TRADYCJA POPRAWNOŚCIOWA A ZMIANA JĘZYKOWA: PRZYKŁADY Z JĘZYKA POLSKIEGO

Transkrypt

1 PERIODYK NAUKOWY AKADEMII POLONIJNEJ 2013 nr 1 (7) TRADYCJA POPRAWNOŚCIOWA A ZMIANA JĘZYKOWA: PRZYKŁADY Z JĘZYKA POLSKIEGO PRESCRIPTIVIST TRADITION AND THE LANGUAGE CHANGE: EXAMPLES FROM THE POLISH LANGUAGE ANNA ŚCIBIOR-GAJEWSKA * Abstract There are constant changes occurring in any living language system, and changes are also noticeable in the morphology and syntax of Polish. The traditional, prescriptivist approach to language did not allow for the changes brought by new generations of language users. Yet, a true descriptive linguist must face the fact that old conventions cannot be deemed more correct only because they are old, and must account for the new norm in his judgments on language production correctness. It may be assumed that many of the present linguistic novelties will become established norms within the next century. A useful tool in observing the language change is the Internet, currently perceived by linguists as an enormous linguistic corpus, and a living reflection of a language as it is actually used by its native speakers. This article presents various examples of the syntactic and morphological changes taking place in Polish nowadays, on the basis of traditional corpus searches and Internet searches. In the conclusions, frequency of forms and channels of their distribution are suggested as important factors in the eventual acceptance or rejection of a linguistic alteration. Nie istnieją żadne kamienne tablice, na których reguły poprawnego użycia zostały zapisane raz na zawsze Michael Swan * Dr Anna ŚCIBIOR-GAJEWSKA, Instytut Neofilologii, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie 207

2 Anna Ścibior-Gajewska Znak? przed wyrażeniem oznacza, że jego poprawność jest wątpliwa, lub że jest ono niepoprawne, lecz akceptowalne. Znak * przed wyrażeniem oznacza, że jest ono niepoprawne. Liczby rzymskie oznaczają przypadki. Fragmenty ze źródeł w języku angielskim zostały przetłumaczone przez autorkę. 1. Preskryptywne i deskryptywne podejście do języka Zamieszczone jako motto słowa Michaela Swana nawiązują do trwającej od wieków debaty pomiędzy zwolennikami preskryptywnego, czyli normatywnego, poprawnościowego podejścia do języka, oraz przedstawicielami językoznawstwa deskryptywnego, czyli opisowego. Swan jednoznacznie opowiada się za podejściem opisowym. Językoznawca musi przyjąć do wiadomości, że język podlega zmianom w czasie 1 ; tradycyjne, dawniejsze konwencje nie stają się bynajmniej bardziej poprawne jedynie przez fakt bycia dawnymi, a osąd poprawności nie może opierać się na kryteriach, które stoją w sprzeczności z aktualnym, faktycznym użyciem języka (Swan, 1997). Przeciwnego zdania są zwolennicy podejścia poprawnościowego, którzy chcą widzieć językoznawców i inne autorytety kultury w roli prawodawców, stanowiących normy poprawnego użycia języka. Preskryptywizm jest więc twierdzeniem, iż jeden z czasowych, przestrzennych i społecznych wariantów danego języka jest bardziej poprawny od innych, i powinien zostać narzucony jako standard całej społeczności rodzimych użytkowników danego języka. Zazwyczaj ten wybrany wariant to dialekt utrwalony w literaturze, lub język rejestru formalnego, język tradycyjnie postrzegany jako typowy dla wyższych warstw społeczeństwa (Crystal, 1983, s.2-3). W praktyce owe poprawnościowe, normatywne nakazy i zakazy cechuje subiektywność i arbitralność; autorzy wydawnictw poprawnościowych nierzadko formułowali reguły odbiegające od codziennego, autentycznego użycia języka, a więc niezgodne z praktyczną normą językową (Allen, 1975, s ). Należy tu zaznaczyć, że nierozsądne byłoby odrzucenie wszelkich preskryptywnych elementów w opisie języka. Już sam fakt istnienia w dyskursie językoznawczym reguł opisowych, czyli regularności, musi oznaczać, że użytkownicy języka do tychże reguł się stosują, a więc uznają pewne prawa rządzące językiem, zarówno we własnych komunikatach, jak i w komunikatach odbieranych. W swej książce 1...jak również w przestrzeni geograficznej i społecznej. 208

