WPŁYW INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ NA ROZWÓJ I WSPARCIE MAŁYCH I REDNICH PRZEDSIBIORSTW

Transkrypt

1 1 Aktualne problemy zarzdzania małymi i rednimi przedsibiorstwami 11 WPŁYW INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ NA ROZWÓJ I WSPARCIE MAŁYCH I REDNICH PRZEDSIBIORSTW Marek Matejun, Maciej Miller Katedra Zarzdzania, Politechnika Łódzka 1. Wprowadzenie Analizujc losy polskiego sektora małych i rednich przedsibiorstw po 1989 roku mona zauway, e obecnie znajduje si on w fazie pełnej integracji ze strukturami Unii Europejskiej. Sytuacja ta implikuje okrelone konsekwencje dla funkcjonowania i rozwoju mniejszych podmiotów gospodarczych. Z jednej strony moe by ona traktowana jako zagroenie, zwizane z naraeniem polskich przedsibiorstw na liberalizacj wymiany handlowej i wzrost konkurencji rynkowej. Z drugiej jednak strony proces integracji europejskiej moe stanowi szans dla rozwoju małych i rednich firm przede wszystkim poprzez wymuszenie działa innowacyjnych, inwestycyjnych i przedsibiorczych, a take wykorzystanie rodków pomocowych oferowanych w ramach unijnej polityki wspierania firm sektora MP. Wsparcie takie realizowane jest zarówno na poziomie załoe i programów strategicznych, jak równie bezporednio za porednictwem instytucji otoczenia biznesu, które oferuj rónorodne instrumenty wspierania rozwoju małych i rednich przedsibiorstw. W ten sposób dla firm sektora MP dostpne s rónorodne formy wspierania zewntrznego, których celem jest ograniczanie okrelonych barier rozwojowych oraz wzmacnianie czynników stymulujcych rozwój tej kategorii podmiotów. W efekcie przedsibiorstwa te funkcjonuj w złoonym i dynamicznym otoczeniu, w którym zdolno do wykorzystania pojawiajcych si szans wspierania rozwoju determinuje w znacznym stopniu sukces tych organizacji jako systemów otwartych [19, s. 61]. Biorc to pod uwag jako cel opracowania wyznaczono przedstawienie opinii łódzkich przedsibiorców na temat wpływu procesu integracji europejskiej na rozwój ich przedsibiorstw, ze szczególnym uwzgldnieniem oceny moliwoci wynikajcych z wykorzystania zewntrznych instrumentów

2 12 Aktualne problemy zarzdzania małymi i rednimi przedsibiorstwami wspierania firm sektora MP. Realizacji celu pracy powicono badania empiryczne prowadzone metod ankietow na grupie 24 wybranych celowo, małych i rednich przedsibiorstw z regionu łódzkiego. 2. Członkostwo w Unii Europejskiej, jako szansa na rozwój i wsparcie małych i rednich przedsibiorstw Przemiany koca XX wieku spowodowały istotne zmiany w warunkach funkcjonowania małych i rednich przedsibiorstw. Spadek zamonoci społeczestwa, zmniejszony popyt na towary i usługi oraz nasilenie konkurencji rynkowej wpływały na wystpienie istotnych barier w rozwoju firm sektora MP w Polsce. Jednoczenie prowadzone były zaawansowane działania przygotowawcze do integracji Polski z Uni Europejsk, obejmujce dostosowania polityczne i prawne, a take zwizane z unowoczenianiem systemów zarzdzania i marketingu, wprowadzaniem nowych technologii i tworzeniem silniejszych powiza sieciowych. Okres ten został zidentyfikowany jako faza spowolnionego rozwoju małych i rednich przedsibiorstw oraz przygotowa do integracji z Uni Europejsk [16, s. 53]. Kolejne zmiany nastpiły z dniem 1 maja 2004 r., kiedy to Polska stała si pełnoprawnym członkiem Unii Europejskiej wraz z 10 innymi krajami pretendujcymi do funkcjonowania w ramach zjednoczonej Europy. Obecnie zatem małe i rednie przedsibiorstwa funkcjonuj w ramach fazy integracji ze strukturami UE. Wywołuje to dla nich okrelone konsekwencje, które mog by rozpatrywane w kontekcie strategicznych szans lub zagroe ich funkcjonowania i rozwoju 1. Nowe warunki gospodarowania wpisuj si w szeroki kontekst skutków globalizacji dla procesów rozwojowych małych i rednich przedsibiorstw. J. Penc analizujc te problemy wskazuje, i nasz kraj po krótkiej aklimatyzacji moe czu si zupełnie dobrze w unijnym rodowisku, a globalizacja stwarza istotne moliwoci w zakresie przyspieszenia procesów przezwyciania słaboci przedsibiorstw m.in. poprzez takie wyzwania, jak [23, s ]: moliwoci zwikszenia skali działalnoci, konieczno sprostania podwyszonym wymogom jakociowym, czy technologicznym, dostp do nowych technologii, zasobów i potencjału wynikajcych ze współpracy midzynarodowej, przezwycienie ogranicze w dostpie do kapitału, moliwo poprawy płynnoci finansowej, 1 Wicej na temat strategicznej roli szans i zagroe w rozwoju organizacji, np.: [24, s ].

