywilnego spadkobierców ustawowych, aktem zgonu spadkodawcy i ewentualnie testamentem) należy złożyć w sądzie. Po kilku miesiącach (termin różny w zależności od sądu) wnioskodawca i osoby mogące wchodzić w rachubę jako 14

15 spadkobiercy ustawowi lub testamentowi otrzymają z sądu wezwania na rozprawę. Sąd bada z urzędu, czy spadkodawca pozostawił testament i kto jest spadkobiercą, a także ustala, w jakich częściach ułamkowych dziedziczą spadek spadkobiercy. Po dokonaniu powyższych ustaleń sąd wydaje postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Po uprawomocnieniu się postanowienia spadkobierca może otrzymać odpis prawomocnego postanowienia i na tej podstawie może np. ujawnić swoje prawa w księdze wieczystej lub sprzedać nabytą w spadku nieruchomość. DZIAŁ SPADKU Stwierdzenie nabycia spadku lub akt poświadczenia dziedziczenia wskazują tylko kto jest spadkobiercą i w jakiej części dziedziczy. Nie wskazuje natomiast jakie elementy majątku spadkowego przypadły konkretnym osobom. Do czasu przeprowadzenia tzw. działu spadku na majątku spadkowym istnieje współwłasność (o ile spadkobierców było więcej jak jedna osoba). Dopiero w postępowaniu o dział spadku można doprowadzić do realnego i fizycznego podziału majątku, ze wskazaniem kto i co otrzymuje. 15

16 Podobnie jak przy stwierdzeniu nabycia spadku tak i dział spadku może zostać przeprowadzony zarówno u notariusza jak i sądownie. POSTĘPOWANIE W SPRAWIE NABYCIA SPADKU Postępowanie sądowe uregulowane jest w Kodeksie Postępowania Cywilnego. Pierwszym krokiem jest złożenie wniosku o stwierdzenie nabycia spadku. We wniosku tym należy podać kto jest wnioskodawcą (z podaniem adresu), wymienić wszystkich znanych spadkobierców (jako uczestników postępowania, z podaniem adresów), napisać krótkie uzasadnienienie wniosku powinny się tu znaleźć takie informacje jak: imię i nazwisko spadkodawcy, data jego śmierci, wskazanie spadkobierców, wskazanie czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne (jest to o tyle istotne, że Kodeks Cywilny przewiduje szczególne przepisy dotyczące dziedziczenia gospodarstwo rolnych), zapewnienie o wymienieniu wszystkich znanych spadkobierców, wskazanie czy zmarły pozostawił testament. Wniosek powinien zostać podpisany i złożony w sądzie w takiej ilości egzemplarzy, żeby sąd mógł przesłać wszystkim uczestnikom po jednym egzemplarzu i zatrzymać jeden dla siebie (np. przy trójce spadkobierców (i przyjęciu, że wnioskodawcą jest jeden z nich) łączna liczba egzemplarzy wniosku powinna wynosić: 4; 1 dla 16

17 sądu, 1 dla wnioskodawcy z potwierdzeniem złożenia, 2 dla pozostałych uczestników). Do wniosku powinno dołączyć się załączniki takie jak: skrócony akt zgonu, skrócone akty urodzenia (lub małżeństwa jeśli ktoś zmienił nazwisko) uczestników postępowania, dowód wniesienia opłaty od wniosku (o ile nie złożono wniosku o zwolnienie od kosztów). Po złożeniu wniosku należy zaczekać na powiadomienie o rozprawie. Jeśli brak jest jakiś dokumentów (lub jest we wniosku coś niejasnego) sąd zwróci się do wnioskodawcy o uzupełnienie braków formalnych. Sąd ostatecznie wydaje postanowienie o nabyciu spadku, które staje się prawomocne po 21 dniach, o ile nie złożono odwołania. Po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku można dokonać działu spadku. W tym celu (jeśli składać wniosek do sądu) należy złożyć wniosek o dział spadku, w którym należy powołać się na postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, wskazać co wchodzi w skład spadku oraz przedłożyć propozycję podziału tego majątku. Pozostali uczestnicy mogą złożyć swoje własne propozycje podziału o ile nie zgadzają się z przedłożoną we wniosku. Jako załączniki należy dołączyć wszelkie dokumenty wskazujące na to, że dany składnik majątku był własnością (lub współwłasnością) spadkodawcy np. wypis z księgi wieczystej dla nieruchomości, umowy kupna np. samochodu itp. 17

18 Ostatecznie sąd wydaje postanowienie o dziale spadku w sposób jaki został zaproponowany lub umówiony w razie rozbieżności w propozycjach, albo w sposób w jaki uzna to za stosowne w przypadku jeśli nie ma wśrod spadkobierców zgody co do podziału majątku. 18