3 TRADYCJA POPRAWNOŚCIOWA A ZMIANA JĘZYKOWA: PRZYKŁADY Z JĘZYKA Verbal Hygiene, Deborah Cameron stwierdza: Ponieważ użycie języka należy do paradygmatu czynności społecznych, publicznych, rozmowa (jak i pisanie czy śpiew) musi przebiegać w odniesieniu do pewnych norm, które same w sobie mogą stać się tematem komentarzy i dyskusji (Cameron, 1995, s. 2). Nie można więc kategorycznie negować istnienia sądów ewaluatywnych w procesie użycia języka. Zwolennik językoznawstwa opisowego odrzuca jedynie arbitralność i autorytarność sądów poprawnościowychoraz ich zachowawczość, jako że preskryptywistom zarzucano zwykle nadmierny konserwatyzm, czy nawet ślepe przywiązanie do tradycji historycznej (Crystal, 1987, s. 3). Dość trafnie swój stanowczy sprzeciw wobec konserwatywnego, zachowawczego podejścia do języka wyraził Thomas Hardy (sam krytykowany za dialektyzmy), nie zgadzając się, by język angielski traktowano jak język martwy jak przedmiot zastygły w arbitralnie wskazanym stadium istnienia, o którego przeszłości należy zapomnieć, i któremu należy odmawiać przyszłości (Crystal, 1995, s. 367). Konserwatywny wariant języka (np. język literacki), który tradycja poprawnościowa uznaje za wzorzec, jest statyczny, podczas gdy norma rozumiana jako zespół środków gramatycznych i leksykalnych najbardziej typowych (Buttler, 1976, s. 32) jest dynamiczna, ponieważ cechuje ją wariantowość: warianty normatywne powstają jako wyniki procesów innowacyjnych dokonujących się w uzusie. Modyfikacje uzualne uchodzące za błędy językowe stanowią zalążek nowej normy, która kształtuje się w obrębie tradycyjnej (Buttler, 1976, s. 33). 2. Zmiana językowa Aby więc pozostać wiernym faktom użycia języka, deskryptywny językoznawca musi brać pod uwagę zachodzący stale w każdym języku proces zmian. Choć w powszechnym mniemaniu zapewne pod wpływem purystycznych opinii zmiana językowa musi oznaczać zepsucie i obniżenie standardu (Crystal, 1987, s. 4), obiektywnie rzecz biorąc, zmiany w języku nie przebiegają w żadnym ustalonym kierunku, system języka nie staje się ani uboższy, ani bogatszy; jest to system trwale pozostający w stanie równowagi, podczas gdy zachodzą w nim różnorodne zmiany (Ibidem, s. 5). Językoznawstwo diachroniczne, które bada ewolucję języka i zachodzące w nim zmiany (Buttler et al., 1986, s. 21) zakłada, pośród innych aksjomatów, że wszystkie języki podlegają ciągłemu procesowi zmiany, zmiana ta jest systematyczna i regularna, nie utrudnia więc komunikacji, a systemy językowe dążą do jak na razie niesprecyzowanych stanów ekonomii 209

4 Anna Ścibior-Gajewska i redundancji (Malmkjær, 2006, s. 260). Ekonomia języka, według klasycznej definicji André Martineta, to niestabilna równowaga pomiędzy wymogami komunikacji (needs of communication), które są zmienne, a naturalną ludzką inercją (natural human inertia), która jest czynnikiem niezmiennym; te dwie podstawowe siły wpływają na optymalizację systemu języka (za Vicentini, 2003, s. 39). Odwołując się do prac Zipfa, można również dodać, że ludzkie zachowania językowe podlegają zasadzie minimalnego wysiłku (principle of least effort): wszelkie nieekonomiczne zmiany językowe, które utrudniałyby komunikację, a więc wymagałyby wzmożonego wysiłku, nie zachodzą, lub są eliminowane z systemu (za Vicentini, 2003, s ). Ocena poprawności wszelkich innowacji w języku powinna więc odwoływać się - między innymi - do kryterium ekonomiczności języka, oraz do kryterium wystarczalności języka (Buttler et al., 1986, s. 22 i kolejne), które pomaga stwierdzić, w jakim stopniu innowacja przyczynia się do optymalizacji i usprawnienia komunikacji. Zmiany, które zachodzą w języku, nie powstają w sposób losowy czy chaotyczny, lecz pod wpływem różnych czynników, np. częstości użycia danych form, pojawienia się zapożyczeń, czy zachodzenia pewnych mechanizmów psychologicznych i poznawczych. Przykładowo, ludzka tendencja do ujednolicenia, do odnajdywania regularnych wzorów, do dostrzegania analogii, sprawia, że w procesie swej ewolucji języki dążą do większej regularności w zakresie fonologii i składni (Malmkjær, 2006, s. 257). Tendencja redukcyjna, upraszczająca, i dążenie do zwięzłości przekazu, prowadzić może np. do niezgodnego z systemem składniowym stosowania elipsy (dopuszczalnej wobec członów nieobowiązkowych) w przypadku członów obligatoryjnych: zjawisko to dotyczy zwłaszcza kontekstów, które pozwalają na łatwe odtworzenie pominiętego elementu (Buttler, 1976, s ). Jednakże, analizując przyczyny zmian językowych należy pamiętać, że kierunek ewolucji oraz jej tempo najczęściej zależy od kilku współdziałających ze sobą czynników, choć zwykle można wskazać na jeden z nich jako inicjujący proces zmiany (Kowalska, 1994, 49-53). Mając na uwadze powyższe obserwacje, poniżej przedstawiam kilka przykładów ilustrujących proces zmiany językowej w języku polskim, w systemach morfologii i składni. 210

