ZAPOŻYCZENIA DO JĘZYKA CHIŃSKIEGO

Transkrypt

1 ZAPOŻYCZENIA DO JĘZYKA CHIŃSKIEGO Uwagi ogólne o zapożyczeniach Zapożyczenia z angielskiego Zapożyczenia z japońskiego Dorota Kuziów, sinologia

2 OGÓLNE PRZYCZYNY ZAPOŻYCZANIA WYRAZÓW Kontakt między dwoma społecznościami, zapożyczenie kulturowe (cultural borrowing) Do języków europejskich: kawa (z arabskiego), czekolada (z języków Meksyku), mokasyny (z indiańskiego języka), bambus (z mongolskiego), turban (z perskiego), szympans (z języków afrykańskich) Do chińskiego: 沙拉 shālā sałatka (z angielskiego), 站 zhàn stacja/przystanek (z mongolskiego), 世界观 shìjièguān światopogląd (z niemieckiego) Wzbogacenie i poszerzenie słownictwa Niewystarczająco dokładne oddanie znaczenia danego wyrazu obcego Polityczna i kulturowa dominacja jednej społeczności nad drugą (intimate borrowing) Dwujęzyczność społeczeństwa na danym obszarze

3 ZAPOŻYCZENIA MIĘDZY CHIŃSKIM I JAPOŃSKIM Uwarunkowane geograficznie Uwarunkowane historycznie Dominacja polityczna i kulturowa Tajwan Prestiż, fascynacja japońską kulturą (także zapożyczenia fonetyczne) Tajwan

4 KRÓTKA HISTORIA ZAPOŻYCZEŃ DO JĘZYKA CHIŃSKIEGO Wyrazy zapożyczone każdego języka są wiele mówiącym zwierciadłem, odbijającym wiernie historię kontaktów kulturalnych narodu, który tym językiem mówił (Wierzbicka 1965) czas Wydarzenie i zapożyczenia III w. p.n.e. III w. n.e. Wojny z plemionami Xiongnu, wyprawy wojskowo-dyplomatyczne; zapożyczenia z języków plemion Xiongnu i języków zachodnich regionów( 西域 Xīyù). ( 骆驼 luòtuo wielbłąd, 琵琶 pípa instrument pipa, 琉璃 liúli kolorowa glazura 狮子 shīzi lew, 酋长 qiúzhǎng przywódca plemienia ) III VIIw. Czasy największego rozkwitu buddyzmu w Chinach, zapożyczenia terminologii z buddyzmu ( 佛 Fó = 浮屠 Fútú Budda, 僧 sēng mnich buddyjski, 菩萨 Púsà Bodhisatva, 三昧 sānmèi samadhi, 涅槃 nièpán nirwana, 阿弥陀 Ēmítuó Amita VII X w. Handel z bliskim wschodem, zapożyczenia z języków arabskich, perskich ( 木乃伊 mùnǎiyī mumia, 八哥 bāgē papuga ) XIII XIV w. Rządy mongolskiej dynastii Yuan, zapożyczenia z języka mongolskiego ( 蘑菇 mógu grzyb, 胡同 hútòng alejka, 浩特 hàotè wioska, miasteczko )

5 czas Wydarzenie i zapożyczenia XIV XVII w. Zwiększony kontakt Chin z innymi narodami, przybywają jezuici z Europy, misje dyplomatyczne do Południowej i Środkowej Azji, handel zamorski z Japonią ( 茶道 chádào ceremonia parzenia herbaty 读本 dúběn podręcznik 日程 rìchéng plan dnia, 出口 chūkǒu wyjście ) XVII XX w. Panowanie mandżurskiej dynastii Qing, zapożyczenia z mandżurskiego ( 格格 gége młoda dziewczyna z wysoko postawionej rodziny, 额娘 é niáng matka, 萨其玛 sàqímǎ kandyzowane jabłko w cieście ); otwarcie Chin na świat zachodni: kontakty handlowe, ale też konflikty zbrojne (wojny opiumowe z mocarstwami zachodnimi), na terenie Chin powstają kolonie państw zachodnich, zapożyczenia z języków europejskich bezpośrednio i za pośrednictwem japońskiego ( 鸦片 yāpiàn opium, 密司脱 mìsītuō Pan /Mr., 便士 biànshì pens ) XIX w. W wyniku kontaktów z Europą do Chin docierają efekty rozwoju myśli technicznej i naukowej, misjonarze zajmują się tłumaczeniem dzieł europejskich na chiński, powstają przedsiębiorstwa zagraniczne, zapożyczenia zw. z nauką, techniką, inżynierią, ekonomią, polityką ( 德谟克拉西 démókèlāxī demokracja, 斯旦税 sīdànshuì opłata skarbowa 透平机 tòupíngjī turbina, 镁 měi magnez )

