CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ

Transkrypt

1

2 I N S T Y T U T O C H R O N Y P R Z Y R O D Y P O L S K I E J A K A D E M I I N A U K CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ Dwumiesięcznik R. LX (60) Zeszyt 2 (Marzec-Kwiecień) ORGAN PAŃSTWOWEJ RADY OCHRONY PRZYRODY Member of The World Conservatłon Union KRAKÓW

3 Redaktor naczelny: Zygmunt Sekretarz Redakcji: Agata Denisiuk Skoczylas Zespół redakcyjny: Zofia Alexandrowicz, Jerzy Fabijanowski, Róża Kaźmierczakowa, Stefan Michalik, Henryk Okarma, Halina Piękoś-Mirkowa, Piotr Profus W Chrońmy Przyrodę Ojczystą" są publikowane oryginalne prace naukowe i artykuły przeglądowe z zakresu podstaw ochrony przyrody, podlegające recenzji. Zamieszcza się również artykuły popularnonaukowe, doniesienia i opinie dotyczące ochrony przyrody w Polsce i na świecie Adres Redakcji: Kraków, al. A. Mickiewicza 33 Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty nr VIII-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 roku do bibliotek szkół wszystkich typów Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanych w "Zoological Record" (W. Brytania) Druk i oprawa: Wydawnictwo i Drukarnia Secesja" Kraków, ul. Sławkowska 17 Nakład: 1000 egz.

4 W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wychowawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykazanie polskiego patriotyzmu: Chrońmy przyrodę ojczystą" (A. Wodziczko). TREŚĆ ZESZYTU DRUGIEGO Zofia Alexandrowicz: Wspomnienie o mgr Alinie Kwiatkowskiej 5 ARTYKUŁY NAUKOWE Iwona Wróbel: Mniszek pieniński Taraxacum pieninicum PAWŁ. - gatunek specjalnej troski w Pienińskim Parku Narodowym 11 Katarzyna Bzdęga, Andrzej Pasierbiński, Damian Chmura: Rola hałd pogórniczych w utrzymaniu regionalnej różnorodności florystycznej Górnego Śląska 17 Kinga Kostrakiewicz: Wpływ zwierząt i drobnoustrojów na populacje kosaćców 34 Piotr Zieliński, Agnieszka Łabęcka: Płazy Żabiego Stawu w Załęczańskim Parku Krajobrazowym 43 ARTYKUŁY POPULARNONAUKOWE Alicja Buczek: Stanowiska dzwonecznika wonnego Adenophora liliifolia na Równinie Bełżyckiej (Zachodnia Lubelszczyzna) 53 3

5 Joanna Malara, Marzena Gancarczyk-Gola, Tomasz Gola: Charakterystyka populacji cieszynianki wiosennej Hacąuetia epipactis (SCOP.) DC. w Porębie koło Zawiercia 61 Zbigniew Celka, Alina Szyszka: Walory przyrodnicze parku przypałacowego w Rydzynie (pow. leszczyński) 69 Artur Golis, Maria Szyszkiewicz-Golis: Stanowiska storczykowatych w okolicy Ostroroga 74 Paweł Pawlikowski: Walory szaty roślinnej projektowanego użytku ekologicznego Kobyla Góra" na Bagnie Całowanie w Mazowieckim Parku Krajobrazowym 81 WIADOMOŚCI Z KRAJU I ZE ŚWIATA Ochrona roślin Aldona K. Uziębło, Stanisław Wika, Agnieszka Chmielewska: Stanowisko obuwika pospolitego Cypńpedium calceolus L. w gminie Ogrodzieniec (Wyżyna Śląsko-Krakowska) Anna M. Stebel, Adam Stebel: Nawodnik naprzeciwlistny Elatine hydropiper w Beskidzie Małym (Karpaty Zachodnie) Andrzej Trzeciak: Nowe stanowisko zimowi ta jesiennego Colchicum autumnale na Pogórzu Strzyżowskim Krzysztof Spałek: Nowe stanowisko ożanki nierównoząbkowej Teucrium scorodonia na Śląsku Opolskim Ewa Witkowska: Stanowiska dziewięćsiłu bezłodygowego Carlina acaulis w okolicy Żarek na Wyżynie Częstochowskiej KORESPONDENCJE Piotr Witosławski: Stanowisko zastępcze zimoziołu północnego Linnaea borealis w rezerwacie Jawora 105 Emil Hernik: Niszczenie ostańców wapiennych na terenie Zawiercia : 107