5 TRADYCJA POPRAWNOŚCIOWA A ZMIANA JĘZYKOWA: PRZYKŁADY Z JĘZYKA 3. Przykłady Doskonałym przykładem działania analogii, generalizacji, czy też po prostu ekonomii 2 w systemie fleksyjnym języka polskiego jest eliminacja zaimka wskazującego rodzaju żeńskiego w bierniku - tę i zastępowanie go przez formę tegoż zaimka w narzędniku tą. Kupujesz (IV) tę /? tą zieloną sukienkę? Nie mogę się rozstać z (VI) tą zieloną sukienką. Forma tę jest unikatem w systemie przypadków współczesnego języka polskiego, ponieważ podobna końcówka nie występuje w ogóle w odmianie przymiotnikowej, a jedynie w odmianie rzeczownika: Kupujesz tę / tamtą / czwartą / zieloną / inną sukienkę/teczkę/laleczkę? Siłą rzeczy użytkownicy języka eliminują nietypową formę, a ponieważ synkretyzm przypadków jest w języku polskim zjawiskiem normalnym, bez zmrużenia oka zastępują ją wygodną bo analogiczną z regularną formą biernika żeńskiej deklinacji przymiotnikowej formą narzędnika tą. Eliminacja historycznej formy została już usankcjonowania w języku mówionym, dzięki wysokiej frekwencji formy alternatywnej (Buttler et al., 1986, s ). Inny przykład działania analogii, czyli przeniesienia reguły, tym razem w zakresie fonologii, to czasownik wziąć, przez porównanie z czasownikami z innej grupy koniugacyjnej (usiąść, trząść, posiąść) obdarzany końcówką -ść. W przypadku wymowy (a obecnie również pisowni) wziąść obserwujemy wyjątkowo niekonsekwentną zmianę końcówki bezokolicznika bez następstw morfologicznych w odmianie; bezokolicznik wziąść kłóci się ze swoją grupą koniugacyjną: mówimy wziąć wzięła, zdjąć - zdjęła, oraz wsiąść wsiadła, jeść jadła, ale nigdy wziąść - *wziadła. Malinowski stwierdza, że innowacja ta pojawiła się w polszczyźnie w XIX wieku; dopuszcza również możliwość, że rosnąca frekwencja formy wziąść doprowadzi do jej usankcjonowania na równi z formą wziąć (Malinowski, 2004). W prostym wyszukiwaniu internetowym 3 poprawna forma wziąć pojawia się ponad dziesięciokrotnie częściej niż jej nowszy wariant ( wyników 2 3 Buttler używa tu terminu tendecja wyrównawcza. wyszukiwanie na stronie google.pl, bez zawężeń. 211