3 Aktualne problemy zarzdzania małymi i rednimi przedsibiorstwami 13 doskonalenie procedur, struktur i zarzdzania, równie w wyniku wykorzystania benchmarkingu midzynarodowego. Moliwoci wykorzystania szans wynikajcych z integracji z Uni Europejsk uzalenione s w znacznym stopniu od pozytywnego potencjału i atutów małych i rednich przedsibiorstw. M. Greta i T. Kostrzewa-Zieliska z nadziej wyraaj si o roli sektora MP w gospodarce pastw zjednoczonej Europy, a wród ich zalet wymieniaj m.in. ekspansywno rynkow oraz elastyczno wyraajc si w zdolnoci do szybkiego dostosowania do wymaga rynkowych [11, s. 103]. Inne, wybrane zalety i wady firm sektora MP w kontekcie procesu integracji europejskiej przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Wady i zalety małych i rednich przedsibiorstw decydujce o perspektywach ich rozwoju w warunkach integracji europejskiej Zalety wysoka ranga priorytetów rozwojowych, zdolno do generowania wewntrznych ródeł finansowania rozwoju firmy, zdolno do utrzymywania dotychczasowych i generowania nowych miejsc pracy, stosunkowo wysoka aktywno inwestycyjna, Wady wysoki stopie uzalenienie od rynków lokalnych i lokalnych odbiorców, wci niewystarczajcy poziom innowacyjnoci, przestarzały park maszynowy, niska skłonno do internacjonalizacji działalnoci, niskie stopie rozwoju powiza kooperacyjnych i współpracy partnerskiej, słaboci zarzdzania, w tym niech do zatrudniania profesjonalnych menederów. ródło: opracowanie własne na podstawie [11, s. 104]. Istotn szans dla małych i rednich przedsibiorstw wynikajc z procesu integracji z Uni Europejsk staje si wykorzystanie moliwoci płyncych z polityki UE wobec tych podmiotów. Sektor małych i rednich przedsibiorstw uwaany jest bowiem za najbardziej elastyczny zbiór podmiotów w gospodarce, majcy dynamiczny wpływ na otoczenie poprzez generowanie impulsów wzbudzajcych ch do podnoszenia efektywnoci i konkurencyjnoci i to zarówno w ujciu lokalnym, jak i regionalnym. Dlatego te znaczenie tego sektora dla kadego pastwa europejskiego jest bardzo znaczce. Aktualnie małe i rednie przedsibiorstwa s uwaane za główn sił promujc konkurencyjno i rozwój przemysłu wspólnotowego, czego dowodem jest Europejska Karta Małych Przedsibiorstw (European Charter For Small Enterprises). W tym dokumencie zawarte zostały główne

4 14 Aktualne problemy zarzdzania małymi i rednimi przedsibiorstwami zasady polityki UE wobec firm sektora MP. W celu realizacji tych zada w Europejskiej Karcie Małych Przedsibiorstw, zostało okrelone 10 głównych kierunków działa planowych wobec najmniejszych podmiotów [9]: 1. Rozwój edukacji i szkole z zakresu przedsibiorczoci. 2. Taszy i szybszy sposób rejestracji firm. 3. Uproszczenie regulacji prawnych. 4. Rozwój kształcenia zawodowego i ustawicznego. 5. Poprawa dostpnoci usług elektronicznych. 6. Polepszenie funkcjonowania firm na jednolitym rynku UE. 7. Uproszczenie systemu podatkowego i poprawa dostpu dofinansowania. 8. Poprawa systemu dostpu do nowych technologii. 9. Promocja skutecznoci przykładów zastosowa e-biznesu i nowoczesnych systemów wspierania firm. 10. Lepsza reprezentacja interesów przedsibiorców na szczeblu krajowym i unijnym. Celem wspólnej polityki UE w stosunku do małych i rednich firm jest stopniowe usuwanie barier utrudniajcych swobodny przepływ towarów, usług, kapitału i osób, co jest skutkiem obowizujcej w UE polityki uczciwej konkurencji, według której zabrania si jakichkolwiek praktyk naruszajcych swobod konkurencji oraz naduywania przez firmy pozycji monopolistycznej [33, s ]. Działania na rzecz małych i rednich przedsibiorstw stanowi połczenie inicjatyw i pomocy na szczeblu unijnym, krajowym i regionalnym, tworzc w sumie spójny system pomocy dla MP. Umoliwiaj one rozwizywanie podstawowych problemów rozwoju tych podmiotów [1, s. 180]. W zwizku z tym w Unii Europejskiej tworzone s rónorodne programy wspierajce dalszy rozwój firm sektora małych i rednich przedsibiorstw. Rozwój ten moe by traktowany jako ukierunkowany proces zmian ilociowych i jakociowych (strukturalnych, technologicznych, kulturowych itp.), wykazujcych okrelonego rodzaju stosunkowo trwał tendencj, sprzyjajcych przetrwaniu, stabilnoci i zwikszeniu moliwoci działania danej organizacji [22, s. 381]. Wspomaganie rozwoju obejmuje zatem nie tylko wsparcie ilociowych zmian w przedsibiorstwach i ich rozrostu, ale równie ułatwienie dokonywania przekształce jakociowych, zwizanych m.in. z procesami i systemami zarzdzania. Ze wzgldu na znaczenie sektora MP we współczesnej gospodarce Unii Europejskiej ju na pocztku lat 90 XX w. rozpoczto działania wspierajce rozwój tego sektora realizowane poprzez [33, s. 113]: zwikszenie warunków konkurencyjnoci, uproszczenie procedur administracyjnych, głownie dla MP rozpoczynajcych działalno, wprowadzenie korzystniejszego opodatkowania, ustalenie terminów w transakcjach handlowych,