6 日语外来词 rìyǔ wàiláicí zapożyczenia z języków zachodnich za pośrednictwem japońskiego Nauki przyrodnicze i technologia Znaki Czytanie chińskie (pinyin) 工业 ( 工業 ) gōngyè Czytanie japońskie (rōmaji) Znaczenie kōgyō przemysł 科学 kēxué kagaku nauka 原子 yuánzǐ genshi atom

7 Polityka i ekonomia Znaki 国际際) ( 国独裁企业 Czytanie chińskie (pinyin) Czytanie japońskie (rōmaji) Znaczenie guójì kokusai międzynarodowy dokusai dyktatura kigyō przedsiębiorstwo dúcái ( 企業 ) qǐyè Kultura i sztuka Znaki 悲剧悲劇美术美術文库文庫 Czytanie chińskie (pinyin) Czytanie japońskie (rōmaji) Znaczenie bēijù higeki Tragedia bijutsu sztuka bunko biblioteka měishù wénkù

8 Ogólne pojęcia Znaki 方式目标 ( 目標) 资料 ( 資料) Czytanie japońskie (rōmaji) Znaczenie fāngshì hōshiki metoda, sposób mùbiāo mokuhyō cel shiryō materiał, dane Czytanie chińskie (pinyin) zīliào Terminy określające człowieka Znaki 乘客乗客低能儿低能児公民 Czytanie chińskie (pinyin) Czytanie japońskie (rōmaji) Znaczenie chéngkè jōkyaku pasażer dīnéng'ér teinōji dziecko opóźnione w rozwoju kōmin obywatel gōngmín

9 Czasowniki Czytanie japońskie (rōmaji) Znaczenie fǎnyìng hannō reagować gōngsù kōso wnosić oskarżenie shūchū yushutsu eksportować Czytanie chińskie (pinyin) Czytanie japońskie (rōmaji) Znaczenie Czytanie chińskie (pinyin) Znaki 反应反応公诉公訴输出輸出 Kultura i sztuka Znaki 必要 bìyào hitsuyō konieczny 抽象 chōuxiàng chūshō abstrakcyjny sekkyoku aktywny, pozytywny 积极積極 jījí

10 PODZIAŁ ZAPOŻYCZEŃ Językoznawstwo europejskie (E.Haugen ) Wyraz zapożyczony (loanworld), np. budżet od budget. Hybryda (loanblend), np. drewland, góra Mount Everest (?) Kalka (loanshift, w niektórych źródłach opisywane jako loan translation), np. światopogląd z niem. Weltanschauung (Welt świat, Anschauung pogląd ) Językoznawstwo chińskie (podział Zhou Chenggang i Jiang Yajun): Wyraz zapożyczony (loanword), np.: CD, VCD, X光 X guāng promień X, gdzie 光 guāng oznacza promień Hybryda (hybrid), np. 爱兹病 àizībìng ( 病 choroba ) jest zapożyczeniem wyrazu AIDS ( ang. AIDS). Kalka (calque/ loan translation), np. 电子邮件 diànzǐ yóujiàn ( 电子 elektroniczny i 邮件 poczta ) jest tłumaczeniem poczta elektroniczna (ang. electronic mail). Loanblend, np. 沙文主义 shāwénzhǔyì szowinizm ; (ang. chauvinism) 沙文 to transkrypcja Chauvin-, ale 主义 - doktryna jest morfemem chińskim. Loanshift, np. 托福 tuōfú (ang. TOEFL Test of English as a Foreign Language) wyraz sam w sobie jest chiński, ale znaczenie: typ testu z języka angielskiego pochodzi z angielskiego.