6 212 Anna Ścibior-Gajewska wobec ). Czy taka częstotliwość nowej formy pozwoli na jej uprawomocnienie, lub czy nastąpi wzrost jej frekwencji, okaże się dopiero w przyszłości. Przykładem działania analogii w składni czasownika, i to na szeroką skalę, są również zmiany w przypadku dopełnienia; istnieje grupa czasowników, które (zawsze lub w niektórych znaczeniach) wymagają dopełnienia w dopełniaczu:, np. szukać, słuchać, chcieć, potrzebować, życzyć, bronić. Jest to grupa stosunkowo nieliczna, w porównaniu z ogromną większością czasowników polskich, których dopełnienie występuje w bierniku (np. widzieć, kupować, mieć, trzymać, brać, nosić, gubić, lubić). Skoro czasowników z dopełniaczem jest niewiele, użytkownicy generalizują regułę i stosują również w przypadku tej grupy dopełnienie w bierniku:?ja też bym bronił kolegę.?potrzebujesz coś??słuchali ją z zajęciem. Taka generalizacja bywa wzmocniona działaniem innego czynnika pozycyjności (która przecież w języku polskim nie powinna mieć decydującego wpływu na składnię) gdy dopełnienie występuje jako pierwszy element zdania: Co chcesz zamiast - czego chcesz Co szukasz zamiast - czego szukasz Co ci mam życzyć zamiast - czego ci życzyć Co słuchasz zamiast czego słuchasz Możliwe, że proces ten jest wzmocniony przez występowanie przedrostkowych derywatów niektórych czasowników, które powodują zmianę formy dopełnienia z dopełniacza na biernik: szukać (II) książki wyszukać / odszukać (IV) książkę bronić (II) kolegi wybronić (IV) kolegę (Buttler, 1976, s. 79) Może tu odgrywać rolę również czynnik semantyczny. Dopełniacz występuje bowiem jako forma dopełnienia wymagana przez całe grupy znaczeniowe czasowników (np. czasowniki żądania, jak żądać, domagać się, wymagać czego). Jednak w niektórych przypadkach ta jednolitość komplementacji ulega osłabieniu, jak dzieje się w przypadku czasowników opieki : pilnować, bronić, strzec, doglądać czego, ale asekurować, osła-

7 TRADYCJA POPRAWNOŚCIOWA A ZMIANA JĘZYKOWA: PRZYKŁADY Z JĘZYKA niać, zabezpieczać co. Tym łatwiej jest użytkownikom zaakceptować i stosować biernik zamiast dopełniacza, jak choćby po czasowniku bronić (Ibidem, s , 118). Podobne rozszerzenie reguły zachodzi również pomiędzy czasownikami połączonymi morfologicznym i semantycznym pokrewieństwem. W takich parach czasownik używany częściej, lub używany w języku potocznym, narzuca swoje wymagania konotacyjne czasownikowi mniej popularnemu: stworzyć ( III) komu (IV) co + utworzyć (IV) co Utworzyć (III) komu (IV) co czekać na (IV) co + oczekiwać (II) czego Oczekiwać na (IV) co (Ibidem, s ) W potocznym języku polskim obserwujemy również zastępowanie biernikiem dopełniacza w zanegowanych konstrukcjach czasownikowych, choć Buttler twierdzi, iż w tych konstrukcjach dopełniacz skutecznie stawia opór ekspansji biernika (Ibidem, s. 112):?Nie chciał martwić matkę?nie chciał ją martwić?nie traktował tego jako ślub. Handke interpretuje ten ostatni przykład generalizacji jako element procesu o większym zasięgu, zachodzącego w polszczyźnie, a mianowicie tendencji do ograniczonego wykorzystania dostępnych form fleksji nominalnej przez użytkowników języka, wynikającej, m.in., z dążności do ekonomii języka (Handke, 1994, s ). Z kolei Buttler zauważa, że proces wypierania dopełniacza przez biernik w pozycji dopełnienia zachodzi w polszczyźnie już od pewnego czasu, i przytacza przykłady czasowników takich jak zawołać, odradzać, czy chronić, które w pierwszych dekadach XX wieku występowały jeszcze z dopełnieniem w drugim przypadku (Buttler, 1976, s. 109). Powyższe przykłady szeroko ilustrują tendencję do generalizacji w języku. Natomiast tendencja skrótowa, ukazująca w działaniu zasadę minimalnego wysiłku, widoczna jest np. w zredukowanym związku czasownika ze zdaniem dopełnieniowym: wszystko wskazuje (NA TO), że trzeba uprzedzić wszystkich (O TYM), że 213