5 Aktualne problemy zarzdzania małymi i rednimi przedsibiorstwami 15 koordynacj działa Wspólnoty na rzecz MP, promowanie innowacyjnoci w działaniach MP. Polscy przedsibiorcy mieli moliwo zdobycia pierwszych dowiadcze w pozyskiwaniu funduszy unijnych realizujc projekty w ramach takich programów przedakcesyjnych, jak [29, s ]: SAPARD dotyczcy wspierania rolnictwa, ISPA dotyczcy wspierania inwestycji zwizanych z transportem i ochron rodowiska naturalnego, PHARE dotyczcy realizacji programów inwestycyjnych, programów słucych do osignicia spójnoci gospodarczej i społecznej regionów. Kontynuacj programów przedakcesyjnych były rodki przeznaczone dla Polski w ramach instrumentów polityki regionalnej Unii Europejskiej. Pierwsza perspektywa strategiczna obejmowała lata Głównym celem wsparcia było wówczas rozwijanie konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy i przedsibiorczoci zapewniajcej wzrost zatrudnienia oraz popraw spójnoci społecznej, ekonomicznej i przestrzennej. Strategia osignicia celu głównego opierała si na dwóch filarach: wysokiego i zrównowaonego rozwoju oraz zwikszenia zatrudnienia. Oba filary strategii były głównymi kryteriami wyboru powizanych ze sob i wzajemnie si wspomagajcych priorytetów i działa, do których zaliczono: 1. Rozwój sektora przedsibiorstw oraz wzrost zatrudnienia w tym sektorze. 2. Rozwój zasobów ludzkich. 3. Zwikszenie poziomu inwestycji infrastrukturalnych, zwizanych ze wzrostem gospodarczym i jakoci ycia. 4. Popraw warunków dla rozwoju regionalnego, w tym rozwoju obszarów wiejskich. Z punktu widzenia małych i rednich przedsibiorstw istotny był cel 3, w którym konkurencyjno przedsibiorstw, a w konsekwencji ich potencjał do tworzenia zatrudnienia był wspomagany przy pomocy trzech powizanych ze sob grup działa. Działania te były skierowane na popraw stanu infrastruktury, szczególnie transportowej, która stanowiła istotn przeszkod w rozwoju krajowym i regionalnym. Wsparcie finansowe oraz doradcze zostało zaoferowane take starterom przedsibiorstw oraz małym i rednim firmom, które potraktowane zostały jako najszybciej rozwijajc si cz gospodarki i główne ródło nowych miejsc pracy. Zwrócono równie uwag na popraw ogólnych umiejtnoci i poziomu kwalifikacji siły roboczej, co miało przyczyni si do zwikszenia poziomu, a przez to do tworzenia gospodarki opartej na wiedzy [27, s ]. Przedsibiorstwa w latach mogły uzyska dofinansowanie realizowanych projektów w ramach trzech głównych programów operacyjnych [34, s ]:

6 16 Aktualne problemy zarzdzania małymi i rednimi przedsibiorstwami Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjnoci Przedsibiorstw (SPO WKP), Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR), Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora ywnociowego oraz Rozwoju Obszarów Wiejskich (SPO RiMSZoROW). Działania wspierajce małe i rednie przedsibiorstwa znajdowały si przede wszystkim w SPO WKP (m.in. działania 2.1, 2.3) oraz w ZPORR (m.in. działanie 3.4). Obecnie małe i rednie przedsibiorstwa funkcjonuj w warunkach perspektywy strategicznej zaproponowanej przez Wspólnot Europejsk na lata Działania wspierajce s tu zgrupowane w ramach trzech celów: konwergencji, konkurencyjnoci regionalnej i zatrudnienia oraz europejskiej współpracy terytorialnej [28, s ]. Cele priorytetowe s finansowane z trzech funduszy: Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego i Funduszu Spójnoci. Nowy system zakłada m.in. uproszczenie cieki przyznania dofinansowania oraz wiksz przejrzysto zasad realizacji wsparcia [8, s. 27]. Komisja Europejska w ramach polityki spójnoci na lata dy do wydatkowania funduszy na trzy nastpujce priorytety [15, s. 13]: popraw atrakcyjnoci pastw członkowskich, regionów i miast poprzez zwikszenie dostpnoci, zapewnienie odpowiedniej jakoci i poziomu usług oraz zachowanie ich potencjału rodowiskowego, wsparcie innowacyjnoci, przedsibiorczoci i wzrostu gospodarki opartej na wiedzy poprzez zdolnoci w zakresie bada i innowacyjnoci, łcznie z nowymi technikami informacyjno-komunikacyjnymi, tworzenie wikszej liczby miejsc pracy poprzez zachcanie wikszej liczby bezrobotnych do podjcia zatrudnienia lub rozpoczcia działalnoci gospodarczej, popraw adaptacyjnoci pracowników i przedsibiorstw oraz zwikszenie inwestycji w kapitał ludzki. W celu realizacji powyszych załoe 14 lutego 2006 Rada Ministrów zaakceptowała wstpny projekt Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia Dokument ten okrela programy, priorytety, działania i zasady wdraania funduszy strukturalnych oraz Funduszu Spójnoci w latach Łczna warto rodków finansowych zaangaowanych w realizacje NSRO wyniesie ok. 85,6 mld EUR. Z ogólnej sumy rodków polityki spójnoci przekazanych przez UE na realizacje NSRO w Polsce 52% bdzie pochodzi z EFRR, 15% z EFS oraz 33% z Funduszu Spójnoci. NSRO bd wdraane za pomoc programów operacyjnych zarzdzanych przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego oraz za pomoc 16. regionalnych programów operacyjnych zarzdzanych przez samorzdy poszczególnych województw [8, s. 30]. W zakresie wspierania sektora małych i rednich przedsibiorstw wan rol odgrywa PO Konkurencyjna Gospodarka. Jego zadaniem jest wzmocnienie roli