19 Niniejsza broszura została opracowana wg przepisów obowiązujących na dzień Ujmuje ona ogólne i podstawowe założenia prawa spadkowego i nie może być podstawą do jakichkolwiek twierdzeń składanych przed sądami i organami administracji publicznej. W żadnym wypadku nie obejmuje całości zagadnień związanych z dziedziczeniem. W celu szczegółowego zapoznania się z nimi należy sięgnąć do kodeksu cywilnego, kodeksu postępowania cywilnego i oficjalnych opracowań lub komentarzy, a także do orzecznictwa sądowego. Autor oświadcza, że dołożył wszelkiej staranności w opracowaniu niniejszego materiału 19

20 Wzór wniosku o stwierdzenie nabycia spadku Rzeszów, 3 marca 2012 roku Sąd Rejonowy w Rzeszowie IV Wydział Cywilny Wnioskodawca: Jan Kowalski zam Rzeszów, ul. Złotousta 12 Uczestnicy: Aneta Nowak zam Rzeszów, ul. Młodziutka 2/3 Marcin Kowalski zam Kielanówka 134 Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku W imieniu własnym wnoszę o: 1. Stwierdzenie, że spadek po zmarłej Krystynie Kowalskiej nabyli ustawowo Jan Kowalski - mąż, Aneta Nowak i Marcin Kowalski dzieci. 2. Stosunkowe rozdzielenie kosztów postępowania UZASADNIENIE Krystyna Kowalska zmarła w dniu 15 stycznia 2012 roku. 20

21 Dowód: akt zgonu Zmarła nie pozostawiła testamentu. Ustawowo jej spadkobiercami są: wnioskodawca Jan Kowalski, uczestnicy Aneta Nowak i Marcin Kowalski. W skład spadku nie wchodzi gospodarstwo rolne. Nie jest wiadomym by istnieli spadkobiercy inni niż wymienieni we wniosku. Dowód: zapewnienie wnioskodawcy złożone na rozprawie Jan Kowalski Załączniki 1. Skrócony odpis aktu zgonu 2. Skrócony akt małżeństwa Anety Nowak 3. Skrócone akty urodzenia Jana Kowalskiego i Marcina Kowalskiego 4. Oświadczenia wnioskodawcy i uczestników o przyjęciu spadku 5. Odpisy wniosku i załączników 6. Dowód wniesienia opłatu od wniosku 21

22 Wzór wniosku o dział spadku Rzeszów, 3 marca 2012 roku Sąd Rejonowy w Rzeszowie IV Wydział Cywilny Wnioskodawca: Jan Kowalski zam Rzeszów, ul. Złotousta 12 Uczestnicy: Aneta Nowak zam Rzeszów, ul. Młodziutka 2/3 Marcin Kowalski zam Kielanówka 134 Wniosek o dział spadku W imieniu własnym wnoszę o: 1. Przeprowadzenie działu spadku po zmarłej Krystynie Kowalskiej, w ten sposób, że: - mieszkanie o pow. 50m2, położone w Rzeszowie przy ul. Kolorowej 12/2 otrzyma na własność uczestnik wnioskodawca Jan Kowalski 22

23 - samochód marki Opel Vectra 1.4, rocznik 2002, otrzyma na własność uczestniczka Aneta Nowak - działkę budowlaną nr 2345/1 o pow. 0.5 ha, położoną w Kielanówce otrzyma na własność uczestnik Marcin Kowalski 2. Orzeczenie, że koszty postępowania znoszą sie wzajemnie. UZASADNIENIE Sąd Rejonowy w Rzeszowie postanowieniem z dnia... orzekł, że spadek po zmarłej Krystynie Kowalskiej nabyli na podstawie ustawy mąż Jan Kowalski i dzieci Aneta Nowak i Marcin Kowalski po 1/3 udziałów każdy. Dowód: postanowienie z dnia... (sygn. akt.... ) W skład spadku wchodzi mieszkanie własnościowe o pow. 50 m2, samochód marki Opel Vectra oraz działka budowlana o pow. 0.5 ha. Wszystkie wymienione składniki pozostawały wyłączną własnością zmarłej. Dowód: wypisy z ksiąg wieczystych umowa kupna-sprzedaży samochodu 23

24 Wnioskodawca i uczestnicy są zgodni co do podziału majątku. Dówód: oświadczenie wnioskodawcy i uczestników złożone na rozprawie W związku z powyższym wnoszę jak na wstępie. Jan Kowalski Załączniki 1. Odpisy z ksiąg wieczystych 2. Umowa kupna-sprzedaży 3. Postanowienie z dnia Dowód uiszczenia opłaty od wniosku 24