SPIS TREŚCI: Wstęp. Na planszy miasta, czyli edukacyjny potencjał gier terenowych. Szlakiem przedwojennych kawiarni literackich

Transkrypt

1 Tekst: Aleksandra Czetwertyńska, Magdalena Dakowska, Katarzyna Grubek, Joanna Łojas, Małgorzata Karolina Piekarska, Ewa Wygnańska Redakcja: Aleksandra Czetwertyńska, Katarzyna Grubek Korekta: Daria Dziewięcka Opracowanie graficzne i skład: Dorota Grubek Druk: Roband Zdjęcia: Adam Borowski, Aleksandra Czetwertyńska, Zuzanna Naruszewicz, Małgorzata Karolina Piekarska, Rafał Sokalski, zbiory Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, archiwum CEO Dziękujemy pani Małgorzacie Karolinie Piekarskiej za wsparcie i udostępnienie materiałów do scenariusza gry Śladami Tolka Banana. SPIS TREŚCI: Wstęp Na planszy miasta, czyli edukacyjny potencjał gier terenowych Szlakiem przedwojennych kawiarni literackich Co się zdarzyło na Próżnej? Literackie Centrum Warszawy. Z wizytą u pisarzy Warszawa Mirona Białoszewskiego ISBN Fundacja Centrum Edukacji Obywatelskiej Warszawa 2009 Dwadzieścia lat wolności. Widok z Pałacu Kultury Śladami Tolka Banana Jak przygotować grę literacką? 54 Publikacja finansowana ze środków Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy.

2 Wstęp: Zapraszamy was na wycieczkę po Warszawie. Wycieczkę niezwykłą, pełną niespodzianek, tajemniczych spotkań i wydarzeń. Zapraszamy do zorganizowania literackiej gry miejskiej. Czy wiecie gdzie przesiadywał godzinami Tuwim, dlaczego Białoszewski wspinał się na Prudential (i gdzie znajduje się ten budynek), na co patrzyła Dąbrowska przez swoje okno i skąd się wzięła muka? W tej publikacji znajdziecie propozycje scenariuszy gier miejskich po Warszawie oraz dowiecie się, jak zorganizować własną grę. Życzymy wszystkim ciekawych spotkań z literaturą na ulicach Warszawy. Scenariusze gier można traktować jako gotową instrukcję lub tylko jako wskazówki do przeprowadzenia gry. Niektóre z nich mają wersje do wyboru i dodatkowe zadania, które można wykorzystać według potrzeb. Materiały pomocnicze, których nie ma w tej książce, a mogą się przydać w organizacji gier, znajdziecie na stronie internetowej Centrum Edukacji Obywatelskiej, Na planszy miasta, czyli edukacyjny potencjał gier terenowych Zamiast organizować wycieczkę, której uczestnicy są tylko biernymi odbiorcami, może warto zaproponować uczniom aktywny udział w grze terenowej? Miasto to gra, miasto jest planszą takie spojrzenie na przestrzeń miejską zachęca do twórczych działań, zabawy i przyjrzenia się detalom miasta. Uczestnicy gry zanurzają się w przeszłość miasta i poznają jego współczesne oblicze. Miasto jest głównym bohaterem gry. Autorzy gier miejskich czerpią z tradycji dziecięcych podchodów albo harcerskich gier terenowych. Kiedyś wystarczyły kreda, patyk do zaznaczania strzałek, koperty, kilkoro znajomych. W grach z większą liczbą zadań o pełnienie roli punktowego byli proszeni znajomi, członkowie rodziny lub mieszkańcy sprzedawczyni w sklepie, pani na poczcie etc. Gry terenowe, poza elementem zabawy ćwiczyły umiejętność poruszania się w terenie (orientacji), komunikacji z innymi ludźmi, służyły sprawdzeniu wiedzy i były źródłem nowych wiadomości. Dzisiaj w grze miejskiej może wziąć udział każdy, kto w niekonwencjonalny sposób chciałby zwiedzić miasto, poznać lepiej jego historię, podążyć śladami autentycznych bądź fikcyjnych postaci bohaterów książek. Pojawia się coraz więcej propozycji gier przygotowanych pod patronatem organizacji pozarządowych, samorządów (zwłaszcza wydziału promocji), instytucji. Centrum Edukacji Obywatelskiej, w ramach programu Ślady przeszłości przygotowało publikację ze scenariuszami gier terenowych po Warszawie śladami zabytków oraz ważnych wydarzeń w historii miasta (np. powstania listopadowego czy architektury PRLu). Gry terenowe cieszą się dużym powodzeniem wśród młodych ludzi ze względu na elementy rywalizacji, zabawy, wchodzenie w rolę. Gra oparta na literaturze lub nawiązująca do historii ma dodatkowy walor edukacyjny. Może być świetnym uzupełnieniem lekcji historii, języka polskiego, historii sztuki, itp. To również doskonały pomysł na wycieczkę szkolną! Miasto to wielka plansza, na której można wyznaczać własne trasy według wybranego tematu. Wystarczy określić zasady gry, punkty, zadania. Gra terenowa to bardzo otwarta formuła: można wcielać się w role, przenosić w czasie, nawiązywać do fabularnych gier, angażować znajomych, mieszkańców. Warto włączyć uczniów w przygotowania i organizację gry, w której wezmą udział ich koleżanki i koledzy z innej klasy lub szkoły. A zatem, czas rozpocząć grę! 2 3