8 zanosi się (NA TO), że zdecydowaliśmy ( O TYM), że Anna Ścibior-Gajewska Ten typ pominięcia, krytykowany jeszcze na początku XX wieku, obecnie nie jest postrzegany jako błąd, a jedynie stanowi wariant alternatywny do pełnego wyrażenia (Ibidem, s ). Innym przykładem tendencji redukcyjnych jest elipsa w zdaniach współrzędnie złożonych, które mają ten sam podmiot i to samo dopełnienie, ale w których wymagania walencyjne czasowników są różne. W takich przypadkach zachodzi nieuprawnione pominięcie elementu obowiązkowego: Jan przypatrywał się (III)--- i zachwycał się (V) dziewczyną aby pochwalić (IV)--- i podziękować (III) kierowcy ci, którzy kierują (V)--- albo organizują (IV) ruch powstańczy (Ibidem, s ) Obecnie konstrukcje tego typu nie są jeszcze usankcjonowane w języku polskim. 4. Obserwacja zmiany językowej Zmiany w systemach morfologii i składni języka polskiego zachodzą nieustannie. Są wyraźnie zauważalne, ponieważ ich tempo jest znaczne językoznawcy obserwują zmiany np. w komplementacji czasownika zachodzące na przestrzeni kilku dekad, a więc w obrębie jednego pokolenia, pomimo tego, że z reguły zmiany w obrębie składni zachodzą dużo wolniej od zmian leksykalnych (Buttler, 1986, s. 23). Przykładowo, w ostatnich dekadach obserwujemy usankcjonowanie się innowacji fleksyjnej, która praktycznie eliminuje z codziennego użycia zaimek tę. Przypuszczalnie wiele z obecnie jeszcze krytykowanych anomalii składniowych wejdzie do normy językowej w ciągu bieżącego stulecia. Trudno jednak stwierdzić, które z innowacji zostaną usankcjonowane, jakie ich cechy i jakie czynniki przyczynią się do tego, oraz kiedy to nastąpi. Zapewne znaczącym czynnikiem jest frekwencja nowych form w codziennym użyciu, jednak nie należy również zapominać o roli mediów w popularyzacji określonego wariantu języka czy konkretnych form. Ciekawym narzędziem w obserwacji, diagnozie i prognozowaniu zmian językowych może okazać się Internet. Wyszukiwarki internetowe mają dostęp do ogromnych zasobów tekstów pochodzących z różnych rejestrów i wariantów języka, a precyzyjne zawężenie wyszuki- 214

9 TRADYCJA POPRAWNOŚCIOWA A ZMIANA JĘZYKOWA: PRZYKŁADY Z JĘZYKA wania (np. do stron administracji państwowej, instytucji edukacyjnych, lub do forów dyskusyjnych) pozwala na ograniczenie uzyskanych wyników do wybranego rejestru. Inną formą obserwacji zmian językowych są badania akceptowalności. Odwołują się one bezpośrednio do rodzimego użytkownika języka i jego deklaratywnych osądów poprawności i dopuszczalności anomalii językowych. Dzięki badaniom korpusowym (w tym internetowym) uzyskujemy informacje, w jaki sposób użytkownicy posługują się daną formą, a więc informacje o uznawanych i realizowanych normach, natomiast badania akceptowalności pozwalają również odkryć, jak użytkownicy reagują na badaną innowację, dzięki czemu uzyskujemy dostęp do norm uznawanych i deklarowanych, lecz niekoniecznie realizowanych. Internetowe badanie frekwencji innowacyjnych form, poparte badaniem korpusowym, tradycyjnym opisem gramatycznym, oraz wspomagającym badaniem akceptowalności, może być użyteczną i wszechstronną metodą obserwacji zmienności języka. LITERATURA Allen, J.P.B. Podstawowe pojęcia językoznawstwa.w: J.P.B. Allen, S.P.Corder, (red.) Rozprawy z językoznawstwa stosowanego. t.1. tłum. B.Dancygier. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Buttler, D. Innowacje składniowe współczesnej polszczyzny. PWN, Warszawa Buttler, D., H.Kurkowska, H.Satkiewicz. Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności gramatycznej. PWN, Warszawa Cameron, D. Verbal Hygiene. The Politics of Language. Routledge, Londyn, Nowy Jork 1995, Taylor and Francis e-library Crystal, D. TheCambridge Encyclopedia of Language. CUP, Cambridge Crystal, D. The Cambridge Encyclopedia of English Language. CUP, Cambridge Handke, K. Przyczyny ograniczenia fleksji nominalnej we współczesnej polszczyźnie. W: E.Wrocławska (red.) Uwarunkowania i przyczyny zmian językowych. Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa Klemensiewicz, Z. Zarys składni polskiej. PWN, Warszawa Kowalska, A. Czynnik ilościowy w przebiegu zmian fleksyjnych. W: E.Wrocławska (red.) Uwarunkowania i przyczyny zmian językowych. Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa Malinowski M. Dlaczego: wziąć? W: Konspekt 19, 2004, dostęp

10 Anna Ścibior-Gajewska Malmkjær, K. red. The Linguistics Encyclopedia, Londyn, Routledge, Nowy Jork, Taylor & Francis e-library, Saloni, Z. i M. Świdziński. Składnia współczesnego języka polskiego. PWN, Warszawa Swan, M. How much does correctness matter? W: The Language Teacher (Online), 21 (9) sep/swan.html dostęp Vicentini, A. The Economy Principle In Language. W: Mots Palabras Words 3/2003, pdf dostęp