6 Wspomnienie o mgr Alinie Kwiatkowskiej niezwykle zasłużonej dla ochrony ojczystej przyrody ( ) W dniu 4 lipca 2003 roku zmarła w Krakowie mgr Alina Kwiatkowska, której całe dorosłe życie i zawodowa działalność były związane z ochroną przyrody, zwłaszcza z ochroną flory. Przez wiele lat współpracowałyśmy w badaniach terenowych oraz w publikowaniu osiągnięć naukowych. Ala urodziła się w Kępnie (województwo wielkopolskie), a w okresie dzieciństwa i lat szkolnych mieszkała z rodzicami kolejno w kilku miastach położonych w dolinie Wisły na Pojezierzu Południowobałtyckim, a następnie w Piekarach Śląskich, aby po przymusowym przesiedleniu w czasie wojny, osiąść na stałe w Krakowie. Tu ukończyła liceum i podjęła studia biologiczne na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Już jako studentka pracowała w Komitecie Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Umiejętności, gdzie była zatrudniona aż do momentu zawieszenia działalności tej instytucji w związku z powołaniem Polskiej Akademii Nauk (1951 r.). Po kilkuletniej przerwie, trwającej do 1956 roku Ala rozpoczęła pracę w Zakładzie Ochrony Przyrody PAN na stanowisku asystenta. Nieprzerwanie była tu zatrudniona do 1991 roku, nawet po przejściu na emeryturę (1986 r.), będąc światkiem kolejnych reorganizacji tej placówki, aż do przekształcenia jej w Instytut Ochrony Przyrody PAN. Botaniczka z wykształcenia, Alina posiadała szeroką wiedzę przyrodniczą, a dzięki życzliwemu usposobieniu i wysokiej kulturze osobistej, stwarzała w pracy miłą atmosferę dobrych kontaktów, wzajemnej pomocy i rady. Z właściwym sobie optymizmem i pracowitością obowiązki swoje, wykonywane z zamiłowaniem i zaangażowaniem, godziła z domowymi kłopotami, wiążącymi się od wczesnych lat z samotnym wychowywaniem dwóch synów. Ta sytuacja skłoniła Ją do podjęcia bardziej wy- 5

7 Fot. 1. Pożegnanie Aliny Kwiatkowskiej z przyrodą okolic Olkusza - Alina Kwiatkowska's farewell to the nature of the vicinity of Olkusz. Photo Z. Alexandrowicz miernej w czasie, a także lepiej opłacanej pracy redakcyjnej. Od 1964 roku pełniła Ona funkcję sekretarza redakcji rocznika Ochrona Przyrody, zdobywając biegłość i doświadczenie dzięki uprzedniej współpracy z Wandą Kulczyńską, która od początku prowadziła wydawnictwa związane z ochroną przyrody pod redakcją prof. Władysława Szafera i była w tym zakresie wybitną profesjonalistką. Przejmując zadania, redakcyjne Alina starała się dorównać staranności swojej poprzedniczce. W okresie przygotowała do druku 20 tomów Ochrony Przyrody. Na lata osiemdziesiąte przypadał kryzys wydawniczy naukowych czasopism, co częściowo usprawiedliwia luki w ciągłości publikowania poszczególnych roczników. Obok zajęć redakcyjnych rozwijała Ala swoje własne zainteresowania badawcze, mając jednak ograniczone możliwości ich pełnej realizacji. Nie ukończyła pracy doktorskiej, która mia- 6