11 JAK CHIŃCZYCY ZAPOŻYCZAJĄ WYRAZY Z JĘZYKA ANGIELSKIEGO? Fonetycznie Semantycznie Fonetyczno -semantycznie

12 FONETYCZNIE znaki dobrane ze względu na brzmienie, a nie znaczenie Grupa znaków, które bardzo często używane są w zapożyczeniach fonetycznych i ich warstwa semantyczna zaciera się w takich wyrazach, np. 克 kè ( 克 kè gram, 特立克 tèlìkè trik, sztuczka ), 尔 ěr ( 高尔夫 gāo'ěrfū golf, 公修尔 gōngxiū'ěr konsul ), 阿 ā ( 阿尔迈 ā'ěrmài stary człowiek, 阿门 āmén amen ), 哈 hā ( 哈利路亚 hālìlùyà alleluja, 哈啰 hāluō halo ), 巴 bā ( 巴 bā bar, 伦巴 lúnbā rumba, 巴罗克艺术 bāluókè yìshù barok ), 奥 ào( 奥林匹克 Àolínpǐkè Olimpiada 克里奥语 kèlǐ'àoyǔ język kreolski ) 尼 ní ( 尼加拉瓜 Níjiālāguā Nikaragua ; 尼龙 nílóng nylon ) 巴拉克奥巴马 Bālākè Àobāmǎ Barak Obama

13 FONETYCZNIE bāshì - ang. bus ( autobus ) 巧克力 qiǎokèlì - ang. chocolate ( czekolada ) 迪斯科 dísīkē - ang. disco ( dyskoteka ) 伏特加 fútèjiā - ang. vodka ( wódka ) 沙发 shāfā - ang. sofa ( sofa, kanapa ) 布丁 bùdīng - ang. pudding ( pudding ) 培根 péigēn - ang. bacon ( bekon ) 土司 tǔsī - ang. toast ( tost ) 安琪儿 ānqí ér - ang. angel ( anioł ) 巴士

14 赛因斯 sàiyīnsī ang. science 科学 kēxué 德谟克拉西 démókèlāxī ang. democracy ( demokracja ) 民主 mínzhǔ yīnwēnxióng ang. invention ( wynalazek ) 发明 fāmíng ( nauka ) 因温雄

15 SEMANTYCZNE znaki dobierane są ze względu na znaczenie, a nie brzmienie. 蜜月 mìyuè ang. honeymoon ( miesiąc miodowy ), gdzie 蜜 mì miód, a 月 yuè miesiąc 电子邮件 diànzǐ yóujiàn ang. electronic mail ( poczta elektroniczna ) gdzie 电子 diànzǐ elektroniczny, a 邮件 yóujiàn poczta 快餐 kuàicān ang. fast food ( fast food ), gdzie 快 kuài szybki a 餐 cān posiłek

16 FONETYCZNO-SEMANTYCZNE - łączy w sobie brzmienie i znaczenie Oddanie w całości brzmienia wyrazu zapożyczanego z angielskiego i dodanie znaku, który wskazuje na kategorię, do której można przypisać dany wyraz, np. choroba, typ jedzenia, taniec: 爱兹病 àizībìng z ang. AIDS ( AIDS ) gdzie 爱兹 àizī to transkrypcja AIDS, a 病 bìng oznacza choroba ) 曲奇饼 qūqíbǐng z ang. cookie ( herbatnik ), gdzie 曲奇 qūqí to transkrypcja cookie, a 饼 bǐng oznacza okrągłe ciastko, placek 萨拉米香肠 sàlāmǐ xiāngcháng z ang. salami ( salami ), gdzie 萨拉米 sàlāmǐ to transkrypcja salami, a 香肠 xiāngcháng oznacza kiełbasa

17 FONETYCZNO-SEMANTYCZNE Takie dobranie znaków, by poza oddaniem brzmienia miały związek ze znaczeniem 模特儿 mótèr z ang model ( model ), gdzie 模 mó oznacza model, wzór 杧果 mángguǒ z ang. mango ( mango ), gdzie 果 guǒ oznacza owoc 晒斑 shàibān z ang. sunburn ( oparzenie słoneczne ), gdzie 晒 shài to opalać się, a 斑 bān kropka, plama