7 Aktualne problemy zarzdzania małymi i rednimi przedsibiorstwami 17 przedsibiorstw w procesie budowy gospodarki opartej na wiedzy. Przyjto tu cztery cele szczegółowe. Pierwszym z nich jest wzmocnienie pozycji konkurencyjnej przedsibiorstw. Nastpnym celem jest zwikszenie wpływu sektora nauki na gospodark. Kolejny to tworzenie miejsc pracy w nowoczesnej gospodarce. Ostatni zakłada wzmocnienie powiza midzynarodowych polskiej nauki i gospodarki [20, s. 99]. Program PO KG zakłada wsparcie innowacyjnych projektów przedsibiorstw, prowadzenie prac badawczo-rozwojowych, inwestycji, tworzenie miejsc pracy, doradztwo i organizacj szkole. Dodatkowo wsparciem zostan objte take instytucje otoczenia biznesu oraz sektor nauki działajcy na rzecz zwikszenia innowacyjnoci polskich przedsibiorstw. Zgodnie ze szczegółowym planem podziału funduszy strukturalnych w Polsce na program operacyjny PO Konkurencyjna gospodarka przeznaczone jest 11,7% całoci rodków czyli ok. 7 mld EUR [8, s. 31]. Znaczna cz działa w tym zakresie wdraana jest na poziomie województw poprzez 16 regionalnych programów operacyjnych, w ramach których co najmniej 1/3 alokacji zostanie przeznaczona na wsparcie rozwoju przedsibiorczoci [20, s. 104]. 3. Rola instytucji otoczenia biznesu we wspieraniu rozwoju małych i rednich przedsibiorstw Pozyskiwane przez Polsk rodki pomocowe sprzyjaj powstawaniu nowych orodków, które mog wyspecjalizowa si w wiadczeniu innowacyjnych usług dla małych i rednich przedsibiorstw. W zdobywaniu wiedzy na temat innowacyjnoci, nowych technologii, a take rozwoju myli ekonomicznej prym powinny wie orodki akademickie, instytuty naukowe lub centra transferu technologii. Wobec tego wane jest zacienienie kontaktów pomidzy nauk a przemysłem. Takim spoiwem, łczcym potrzeby dwóch dziedzin, mog sta si instytucje otoczenia biznesu, wiadczce specjalistyczne usługi dla przedsibiorców, a jednoczenie korzystajce z wiedzy i dowiadczenia orodków naukowych [14, s. 214]. Wród organizacji zaliczanych do grona instytucji otoczenia biznesu wystpuje wiele rónorodnych form prawnych i zakresów usług. Wynika std moliwo wprowadzenia wielu rónych kryteriów ich klasyfikacji. Czsto zdarza si, e instytucje otoczenia biznesu s utosamiane z instytucjami wspierajcymi działalno małych i rednich przedsibiorstw. W szerokim znaczeniu pojcia wsparcia instytucje wspierajce działalno firm sektora MP powizane s cile ze ródłami wspierania działa przedsibiorczych i podzieli je na formalne (organizacje członkowskie, zwizki zawodowe, instytucje edukacyjne, fundusze ryzyka, profesjonalni doradcy, prawnicy, ksigowi, banki, organizacje non-pofit itp.) i nieformalne (rodzina, znajomi,

8 18 Aktualne problemy zarzdzania małymi i rednimi przedsibiorstwami społeczno lokalna, organizacje wyznaniowe itp.). Inne klasyfikacje mog uwzgldnia takie czynniki jak: podstawowy cel działania (komercyjny i niekomercyjny), zasig terytorialny (lokalne i regionalne, krajowe, midzynarodowe), form prawn czy rodzaj prowadzonej działalnoci [4, s. 190]. Definicj instytucji wspierajcych działalno małych i rednich przedsibiorstw uwzgldniajc wskie znaczenie słowa wsparcie mona znale np. w Sektorowym Programie Operacyjnym Wzrost Konkurencyjnoci Przedsibiorstw. Okrelono, i do instytucji wspierajcych działalno firm sektora MP nale osoby prawne, których cele statutowe zwizane s z zadaniami realizowanymi przez Polsk Agencj Rozwoju Przedsibiorczoci, posiadajce siedzib na terenie Rzeczpospolitej Polskiej i spełniajce jednoczenie nastpujce warunki [4, s. 191]: nie działaj dla zysku lub przeznaczaj zysk na cele statutowe, zatrudniaj pracowników posiadajcych kwalifikacje niezbdne do wiadczenia usług na rzecz małych i rednich przedsibiorców, posiadaj niezbdny potencjał ekonomiczny i techniczny oraz dowiadczenie w zakresie wiadczenia usług na rzecz firm sektora MP. Instytucje otoczenia biznesu to podmioty infrastruktury usługowej, które wspomagaj prowadzenie działalnoci gospodarczej takie jak: stowarzyszenia i izby gospodarcze, fundacje i agencje rozwoju lokalnego i regionalnego, przedsibiorstwa doradcze, instytucje porednictwa finansowego, organizacje edukacyjne (szkoły wysze i instytuty badawcze), zwizki ekologiczne i inne tzw. szczególne grupy wpływu [3, s. 194]. Zakres prowadzonej działalnoci przez instytucje otoczenia biznesu sprawia, e w szeregu sfer działalnoci, których przedsibiorstwo moe natrafi na bariery dla swojego rozwoju moliwe jest wsparcie ze strony wymienionych wyej podmiotów. Instytucje te mog słuy pomoc merytoryczn, jak równie kapitałow celem wsparcia rozwoju MP, a ich działalno moe take prowadzi do powstawania nowych firm [31, s. 237]. Organizacje ukierunkowane na wspieranie działa przedsibiorczych mog wpływa na pojawienie si tzw. efektu synergii w danym regionie. Efekt ten polega na współdziałaniu rónych instytucji wspierajcych rozwój przedsibiorczoci oraz łcznym oddziaływaniu lokalnych czynników, zjawisk i procesów tworzcych uwarunkowania rozwoju przedsibiorczoci [2, s. 96]. Brak koordynacji działania tych podmiotów prowadzi do sytuacji, gdy kady z nich realizuje swoje własne cele, nie zawsze nastawione na kierunki podane z punktu widzenia rozwoju danego regionu [3, s. 194]. Organizacje otoczenia biznesu mona, wic analizowa jako okrelony układ instytucjonalny, rozumiany jako zespół instytucji, których zadaniem jest inicjowanie i sterowanie rozwojem regionu, wspólnie z wystpujcymi pomidzy nimi powizaniami i to zarówno o charakterze wewntrznym, jak i zewntrznym [12, s ]. Te powizania kształtuj sie instytucjonaln,