8 ła dotyczyć roślinności piasków czwartorzędowych pokrywających Wyżynę Olkuską, aczkolwiek w tym celu zebrała w terenie dużo podstawowych materiałów. Głównym obszarem jej badań stała się Pustynia Błędowska i pobliskie okolice, z uwagi na występujący tu i zagrożony wyginięciem endemiczny gatunek warzuchy polskiej Cochleańa polonica Fröhlich. Przez około 40 lat obserwowała i badała przyczyny zaniku stanowisk tej rośliny. Zajmowała się jej biologią i możliwościami adaptacji oraz przesiedleń w warunkach drastycznie zmieniającego się środowiska piaszczystych obszarów rejonu Olkusza i Bukowna, w związku z podziemną eksploatacja rud cynku i ołowiu, powierzchniowym pozyskiwaniem piasków podsadzkowych i sztucznym zalesianiem terenów. Nieuchronne zanikanie wywierzyska rzeki Białej na skraju Pustyni Błędowskiej, gdzie jeszcze na początku lat sześćdziesiątych ub. wieku obficie rosła warzucha polska, wymagało szybkiej decyzji ratowania tego gatunku poprzez przesiedlanie go na inne miejsca, spełniające jego wymogi ekologiczne. Nieoceniona to zasługa Ali, że mimo sprzecznych opinii o takim zabiegu, udało się Jej introdukować gatunek na nowe siedliska. Poszukiwania zastępczych stanowisk, ich zabezpieczanie i przez długie lata kontrolowanie wyników, były pasją Ali do końca Jej sił witalnych. Niestety ta czasochłonna praca 0 niezwykłej wadze dla ochrony rodzimej przyrody, zastosowana metodyka badań i udane próby konserwatorskie jedyne w swoim rodzaju, nie doczekały się monograficznego opracowania. Wyniki poszczególnych etapów prac są treścią publikowanych, nielicznych artykułów i referatów, a najbardziej skondensowana ich forma została przedstawiona w ostatniej edycji Polskiej Czerwonej Księgi Roślin (2001). Moje osobiste kontakty z Alą były niemal codzienne, zarówno dzięki bardzo długiemu okresowi współpracy redakcyjnej, jak i znacznie wcześniejszych wspólnych badań, wówczas gdy obie pracowałyśmy na Pustyni Błędowskiej. Obszar ten był trwałym łącznikiem między nami - botanicznych badań Ali 1 moich - geomorfologicznych. Często razem przebywałyśmy w terenie pomagając sobie wzajemnie, a zawsze naszą troską i staraniem była ochrona Pustyni Błędowskiej, przeznaczonej do eksploatacji piasków podsadzkowych dla śląskich kopalni. Na początku lat sześćdziesiątych wspólnie opracowałyśmy wstępny projekt rezerwatu, który został włączony do materiałów Komisji d.s. Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP), działającej wówczas pod kierunkiem prof. Walerego Go- 7

9 Fot. 2. Endemiczna warzucha polska Cochleańa polonica na zastępczym stanowisku u źródeł Centurii koło Olkusza. Przykład udanej introdukcji gatunku zagrożonego wyginięciem - An endémie Cochleańa polonica species in the transplant site in the Centuria River spring near Olkusz town. Exemple of successful introduction of an endangered species. Photo J. Perzanowska etla. Brałyśmy udział w realizacji filmu o Pustyni Błędowskiej, zmieniając całkowicie jego wcześniejszy scenariusz, aby ukazać wyjątkowość krajobrazu tego obszaru, co nie było pierwotną intencją redaktora, który chciał wyeksponować przede wszystkim rzekome zagrożenia powodowane zasypywaniem okolicznych miejscowości przez wywiewane piaski. Ostatni raz byłam z Alą oraz dr Janem Urbanem na Pustyni Błędowskiej w lipcu 1994 roku i z tego czasu pochodzi zamieszczona tu fotografia. Zmieniony krajobraz i efekty postępującego zalesiania prowadzące do zaniku jedynej w swoim rodzaju śródlądowej pustyni" z typowymi dla niej naturalnymi procesami i formami eolicznymi oraz całkowicie wyschnięte wywierzysko Białej, były dla nas smutnym obrazem i bolesnym przeżyciem. Mam nadzieję, że inny wizerunek tego obszaru przechowała Ala w swojej podświadomości: pola wydm ze skąpą, typową roślinnością piaskową, obfite źródlisko Białej z płatami kwitnącej warzuchy oraz starorzecze Przemszy - Staw Jandy, otoczony stromymi, piaszczystymi brzegami. 8

10 Ala miała łatwość w popularyzacji wiedzy przyrodniczej i swoją pasję realizowała z przekonaniem, że jest to skuteczny sposób zainteresowania społeczeństwa problemami ochrony przyrody. Być może to przekonanie ugruntowało się pod wpływem prof. Władysława Szafera, który zawsze zachęcał swoich asystentów do uprawiania również tego rodzaju działalności publicystycznej, obok innych jej form. Preferowanym czasopismem Ali było więc Chrońmy Przyrodę Ojczystą, gdzie chętnie zamieszczała recenzje i notatki na temat rozwoju ochrony przyrody w kraju i za granicą oraz artykuły dotyczące ochrony roślin, zwłaszcza gatunków zagrożonych. Rezultaty studiów w zakresie ochrony gatunkowej roślin zawarte są również w rozdziałach książek o charakterze podręczników akademickich, a także stanowią treść map tematycznych. Wprawdzie z biegiem lat informacje podane w publikacjach dezaktualizują się i przechodzą do historii nauki, ale nadal są niezbędne do porównań i oceny postępu zmian środowiska przyrodniczego. Trwałym pomnikiem pamięci o Mgr Alinie Kwiatkowskiej jest zespół zastępczych stanowisk, zapewniający przetrwanie populacji bardzo zagrożonego, endemicznego gatunku flory polskiej jakim jest Cochleańa polonica wraz z przesłaniem kierowanym do następców o potrzebie kontynuacji swoistego monitoringu, będącego pierwowzorem tego typu badań w ochronie przyrody. Zofia Alexandrowicz Wybrane publikacje Mgr Aliny Kwiatkowskiej Kwiatkowska A Rozmieszczenie Cochleańa polonica (E. FRÖHLICH) w okolicy Olkusza. Fragm. Flor. et Geobot. 3: Kwiatkowska A Rozporządzenie o ochronie gatunkowej roślin w Czechach. Chrońmy Przyr. Ojcz. 15, 3: Kwiatkowska A Mapa rozmieszczenia cisa pospolitego (Taxus baccata L.) w Polsce. W: Szafer W. (red.). Szata roślinna Polski, t. II. PWN, Warszawa. Kwiatkowska A Zagadnienie ochrony przyrody w perspektywicznym rozwoju botaniki w Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 16, 1: Kwiatkowska A Nowe kierunki ochrony przyrody w Rumunii. Chrońmy Przyr. Ojcz. 16, 3: Greszta J., Kwiatkowska A Kamień Śląski" - rezerwat brzęku Sorbus torminalis w województwie opolskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 18, 2:

11 Kwiatkowska A Warzucha polska - ginący gatunek endemiczny. Chrońmy Przyr. Ojcz. 18, 3: Kwiatkowska A., Szafer W Zasięgi i ochrona niektórych roślin. W: Leszczycki S. (red.). Narodowy Atlas Polski: plansza 37. Wyd. Inst. Geografii PAN, Z-d Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk. Kwiatkowska A Ochrona gatunkowa roślin. W: Szafer W. (red.). Ochrona przyrody i jej zasobów - problemy i metody. T. 1: PWN, Kraków. Kwiatkowska A Ochrona gatunkowa roślin. W: Michajłow W. (red.). Ochrona przyrodniczego środowiska człowieka. PWN, Warszawa, ss Kwiatkowska A Cochlearia polonica Fróhlich - warzucha polska. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Wyd. Inst. Botaniki PAN i Inst. Ochrony Przyrody PAN, Kraków, ss

12 ARTYKUŁY NAUKOWE IWONA WRÓBEL Pieniński Park Narodowy Krościenko n/d, ul. Jagiellońska 107 D/4 Mniszek pieniński Taraxacum pieninicum PAWŁ. - gatunek specjalnej troski w Pienińskim Parku Narodowym Mniszek pieniński jest prawdopodobnie najstarszym endemitem pienińskim (Pawłowski 1970, Zarzycki 1976, 1982). Badania kariologiczne i embriologiczne wykonane na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w. przez Małecką (1958, 1962, 1963) wykazały, że jest gatunkiem diploidalnym o liczbie chromosomów 2n=16, jedynym dotychczas znanym taksonem Taraxacum w Polsce, rozmnażającym się generatywnie. Spokrewniony jest z mniszkami grupy hoppeanum. Jej przedstawiciele występują w rejonach, które - podobnie jak Pieniny - nie były pokryte lodowcami i stanowiły ostoje flory (Banat, Półwysep Bałkański, pd-zach Słowacja); rośliny mogły tam przetrwać niekorzystne warunki klimatyczne w okresach zlodowaceń. Wskazuje to na reliktowy, prawdopodobnie trzeciorzędowy charakter ich stanowisk (Pawłowski 1931, Pogan 1972, Zarzycki 1976, 1982). W Pieninach Taraxacum pieninicum został odnaleziony i opisany w latach dwudziestych XX w. przez prof. Bogumiła Pawłowskiego (1924, 1931) z masywu Trzech Koron. W literaturze pojawiła się również błędna informacja o występowaniu tego gatunku na obszarze byłej Czechosłowacji (Richards, Sell 1976). Mimo że w późniejszych opracowaniach botanicznych informacja ta była wielokrotnie prostowana (Zarzycki 1981, 1993, Dostał 1989, Prochazka i in. 1999, Zarzycki 11