18 FONETYCZNO-SEMANTYCZNE W samym znaku dodany jest element, który wskazuje na znaczenie (nie jest to osobny znak!), często jest to nowostworzony znak 钠 nà z ang. sodium (Na) (chem. sód ), gdzie element znaku po lewej to 钅 ( 金 ) jīn metal Zapożyczenia gdzie oddana jest tylko część brzmienia wyrazu, a druga część jest przetłumaczona semantycznie 沙文主义 shāwénzhǔyì z ang. chauvinism ( szowinizm ), gdzie 沙文 shāwén jest częścią fonetyczną, a 主义 zhǔyì oznacza doktryna, -izm 毫安培 háo'ānpéi z ang. milliampere (fiz. miliamper ), gdzie 安培 ānpéi to część fonetyczna, a 毫 háo oznacza mili- 摩托艇 mótuōtǐng z ang. motorboat ( motorówka ), gdzie 摩托 mótuō to część fonetyczna, a 艇 tǐng oznacza łódź

19 NAZWY MAREK Kěkǒukělè - Coca Cola smaczny i radosny 家乐福 Jiālèfú - Carrefour rodzina radość szczęście 妮维雅 Nīwéiyǎ - Nivea dziewczyna zachowująca elegancję 百事可乐 Bǎishìkělè - Pepsi (Pepsi-cola) sto radosnych spraw 可口可乐

20 ZAPOŻYCZENIA Z JAPOŃSKIEGO NA PRZYKŁADZIE TAJWANU (W OPARCIU O ARTYKUŁ M.J. KÜNSTLERA O ZAPOŻYCZENIACH Z JAPOŃSKIEGO W CHIŃSZCZYŹNIE TAJWANU, 1995) Różne tendencje w Chinach Kontynentalnych (CSC) i na Tajwanie (TSC) jeżeli chodzi o traktowanie zapożyczeń fonetycznych. Struktury peryfrastyczne utworzone niezależnie w Chinach i w Japonii wg tych samych zasad: chiń. 火车 huǒchē pociąg a jap. 汽車 kisha pociąg (por. chin. 汽车 qìchē samochód ) chiń. 自行车 zìxíngchē rower a jap. 自動車 jidōsha samochód Na Tajwanie zastępowanie kalek (często bardzo zgrabnie utworzonych i długo używanych) zapożyczeniami fonetycznymi : 複印 fùyìn (dosł. powtórna odbitka ) a 拷貝 kǎobèi od ang. copy 再見 zàijiàn (dosł. powtórnie widzieć ) a 拜拜 báibái od ang. bye-bye 餅 bǐng (płaskie okrągłe ciastko) a 排 pái od ang. pie

21 TROCHĘ NIEFORTUNNIE 马杀鸡 mǎshājī koń zabija kurę zapis fonetycznego zapożyczenia ang. massage ( masaż ) zamiast 按摩 ànmó 酷 kù w złożeniach używane jako okrutny zapis fonetycznego zapożyczenia ang. cool ( cool )

22 TYPY ZAPOŻYCZEŃ Z JAPOŃSKIEGO DO TSC (TAJWAŃSKI STANDARD CHIŃSKIEGO) Fonetyczne Za pośrednictwem pisma Terminy utworzone w Japonii z elementów chińskich Terminy zapożyczone do j. japońskiego z klasycznej chińszczyzny, którym nadano nowe znaczenie Zapożyczenia elementów słowotwórczych

23 ZAPOŻYCZENIA FONETYCZNE Tajwan należał do Japonii 50 lat ( ), język japoński był wtedy językiem urzędowym). 歐巴桑 ōubāsāng < jap. おばあさん obāsan babcia ajisang < jap. おじさん ojisan wujek 榻榻米 tàtàmǐ/ 他他米 tātāmǐ < jap. 畳 tatami mata 甜不辣 tiánbùlà < jap. 天麩羅, tenpura tempura 麻薯 máshǔ < jap. 餅 ( もち ) mochi mochi 撒哟纳拉 sāyōnàlā <jap. さようなら sayōnara do widzenia 呷哺呷哺 xiābǔxiābǔ <jap. しゃぶしゃぶ shabushabu (rodzaj potrawy)

24 ZAPOŻYCZENIA FONETYCZNE O SKOMPLIKOWANYM POCHODZENIU 卡拉 OK kala OK > jap. 空オケ ( カラオケ ) karaoke karaoke, gdzie 空 kara - pusty, オケ to skrót od ang. orchestra オーケストラ