9 Aktualne problemy zarzdzania małymi i rednimi przedsibiorstwami 19 a podmioty je tworzce s infrastruktur instytucjonaln [17, s. 335] lub tworz tzw. gsto instytucjonaln [25, s. 323] na danym obszarze prowadzc czsto do pojawienia si struktur sieciowych lub układów klastrowych. Działania tyche instytucji mog by rozpatrywane dwojako. Po pierwsze, jako organizacje, które poprzez swoje działania stabilizuj oraz uruchamiaj endogeniczne czynniki rozwoju. Funkcjonuj one bowiem w odpowiednim otoczeniu, reagujc na zmiany w nim zachodzce oraz indukujc własne sygnały do otoczenia. Drugim elementem jest otoczenie, które dziki swoim specyficznym cechom jak m.in. aktywno, otwarto oraz zdolno do cigłego uczenia si stwarza warunki do powstawania innowacji [6, s. 70]. W nowej koncepcji polityki regionalnej ródłem innowacji nie jest pojedyncze przedsibiorstwo, a rodowisko w którym ono funkcjonuje. rodowisko to rozumiane, jako otoczenie składa si ze: społecznoci lokalnej, elementów materialnych i niematerialnych oraz włanie instytucji [13, s. 9-18]. Okrela si je mianem: instytucji otoczenia biznesu, okołobiznesowych, instytucji wsparcia rozwoju gospodarczego, infrastruktury otoczenia biznesu, infrastruktury rynkowej, instytucji non-profit, instytucji rozwoju lokalnego, instytucji pozarzdowych itp. [26, s. 188]. Mona wyróni dwa zasadnicze typy instytucji otoczenia biznesu, szczególnie tych działajcych non-profit, a mianowicie: wspierajce przedsibiorczo (inkubatory, agencje rozwoju, parki, fundusze gwarancyjne i porcze kredytowych) oraz wzbogacajce społeczestwo obywatelskie i przyczyniajcych si do budowy kapitału społecznego na danym obszarze (towarzystwa, stowarzyszenia, kluby zainteresowa) [10, s. 1-18]. Wiele niekomercyjnych instytucji otoczenia biznesu zrzeszonych jest w Krajowym Systemie Usług (KSU) dla Małych i rednich Przedsibiorstw. KSU powstał w padzierniku 1996 r. z inicjatywy Polskiej Fundacji MP (obecnie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsibiorczoci), System ten był jednym z istotniejszych projektów realizowanych w ramach programu PHARE [30, s. 133]. KSU jest sieci dobrowolnie współpracujcych ze sob niekomercyjnych organizacji wiadczcych na rzecz sektora MP oraz osób podejmujcych działalno gospodarcz. Misj tego systemu jest partnerskie wspieranie rozwoju małych i rednich przedsibiorców, a podstawowym celem jest zwikszenie konkurencyjnoci polskich MP poprzez dostarczenie im kompleksowej oferty wysokiej jakoci usług oraz przygotowanie ich do działania na Jednolitym Rynku Unii Europejskiej [14, s ]. Krajowy System Usług dla Małych i rednich Przedsibiorstw to infrastruktura organizacyjna około 200 instytucji wyspecjalizowanych w wiadczeniu rónego rodzaju usług dla przedsibiorstw i osób podejmujcych działalno gospodarcz. Organizacje zarejestrowane w KSU współpracuj ze sob na szczeblu regionalnym (wojewódzkim) i ogólnopolskim. Sporód orodków KSU rekrutuj si: Regionalne Instytucje Finansujce oraz ww.

10 20 Aktualne problemy zarzdzania małymi i rednimi przedsibiorstwami Punkty Konsultacyjne i orodki Krajowej Sieci Innowacji. W KSU współpracuje ponad połowa wszystkich działajcych w Polsce funduszy poyczkowych oraz ponad 20% wszystkich działajcych w Polsce funduszy porczeniowych. W latach obszary wspierane w ramach KSU obejmuj usługi [21]: informacyjne dla przedsibiorców i osób zamierzajcych rozpocz działalno gospodarcz, proinnowacyjne dla przedsibiorców, finansowe udzielanie poyczek dla przedsibiorców, finansowe udzielanie porcze kredytów lub poyczek dla przedsibiorców. Tabela 2. Rodzaje instytucji otoczenia biznesu ze wzgldu na pełnione funkcje Funkcje Szkolenie, doradzanie, informowanie Udzielanie poyczek, porcze i gwarancji Wspieranie uruchamiania własnej działalnoci Dostarczanie i transfer Zaawansowanych rozwiza technicznych i technologicznych (w tym infrastruktury) Dostarczanie kapitału wysokiego ryzyka Rodzaje instytucji Orodki doradczo-szkoleniowe w tym: centra wspierania biznesu, orodki wspierania przedsibiorczoci, agencje rozwoju regionalnego, kluby i centra przedsibiorczoci funkcjonujce w ramach stowarzysze i fundacji, strukturach izb przemysłowohandlowych, rzemielniczych czy zwizkach pracodawców. fundusze gwarancyjne, lokalne fundusze poyczkowe, inkubatory akademickie, inkubatory przedsibiorczoci, inkubatory technologiczne, inkubatory akademickie, centra transferu technologii, parki przemysłowe i technologiczne, inkubatory technologiczne, organizacje naukowo-techniczne Fundusze venture capital/private equity (w tym seed capital) ródło: [6, s. 70.] Instytucje otoczenia biznesu wystpuj głównie jako partner sektora publicznego i prywatnego w kształtowaniu rzeczywistoci społecznogospodarczej danego regionu. Realizuj cele społeczno gospodarcze m.in. poprzez: intensyfikacj regionalnej i lokalnej przedsibiorczoci, tworzenie sieci współpracy pomidzy podmiotami gospodarczymi, a pozostałymi uczestnikami regionalnego lub lokalnego rynku, przyspieszaj i ułatwiaj obieg informacji