13 i in. 2001), błąd ten nadal pojawia się w najnowszych publikacjach (Tasenkevich 2003). Klasyczne stanowisko tego gatunku, mieszczące się na urwistej skale Trzech Koron, przestało istnieć w latach siedemdziesiątych XX w., kiedy po ulewnych deszczach oberwał się fragment skały razem z porastającymi ją roślinami (Tacik 1980). Przez szereg lat gatunek traktowany był jako wymarły lub prawdopodobnie wymarły. W swojej publikacji z 1981 roku prof. Kazimierz Zarzycki nie wykluczał jednak, że może on rosnąć gdzieś na niedostępnych stromych ścianach skalnych Trzech Koron. Taka sugestia i podkreślany przez niego fakt, że łatwiej stwierdzić, iż gatunek występuje na danym terenie, niż wiarygodnie udowodnić, że już tam nie rośnie, zainspirowało pracowników Pienińskiego Parku Narodowego do dokładnej penetracji skał górnych partii tego masywu. Przypuszczenia te sprawdziły się i w roku 1999, jedna z wypraw zaowocowała odnalezieniem mniszka pienińskiego poniżej szczytu Okrąglicy. W dniu 21 maja 1999 r. pracownik Parku Sławomir Wróbel natrafił na pierwszą grupę roślin. W momencie znalezienia, rośliny już owocowały, więc możliwe było zebranie nasion. Teren, na którym mniszek został znaleziony jest trudno dostępny i poruszanie się w sąsiedztwie stanowiska jest dość niebezpieczne, dlatego kontrolę stanowiska, przeprowadzoną 30 maja 1999 r., wykonano korzystając ze sprzętu asekuracyjnego. S. Wróbel zanotował wówczas 14 osobników rosnących w 7 kępach. Rośliny kwitły wówczas bardzo obficie - wytworzyły łącznie 45 owocostanów. Kolejne poszukiwania prowadzone były w tym rejonie w następnym roku. Dnia 1 maja 2000 r. na znanym już stanowisku zaobserwowano tylko jeden okaz w fazie kwitnienia. Kilka dni później na tym stanowisku kwitły już trzy okazy, natomiast większość pozostałych okazów miała pąki kwiatostanowe. Penetracja sąsiednich załomów i półek skalnych doprowadziła do znalezienia kolejnego skupienia, obejmującego około 25 okazów. Nie zaobserwowano wówczas okazów w pełni kwitnienia, jednak większość osobników zawiązała już pąki. Skupienie to znajduje się w obrębie półki skalnej położonej kilka metrów poniżej pierwszej grupy. Kolejną kontrolę przeprowadzono w czerwcu tego samego roku. Okazało się, że często trudno określić, ile osobników tworzy poszczególne kępy, zwłaszcza że bardzo trudne warunki terenowe uniemożliwiały dotarcie do wszystkich kęp na tak bliską odległość, by jednoznacznie stwierdzić, ile jest w nich 12

14 rozetek liściowych. Liczenie przeprowadzono w kępach, notując równocześnie liczbę kwiatostanów lub owocostanów. W obrębie skupienia znalezionego w 1999 r. zanotowano ponownie 7 kęp, jednakże liczba owocostanów była o ponad połowę niższa niż w roku poprzednim i wynosiła tylko 17. Ponadto zaobserwowano jedną młodą roślinę. W obrębie drugiego skupienia zanotowano 7 kęp owocujących (11 owocostanów) oraz 11 kęp płonnych. Ze względu na bardzo trudne warunki terenowe, w kolejnych latach kontrolę prowadzono tylko w obrębie górnego skupienia mniszka pienińskiego. Tam też wykonano dokumentację fitosocjologiczną. Stanowisko Taraxacum pieninicum znajduje się w miejscu o pełnym nasłonecznieniu, w obrębie górskiej murawy naskalnej Dendranthemo-Sesleńetum, posiadającej tutaj typowy skład florystyczny. Poniżej zamieszczono zdjęcie fitosocjologiczne wykonane na opisywanym stanowisku, metodą Braun-Blanqueta. Nazwy roślin naczyniowych podane są za Mirkiem i in. (2002). Data: , półka skalna o szerokości około lm i nachyleniu 15, w obrębie pionowej ściany skalnej, ekspozycja: SE, wys. 960 m n.p.m., pokrycie roślin zielnych - 70%, drzew i krzewów brak, powierzchnia zdjęcia 2 m. 2 Allium montanum 1, Alyssum saxatile +, Aster alpinus +, Campanula rapunculoides +, Centaurea tnumfettiivaí. pieninica +, Dendranthema zawadzkii 1, Erysimum wittmannii+, Festuca pallens 2, Gypsophila repens 1, Helianthemum alpestre subsp. rupifragum +, Javibarba hirta +, Saxífragapaniculata +, Sesleńa vana 2, Taraxacum pieninicum + (13 okazów w 6 kępach), Teucńum montanum \, Thymus carpaticus +. Poza zdjęciem w szczelinie skalnej rośnie ponadto 1 kępa i 1 młody okaz mniszka. W sąsiedztwie stanowiska rosły także Euphorbia cyparissias, Laserpitium latifolium, Polygonatum odoratum, Epipactis atrorubens, a na położonych niżej półkach skalnych Juniperus communis. W 2002 r. nie znaleziono nowych okazów, natomiast w roku następnym ( ) zidentyfikowano jedną siewkę mniszka w obrębie półki skalnej. Młody okaz znaleziony w 2000 r. posiadał już owocostan. Mając na względzie wagę znaleziska oraz możliwość kwestionowania jego wiarygodności, poproszono prof. K. Zarzyckiego o weryfikację oznaczenia znalezionych okazów. Identyfikację gatunku potwierdziła również analiza kariologiczna, wykonana w 2002 r. przez panią prof. Romanę Czapik z Zakładu Cytolo- 13