25 ZAPOŻYCZENIA ZA POŚREDNICTWEM PISMA Terminy nowoczesnej cywilizacji tworzono w Japonii na zasadzie neologizmów z zapożyczonego materiału chińskiego. Wyrazy te są zapisane znakami pisma chińskiego i na ogół czytane według wymowy sino-japońskiej. Potem przenoszone do chińskiego i tam czytane po chińsku, nie wyróżniają się w ogóle. W Japonii po raz pierwszy zastosowano chiński wyraz 電 diàn piorun jako morfem o znaczeniu elektryczność i na tej podstawie nowe terminy: 電話 jap. denwa < chiń. diànhuà dosł. elektryczna mowa telefon 蓄電池 jap. chikudenchi < chiń. xùdiànchí dosł. magazynujący elektryczność staw akumulator 電力 jap. denryoku< chiń. diànlì dosł. energia elektryczna 電 diàn pełni tu rolę semantyczną elektryczny lub tele-

26 Zapożyczenia przez pismo na Tajwanie też głównie za czasów panowania Japończyków, np. Japoński 下女 gejo 看板 kamban 人形 ningyō Standard tajwański 下女 xiànǚ znaczenie 看板 kànbǎn Standard kontynentalny 女仆 [- 僕 ] nǚpú 招牌 zhāopai 人形 rénxíng 玩偶 wán'ǒu lalka służąca szyld

27 Oprócz terminów utworzonych przez Japończyków z materiału chińskiego przeniknęły do MSC, a później także do TSC terminy japońskie zapisane znakami pisma chińskiego, które zostały przejęte później do chińskiego. Te wyrazy funkcjonują w obu językach w tym samym znaczeniu, ale nie ma to semantycznego uzasadnienia. 場合 jap. baai < chiń. chǎnghé okazja (dosł. plac i spotykać się ) 貸方 jap. kashikata < chiń. dàifāng kredytodawca (jap. kata oznacza osoba, a zapisywany chińskim znakiem 方 fāng kwadrat, strona nie mającym znaczenia osoba w języku chińskim

28 ????? Zapożyczenia, które są tylko częścią terminu japońskiego jap. 弁当箱 bentōbako > chiń. 便當 biàndang

29 TERMINY ZAPOŻYCZONE DO J. JAPOŃSKIEGO Z KLASYCZNEJ CHIŃSZCZYZNY, KTÓRYM NADANO NOWE ZNACZENIE 民主 jap. minshu demokracja, chiń. mínzhǔ 玄関 jap. genkan część domu, gdzie się zdejmuje obuwie, 玄關 chiń. xuánguān główne wejście, a dosł. mroczne przejście 料理 jap. ryōri potrawa, posiłek, kuchnia, chiń. liàolǐ kuchnia, spożywczy (na Tajwanie), a dawniej troszczyć się o kogoś 約束 jap. yakusoku umówić się (na spotkanie), chiń. yuēshù utrzymywać w granicach na Tajwanie obydwa znaczenia

30 ZAPOŻYCZANIE Z JAPOŃSKIEGO MORFEMÓW 屋 chiń. wū izba, jap. quasi-sufiks o znaczeniu sklep 咖啡屋 kāfēiwū sklep z kawą

31 Oddzielny problem to nazwy firm i produktów japońskich, które na ogół są zapożyczane za pośrednictwem znaków pisma i czytane na obszarze języka chińskiego po chińsku, np. 豐田 jap. Toyota, chiń. Fēngtián

32 TO PRAWDOPODOBNIE KONIEC Chyba, że mamy jeszcze czas.

33 CHINGLISH Rasistowski park

34 CHINGLISH Pieprzyć warzywa

35 CHINGLISH Prosimy nie dotykaj się, pozwól nam pomóc Ci przymierzyć. Dzięki!

36 CHINGLISH Pachnący i pikantny marksizm pycha!

37 CHINGLISH To starodawne, by pakować zdjęcie (?)

38 CHINGLISH Trujące i złe (!) śmieci

39 CHINGLISH Upadaj ostrożnie (jak już musisz :D)

40 CHINGLISH Niebezpieczeństwo! Kołysz mostem!