11 Aktualne problemy zarzdzania małymi i rednimi przedsibiorstwami 21 i wdraanie zaawansowanych technologii. Instytucje te przygotowuj równie mieszkaców do samozatrudnienia oraz zdobywania dodatkowej wiedzy i umiejtnoci. Przyczyniaj si dodatkowo do przycigania obcego kapitału oraz turystów do regionu, co z kolei sprzyja tworzeniu nowych miejsc pracy oraz usług komplementarnych. Organizacje otoczenia biznesu tworz innowacyjne rodowisko lokalne, które szybko reaguje na zmiany i dostosowuje si do nich, co wpływa na popraw i wzrost konkurencyjnoci regionu [6, s. 70]. Biorc pod uwag kryterium pełnionych funkcji przez instytucje otoczenia biznesu mona je podzieli na kilka grup co przedstawiono w tabeli 2. Instytucje te bardzo czsto łcz sfer publiczn z prywatn, co jest przyczyn tego, i pastwo jest zbyt oddalone od podmiotów gospodarczych, które z kolei zbyt słabo artykułuj swoje problemy i oczekiwania, a zatem skuteczno i efektywno wzajemnych kontaktów jest ograniczona. Zdaniem T. Markowskiego w ramach instytucji pozarzdowych, instytucji non-profit łczone s rodki pochodzce ze ródeł pastwowych i prywatnych, w celu podejmowania zada, które wykraczaj poza obszar aktywnoci obydwu sektorów [18, s ]. Wymienione powyej instytucje maj róny charakter, prowadz róne rodzaje działalnoci skierowane do rónych odbiorców, maj odmienny zasig oddziaływania, ródła finansowania i struktury organizacyjne. Pomimo tylu rozbienoci midzy poszczególnymi instytucjami tworz one baz rozwoju i s jednym z czterech filarów rozwoju lokalnego. Ich działalno umoliwia bezporednie kontakty z lokalnymi przedsibiorcami, ale take pozwala podnosi kwalifikacje ludnoci lokalnej i sprzyja tworzeniu kapitału społecznego na danym obszarze [5, s. 360]. 4. Metodyka prowadzonych bada i charakterystyka analizowanych podmiotów gospodarczych Realizacji celu pracy powicono badania empiryczne prowadzone metod ankiety na grupie niewielkich przedsibiorców prowadzcych działalno gospodarcz jako osoby fizyczne. List analizowanych podmiotów sporzdzono w sposób celowy, koncentrujc si na firmach, które trakcie swojego istnienia rozwinły swoj działalno, maj róny zasig oddziaływania oraz wstpnie zgodziły si zaangaowa w realizowany proces badawczy. Jako technik badawcz wykorzystano ankiet rozdawan bezporednio respondentom, natomiast narzdziem badawczym był kwestionariusz ankiety. Łcznie przekazano 30 kwestionariuszy, z czego bezporednio odebrano 24 ankiety (wskanik zwrotnoci 80%). Pozostałych szeciu respondentów odmówiło ostatecznie udziału w badaniu. Po weryfikacji otrzymanych kwestionariuszy wszystkie zakwalifikowano do ostatecznej analizy.

12 22 Aktualne problemy zarzdzania małymi i rednimi przedsibiorstwami Respondentami byli właciciele badanych podmiotów. Wystpowało w tym przypadku połczenie funkcji włacicielskich i menederskich, co jest charakterystyczne dla przedsibiorstw bdcych we wstpnych fazach rozwoju. W tej sytuacji wystpuje take silne nacechowanie społecznej struktury przedsibiorstwa przez osob właciciela. Ankietowani to głównie mczyni, którzy stanowili 72% badanej populacji. Struktur respondentów w zalenoci od płci i wieku przedstawiono na rysunku 1. pow. 50 lat 20% 17% 37% lat 4% 13% 17% lat 34% 34% do 30 lat 4% 8% 12% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Mczyni Kobiety Ogółem Rys. 1. Struktura respondentów w zalenoci od płci i wieku ródło: Opracowanie własne na podstawie wyników bada. Najliczniejsz grup wród respondentów stanowi mczyni w przedziale wiekowym lat. Udział tej grupy ankietowanych wynosi 34% ogółu badanych oraz 47% wszystkich analizowanych mczyzn. Kolejn liczn grup ankietowanych, stanowi kobiety w przedziale wiekowym powyej 50 lat. Grupa ta stanowi 20% całej badanej zbiorowoci oraz 71% wszystkich analizowanych kobiet. W tym samym przedziale wiekowym wród respondentów znajduje si 24% ankietowanych mczyzn, co stanowi 17% całej badanej populacji. Zdecydowana wikszo analizowanych firm to mikroprzedsibiorstwa, spełniajce definicj zawart w ustawie o swobodzie działalnoci gospodarczej, uwzgldniajc take kryterium przychodowe i bilansowe [32, art ] oraz niezalenoci włacicielskiej podmiotu [7]. W dalszych analizach, z powodu małej liczby rednich przedsibiorstw wród badanych podmiotów, dokonano

13 Aktualne problemy zarzdzania małymi i rednimi przedsibiorstwami 23 połczenia firm małych i rednich w jedn grup. Wielko ankietowanych przedsibiorstw w poszczególnych latach przedstawiono na rysunku % 91% 92% 80% 80% 60% 40% 20% 20% 9% 8% 0% zatrudnionych zatrudnionych Rys. 2. Wielko badanych przedsibiorstw w poszczególnych latach ródło: Opracowanie własne na podstawie wyników bada. Z poród 24 badanych małych i rednich przedsibiorstw, w roku 2007 działalno gospodarcz prowadziło 20 firm, z czego 80% stanowiły mikroprzedsibiorstwa, a pozostałe 20% małe/rednie podmioty. W roku nastpnym funkcjonowały ju 22 przedsibiorstwa, z których firmy zatrudniajce od 0-9 pracowników stanowiły 91% analizowanych podmiotów, a te skupiajce pracowników skupiały 9% zaangaowanych w badania. W 2009 funkcjonowały, ju rzecz jasna wszystkie 24 analizowane przedsibiorstwa, z czego 92% sporód nich to mikroprzedsiebiorstwa, a 8% zaliczało si do grupy małych/rednich firm. Zaangaowane w badania przedsibiorstwa działały w czterech sektorach: handlu, produkcji, usługach i budownictwie. Z przeprowadzonych bada wynika, i najwicej z analizowanych firm bo a 62% działa w sektorze handlu. Niewiele mniej bo 58% respondentów z zaangaowanych w badania prowadzi swoj dzialalno w sektorze produkcji. Dwa sektory, w których działa najmniej z ankietowanych firm to sektor usługowy (8%) oraz budowniczy (4%). Procentowy udział badanych firm w poszczególnych sektorach zaprezentowano na rysunku 3.