15 gii i Embriologii Roślin Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Badania potwierdziły diploidalność znalezionych osobników i liczbę chromosomów (2n=16) podawaną wcześniej przez Małecką. Niedostępność ścian skalnych, na których rośnie mniszek pieniński oraz naturalny charakter muraw stanowiących jego biotop zadecydowały, że za najlepszy sposób ochrony stanowiska uznano ochronę ścisłą, prowadzoną tutaj już od kilkudziesięciu lat. Pomimo względnej stabilności siedliska, w jakim występuje mniszek pieniński, jego populacja należy do skrajnie zagrożonych z uwagi na jej bardzo ograniczoną wielkość. W przypadku tak niewielkiej populacji, do jej wyginięcia mogą się przyczynić trudne do przewidzenia zdarzenia losowe, jak to już miało miejsce w przypadku locus classicus tego gatunku. Mniszek pieniński ma zdolność rozmnażania generatywnego. Potwierdziło się to w trakcie uprawy w ogródku skalnym przy siedzibie dyrekcji Pienińskiego Parku Narodowego, gdzie został wyhodowany z nasion pozyskanych na stanowisku naturalnym. Uzyskane z nasion osobniki zakwitły już po dwóch latach od wysiania. Gatunek jest dość odporny na niekorzystne warunki klimatyczne. Po wydaniu nasion, poszczególne rośliny prawie całkowicie zanikają, by pod koniec lata ponownie wypuścić nowe liście, różniące się często kształtem i wielkością od wiosennych. Zabezpiecza je to przed letnimi upałami i niedoborem wody w tym okresie. Skuteczność rozmnażania generatywnego Taraxacum pieninicum, zdecydowała o umieszczeniu nasion mniszka pienińskiego w banku nasion w Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej przy Ogrodzie Botanicznym Polskiej Akademii Nauk w Powsinie koło Warszawy. Pomimo niewielkiej liczby nasion, jaką udało się zebrać, przynajmniej częściowo została zabezpieczona pula genetyczna populacji. Umożliwi to, w przypadku zaistnienia takiej konieczności, wspomaganie populacji naturalnej osobnikami z uprawy. Zmieniając status gatunku jako prawdopodobnie wymarłego (EX) na gatunek krytycznie zagrożony wymarciem (CR), mniszek pieniński trafił na listę gatunków specjalnego zainteresowania Pienińskiego Parku Narodowego (Zarzycki i in. 2000), a od 2003 r. objęty jest również ogólnopolskim monitoringiem przyrodniczym. Systematycznie kontrolowana jest kondycja roślin i bezpośrednie sąsiedztwo stanowiska. Ma to na celu zapobieganie potencjalnym zagrożeniom. 14

16 SUMMARY Taraxacum pieninicum PAWL. - a special care species in the Pieniny National Park Taraxacum pieninicum Pawł. is the oldest endemic plant occurring in the Pieniny Mountains, which was described in the 1920s by Prof. B. Pawłowski. Since the 1970s the species had been considered as extinct or probably extinct (EX). In 1999 it was found again in the Three Crowns massif. The presently known population includes two clusters with number of 14 and 25 plants. Taraxacum pieninicum was put down on the list of special care species" of Pieniny National Park. PIŚMIENNICTWO Dostał J Nova kvetena ĆSSR. T. I, II. Academia, Praha. Małecka J Liczby chromosomów niektórych polskich gatunków Taraxacum. Acta bioł. cracov., Ser. bot. 1: Małecka J Studies in the mode of reproduction of the diploid endemic species Taraxacum pieninicum Pawł. (Badania embńologiczne nad diploidalnym endemicznym gatunkiem Taraxacum pieninicum Pawł.) Acta biol. crac, Ser. bot. 4, 1: Małecka J Cytological studies in the genus Taraxacum (Badania cytologiczne nad rodzajem Taraxacum.). Acta biol. cracov., Ser. bot. 5, 2 (1962): Mirek Z., Piękoś-Mirek H., Zając A., Zając M Floweńng plants and pteńdophytes of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland. Vol. 1: W. Szafer Inst, of Bot. PAS, Kraków. Pawłowski B Mniszek pieniński. Taraxacum pieninicum n. sp. Bull. Inter. Acad. Pol. Sci. Lett. Cracovie. Ser. Sci. nat. 3-4: Pawłowski B Mniszek pieniński (Taraxacum hoppeanum Gńs. ssp. pieninicum Pawł.). Ochr. Przyr. 11: Pawłowski B Remarques sur I'endemisme dans la florę des Alpes et des Carpates. Vegetatio 21: Pogan E Kariologia flory polskiej. W: Szafer W., Zarzycki K. (red). Szata roślinna Polski. T.l. PWN. Warszawa, ss Prochazka F, Stepanek J., Kirschner J Taraxacum ery- 15

17 throcarpum Kirschner et Stépánek. W: Ceíovsky J., Feráková V., Maglocky S. Procházka F Úerveny kniha ohrozenych a vzácnych druhov raslín a zivocichov SR a ĆR. Vol. 5. Vyssie rastliny. Priroda a. S., Bratislava, s Richards A.J., Sell P.D Taraxacum. W: T.G. Tutin, V.E. Heywood, N.A. Burges i in. (red). Flora Europaea Cambridge University Press, Cambridge, London, New York, Melbourne, 4: Tacik T Taraxacum jiggers, Mniszek (Dmuchawiec). W: A. Jasiewicz (red.). Flora Polska. PWN, Warszawa-Kraków. Tasenkevich L Vascular Plants. W: Witkowski Z.J., Król W., Solarz W. (eds.). Carpatian List of Endangered Species. WWF and Institute of Nature Conservation PAS, Vienna-Krakow, ss Zarzycki K Małe populacje pienińskich roślin reliktowych i endemicznych, ich zagrożenie i problemy ochrony. Ochr. Przyr. 41: Zarzycki K Rośliny naczyniowe Pienin. Rozmieszczenie i warunki występowania. PWN, Warszawa-Kraków, s Zarzycki Rośliny rodzime. W: K. Zarzycki (red.). Przyroda Pienin w obliczu zmian. Studia Nat. B, 30: Zarzycki K Taraxacum pieninicum Pawi W: Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Inst. Bot. i Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków, s Zarzycki K., Wróbel I., Korzeniak U., Szeląg Z Operat ochrony flory i grzybów. Tom II. Operat ochrony paprotników i roślin kwiatowych. W: Plan Ochrony Pienińskiego Parku Narodowego na okres Inst. Bot. PAN, Pieniński Park Narodowy, msc, Kraków-Krościenko n/d. Zarzycki K., Wróbel I., Wróbel S Taraxacum pieninicum Pawi. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red). Polska Czerwona Księga Roślin. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków ss

18 KATARZYNA BZDĘGA*, ANDRZEJ PASIERBIŃSKI*, DAMIAN CHMURA** *Katedra Botaniki Systematycznej, Uniwersytet Śląski, Katowice, ul. Jagiellońska 28 **Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, al. A. Mickiewicza 33 Rola hałd pogórniczych w utrzymaniu regionalnej różnorodności florystycznej Górnego Śląska 1. Wstęp. Region konurbacji górnośląskiej należy do obszarów, na których antropogeniczne przekształcenia środowiska przyrodniczego osiągają niespotykane rozmiary. Przyczyną tego stanu jest między innymi wydobywanie na powierzchnię górnokarbońskich łupków i piaskowców razem z pozyskiwaniem węgla kamiennego, warunkującego rozwój energetyki oraz różnych dziedzin przemysłu ciężkiego. W wyniku eksploatacji złóż mineralnych dochodzi do zmian rzeźby powierzchni, czego wyrazem jest powstawanie wypukłych form terenu, utworzonych przez człowieka (hałdy, zwałowiska, nasypy, śmietniska), a także pośrednio - form wklęsłych terenu (zapadliska pourobkowe, osadniki, rowy, wykopy, odkrywki). W wyniku tych procesów zniszczeniu ulega naturalna pokrywa roślinna, a w jej miejsce powstaje nowa, o charakterze synantropijnym (Szczypek 1997). Hałdy pogórnicze powstają na skutek wydobywania i składowania znacznych ilości skały płonnej, w procesie eksploatacji węgla. W ten sposób tworzą się rozległe obszary pozbawione warstwy próchniczej, których podłoże stanowią głównie łupki karbońskie. Wśród wielu gatunków roślin naczyniowych zasiedlających sukcesywnie zwałowiska pogórnicze, pojawiają się również rośliny wrażliwe na czynniki antropogeniczne, w tym chronione i rzadkie w skali regionu. Chronione i rzadkie gatunki roślin 17