14 24 Aktualne problemy zarzdzania małymi i rednimi przedsibiorstwami handel 62% produkcja 58% usługi 8% budownictwo 4% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Rys. 3. Dominujcy pod wzgldem przychodów sektor działania ankietowanych firm ródło: Opracowanie wlasne na podstawie wyników bada. Na podstawie bada okrelono równie obszar rynkowego odzialywania firm. Wikszo zaangaowanych w badania firm działania na terenie całego kraju. Do tej grupy zalicza si 50% analizowanych przedsibiorstw. Kolejna grupa skupia 34% firm działajcych midzynarodowo tzn. na terenie kraju oraz zajmujcych si eksportem. Dwa pozostałe obszary działania, które uzyskały po 8% wskaza to obszar regionalny (wojewódzki) oraz lokalny (miejscowoci). Wyniki przedstawiono na rysunku 4. lokalny ; 8% regionalny; 8% krajowy; 50% midzynarodowy; 34% Rys. 4. Obszar działania rynkowego badanych przedsibiorstw ródło: Opracowanie własne na podstawie wyników bada.

15 Aktualne problemy zarzdzania małymi i rednimi przedsibiorstwami 25 Wikszo z analizowanych firm generuje zyski, jednak w ostatnich latach zauwaono tendencj spadkow osiganych profitów. Na rysunku 5 przedstawiono uzyskane zyski lub straty badanych przedsibiorstw w poszczególnych latach. 90% 80% 70% 80% 73% 67% 60% 50% 40% 30% 20% 20% 27% 33% 10% 0% Zysk Strata Rys. 5. Wyniki finansowe badanych przedsibiorstw ródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych bada. W okresie odnotowano spadek liczby firm generujcych zysk. Trzeba jednak wzi pod uwag, i w roku 2007 istniało 20 sporód 24 ankietowanych firm, a w roku nastpnym powstały kolejne. Na przestrzeni analizowanego okresu liczba firm osigajcych zyski nie zmieniła si i wynosiła 16 podmiotów, natomiast nowo otwarte przedsibiorstwa wskazywały straty w latach Opinie przedsibiorców na temat członkostwa w Unii Europejskiej oraz wykorzystania instrumentów wsparcia firm sektora MP W pierwszej czci bada poddano analizie opinie przedsibiorców na temat wpływu integracji z Uni Europejsk na kondycj i rozwój ich przedsibiorstw. Według odpowiedzi udzielonych przez respondentów wstpienie Polski do struktur Unii Europejskiej ma korzystny wpływ na rozwój 50% badanych przedsibiorstw. Tylko 17% procent uznało, i ten wpływ nie jest korzystny. Z drugiej strony ¼ ankietowanych zauwayła brak wikszych interakcji pomidzy rozwojem swoich przedsibiorstw oraz procesem integracji europejskiej.

16 26 Aktualne problemy zarzdzania małymi i rednimi przedsibiorstwami Moe to by spowodowane działaniami na ograniczonych geograficznie rynkach (krajowym, regionalnym, bd lokalnym). Wyniki przedstawiono na rysunku 6. brak zdania na ten temat; 8% brak wpływu; 25% korzystny; 50% niekorzystny; 17% Rys. 6. Opinie respondentów na temat wpływu integracji z UE na kondycj i rozwój badanych przedsiebiorstw ródło: Opracowanie własne na podstawie wyników bada. W kolejnej czci bada poproszono respondentów o wyraenie opinii na temat poziomu konkurencji w obszarze ich działania rynkowego po przystpieniu Polski do Unii Europejskiej. Odpowiedzi respondentów przedstawiono na rysunku 7. trudno powiedzie; 8% brak wpływu; 17% spadek konkurencji; 8% wzrost konkurencji; 67% Rys. 7. Wpływ integracji Polski z UE na odczuwany poziom konkurencji w obszarze działania rynkowego badanych przedsiebiorstw ródło: Opracowanie własne na podstawie wyników bada.

17 Aktualne problemy zarzdzania małymi i rednimi przedsibiorstwami 27 Wikszo przedsibiorców (67%) stwierdziło, i w wyniku integracji europejskiej w ich obszarze działania rynkowego wzrosła konkurencja. Z drugiej strony tylko 8% ankietowanych uznało, e inegracja spowodowała spadek konkurencji. Podobnie, jak w poprzedniej czci bada pewna cz osób biorcych udział w badaniach (17%) stwierdziła, i proces przystpienia Polski do Unii Europejskiej nie wpłynł na poziom konkurencyjnoci na rynku, na którym działaj ich przedsibiorstwa. Istotnym obszarem prowadzonych bada była analiza wiadomoci i zakresu wykorzystania instrumentów wsparcia oferowanych małym i rednim przedsibiorstwom w strukturach Unii Europejskiej. W Polsce instrumenty takie s jeszcze stosunkowo rzadko wykorzystywane przez firmy sektora MP, ale w krajach tzw. starej Unii jest to coraz bardziej powszechne zjawisko. Wsparcie dla małych i rednich przedsibiorstw mona uzyska głównie dziki pomocy instytucji otoczenia biznesu oraz funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Zakres pomocy oferowany przez te instytucje obejmuje szeroki wachlarz usług oraz wiadcze finansowych na rzecz firm sektora MP. Małe i rednie przedsibiorstwa za porednictwem instytucji otoczenia biznesu mog otrzyma pomoc w zakresie: organizacji szkole, doradztwa prawno-finansowego, usług informacyjnych, udzielania poyczek, porcze lub gwarancji, porad prawnych. Wsparcie moe dotyczy pomocy przy uruchamianiu własnej działalnoci gospodarczej, dostarczaniu zaawansowanych rozwiza technicznych i technologicznych, wsparcia przy wypełnianiu druków itp. Wiele z tych działa finansowanych jest ze rodków Unii Europejskiej. W ramach pomocy mona uzyska ponadto bezzwrotne dotacje finansowe na rozwój przedsibiorstwa. Rozpatrujc szanse płynce wraz z pozyskiwaniem rodków z funduszy Unii Europejskiej, naley wymieni przede wszystkim moliwoci wzrostu konkurencyjnoci polskich firm na rynkach europejskich. Konkurencyjno ta moe wzrasta zarówno poprzez inwestycje w rodki trwałe, jak i zwikszanie potencjału opartego na wiedzy. Dostosowywanie si polskich firm do poziomu, jaki istnieje obecnie w pastwach tzw. starej Unii, bdzie procesem długotrwałym, lecz szans na jego przyspieszenie s włanie fundusze i inne instrumenty pomocowe, zwłaszcza dla firm sektora MP. W celu poznania zakresu wsparcia, z którego korzystaj właciciele firm sektora MP w ankiecie postanowiono jedn z czci powici zagadnieniom zwizanym z ocen wykorzystania dostpnego wsparcia ze strony Unii Europejskiej i instytucji otoczenia biznesu. Jedno z pyta dotyczyło wykazania czy badane przedsibiorstwa korzystały kiedys z pomocy instytucji otoczenia biznesu lub ze rodkow unijnych. Okazuje si, e wród respondentów 33% korzystało z pomocy udzielanej przez instytucje otoczenia biznesu. Natomiast tylko 8% ankietowanych korzystało z wsparcia oferowanego bezporednio przez fundusze strukturalne Unii Europejskiej. Niepokojcym zjawiskiem jest fakt,