19 Rye. 1. Lokalizacja badanych obiektów (H1-H9) na terenie konurbaacji górnośląskiej - Localization of the examined objects (H1-H9) in the area of the Upper Silesian Conurbation były już obiektem wcześniejszych badań jednak głównie w odniesieniu do pełnej skali siedlisk i większych terenów takich jak: województwo śląskie (Bernacki i in. 2000) Górny Śląsk (Parusel i in. 1996) Górnośląski Okręg Przemysłowy (Tokarska-Guzik i in. 2001), oraz wybranych siedlisk antropogenicznych (Woźniak, Kompała 2000). Pomimo trudnych warunków glebowych i wodnych panujących na hałdach pogórniczych, rzadkie gatunki mogą stać się stałym elementem flory, co niewątpliwie przyczyniłoby się do zwiększenia różnorodności biologicznej regionu Górnego Śląska. Celem prezentowanych tu badań było ustalenie udziału gatunków chronionych, zagrożonych i rzadkich w składzie flory wybranych hałd pogórniczych regionu górnośląskiego i ich roli w utrzymywaniu różnorodności biologicznej badanego terenu. 2. Metodyka badań. Region Górnego Śląska jest kojarzony przede wszystkim z górnictwem i obecnością wielu hałd poprzemysłowych (zwłaszcza pogórniczych). Jednakże tylko nieliczne z nich są nadal czynne i użytkowane jako zwałowiska odpadów przemysłowych. W ostatnich latach większość hałd została poddana rozbiórce, a pochodzący z nich materiał wykorzystuje się między innymi przy budowie dróg i autostrad. W związku z tym, niewiele obiektów spełniało kryteria, jakimi kierowali 18

20 się autorzy przy ich wyborze do badań florystycznych. W sferze zainteresowań znalazło się 9 hałd pogórniczych, mających wiek powyżej 25 lat od momentu zakończenia zwałowania. Przyjęto, że taki okres czasu był potrzebny, aby powstały na nich warunki umożliwiające wykształcenie się roślinności spontanicznej. Na większości badanych hałd pogórniczych (7 obiektów), po zaprzestaniu eksploatacji przeprowadzono rekultywację, polegającą głównie na introdukcji obcych i rodzimych gatunków drzewiastych (tab.l). Badaniami objęto podstawy, wierzchowiny oraz zbocza dziewięciu hałd na terenie trzech miast: Jaworzna (6 obiektów), Rudy Śląskiej (1 obiekt) i Mikołowa (2 obiekty) (ryc. 1). Status ochronny gatunków roślin podano wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. (Dz.U ), natomiast status zagrożenia gatunków przyjęto za Czerwoną Listą Roślin Naczyniowych Górnego Śląska (Parusel i in. 1996). Nazewnictwo łacińskie roślin podano wg Mirka i in. (2002), a przynależność syntaksonomiczną według Matuszkiewicza (2002). Ponadto podano wskaźnikowe gatunki starych lasów za Dzwonko i Loster (2001). 3. Opis badanych obiektów. Wśród 9 badanych hałd pogórniczych 6 znajduje się na terenie Jaworzna. Obiekty oznaczone jako HI, H2 są najstarsze i należą do Kopalni Węgla Kamiennego (KWK) Jan Kanty" i znajdują się na przeciwległych stronach ulicy Szczotki. Każda z nich posiada taką samą powierzchnię (0,47 ha), a ich czas powstania i okres zwałowania datuje się na lata (tab. 1). Hałdy H3-H6 należące do KWK Jaworzno" pochodzą z późniejszego okresu. Były one zwałowane w okresie międzywojennym, aż do wczesnych lat 70. XX wieku. Materiałem zwałowanym były: skała płonna, żużel paleniskowy, gruz budowlany, a w przypadku obiektu H4, znajdującego się w pobliżu Zakładu Chemicznego Organika - Azot", także odpady przemysłowe tego przedsiębiorstwa. Na hałdach tych rekultywacja polegała na wprowadzeniu gatunków leśnych z przewagą drzew liściastych. Na terenie Rudy Śląskiej w dzielnicy Kochłowice, usytuowana jest hałda H7 o powierzchni blisko 12 ha, należąca do KWK Halemba". Była ona zwałowana w latach Zbudowana jest z różnego rodzaju łupków. W rekultywacji nasadzono głównie drzewa liściaste. Na granicy Katowic, Rudy Śląskiej oraz Mikołowa zlokalizowana jest największa hałda (ponad 118 ha), stanowiąca drugi 19