18 28 Aktualne problemy zarzdzania małymi i rednimi przedsibiorstwami e a 59% w ogóle nie korzystało z zadnej formy pomocy oferowanej dla sektora MP. Odpowiedzi respondentów przedstawiono na rysunku 8. korzystano z funduszy UE; 8% korzystano z usług instytucji otoczenia biznesu; 33% nie korzystano; 59% Rys. 8. Opinie respondentów na temat wykorzystania wsparcia ze strony funduszy UE oraz intrumentów oferowanych przez instytucje otoczenia biznesu ródło: Opracowanie wlasne na podstawie wyników bada. Kolejne pytanie dotyczyło opinii przedsibiorców korzystajcych z usług instytucji otoczenia biznesu na temat przydatnoci współpracy z poszczególnymi instytucjami dla procesów rozwojowych ich przedsibiorstw. Ankietowani oceniali przydatno współpracy w skali od 1 (bardzo niska ocena) do 5 (bardzo wysoka ocena). Do analizy uzyskanych wyników wykorzystano miary statystyczne takie jak: rednia i dominanta. Ankietowani uznali, e wysoki wpływ na rozwój ich przedsibiorstw mog mie instytucje poyczkowe, oferujce wsparcie finansowe. rednio przydatne s dla nich orodki wspierania biznesu. Respondenci rednio oceniaj równie orodki szkoleniowo-badaniowe, inkubatory przedsibiorczoci oraz agencje rozwoju regionalnego. Według ankietowanych najmniejsze znaczenie dla rozwoju badanych przedsiebiorstw moe mie współpraca z klubami zainteresowa, funduszami gwarancyjnymi i porczeniowymi oraz z organizacjami naukowo-technicznymi. Struktur odpowiedzi udzielonych przez przedsibiorców biurcych udział w badaniach przedstawiono na rysunku 9.

19 Aktualne problemy zarzdzania małymi i rednimi przedsibiorstwami 29 Fundusze poyczkowe 4 3,67 Orodki wspierania biznesu 3 3,2 Orodki szkoleniowe 3 2,8 Inkubatory przedsibiorczoci 3 2,67 Agencje rozwoju regionalnego 2 1,8 Parki przemysłowe i technologiczne 1 1,75 Fundacje 2 1,67 Centra transferu technologii 1 1,67 Towarzystwa i stowarzyszenia branowe 1,5 2 Fundusze gwarancyjne i porczeniowe 1 1,5 Organizacje naukowo-techniczne 1 1,33 Inkubatory technologiczne 1 1, rednia dominanta Rys. 9. Opinie respondentów na temat przydatnoci współpracy z poszczególnymi instytucjami otoczenia biznesu dla rozwoju ich przedsibiorstw ródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych bada. Kolejne pytanie skierowane do respondentów korzystajcych z usług instytucji otoczenia biznesu dotyczyło oceny przydatnoci rónorodnych instrumentów wspierania małych i rednich przedsibiorstw, które mona uzyska za porednictwem tych instytucji. Ankietowani przedsibiorcy oceniali przydatno poszczególnych instrumentów wspierania rozwoju w skali od 1

20 30 Aktualne problemy zarzdzania małymi i rednimi przedsibiorstwami (bardzo niska ocena przydatnoci wsparcia) do 5 (bardzo wysoka ocena). Do analizy uzyskanych wyników wykorzystano takie miary statystyczne, jak rednia i dominanta. Odpowiedzi udzielone przez ankietowanych przedstawiono na rysunku 10. Udzielanie poyczek 4 3,8 Porady prawne 3 3,4 Doradztwo 3,2 4 Wspieranie podejmowania działalnoci gospodarczej 2 2,8 Szkolenia 2,6 3 Usługi informacyjne 2 2,6 Pomoc w wypełnianiu druków 1 2,6 Udzielanie porcze i gwarancji 1 1,4 Transfer technologii i techniki 1 1, rednia dominanta Rys. 10. Ocena przydatnoci instrumentów wspierania rozwoju oferowanych przez instytucje otoczenia biznesu ródło: Opracowanie wlasne na podstawie wynikow bada. Respondenci wysoko ocenili przydatno poyczek oferowanych z sektora pozabankowego dla rozwoju ich przedsibiorstw. Instrumenty te wymagaj nawizania współpracy z licznymi funduszami poyczkowymi, które równie zostały ocenione jako instytucje istotnie wspierajce rozwój badanych przedsibiorstw (rys. 9). Na rednim poziomie oceniono natomiast przydatno takich instrumentów wspierania rozwoju, jak porady prawne, usługi doradcze,