3 Szlakiem przedwojennych kawiarni literackich Plac Teatralny Senatorska Wierzbowa Moliera Kozia Krakowskie Przedmieście Ogród Saski Królewska Kredytowa Traugutta Cele gry: przybliżenie uczniom warszawskiej atmosfery lat międzywojnia wyrobienie umiejętności uważnego obserwowania i odczytywania śladów historii miasta umiejscowienie ważnych wydarzeń literackich w przestrzeni miasta. Czas: 3 godziny Mazowiecka Świętokrzyska Chmielna Warecka Aleje Jerozolimskie Nowy Świat Smolna Rondo de Gaulle a Przebieg gry: Gra rozpoczyna się na skwerku przy Rondzie de Gaulle a, a kończy na ul. Senatorskiej (w okolicy pl. Bankowego). Uczestników dzielimy na dwie grupy (ok. dziesięcioosobowe zespoły). Druga grupa startuje 30 minut po wyruszeniu pierwszego zespołu. Na starcie grupy otrzymują kopertę ze wskazówkami, w którą stronę się kierować. Uczestnicy docierają do kolejnych punktów, gdzie znajdują karty do gry z zadaniami i kolejne wskazówki. Karty chowa tam wcześniej jeden z opiekunów grupy. Co będzie potrzebne? aparat (przynajmniej jeden na grupę) długopisy koperty z kartami do gry 2 stare kapelusze arkusze papieru białe serwetki kartoniki z logami dawnych firm cukierniczych (materiał do pobrania na stronie CEO) laptop i płyta z piosenkami Miłość ci wszystko wybaczy i Pierwszy znak 4 5

4 Wojciech Herbaczyński, W dawnych cukierniach i kawiarniach warszawskich, PIW, Warszawa 1983 Tomasz Mościcki, Qui pro quo. Kochana stara buda, Łomianki 2008 Magdalena Samozwaniec, Maria i Magdalena, cz. 2., Glob, Warszawa 1989 Antoni Słonimski, Alfabet wspomnień, PIW, Warszawa 1989 Julian Tuwim, Cukiernie, w: Cicer cum caule, czyli groch z kapustą, Sagittarius, Warszawa 1994 Tadeusz Wittlin, Ostatnia cyganeria, Czytelnik, Warszawa 1998 Jerzy Zaruba, Z pamiętników bywalca. Patrząc na Warszawę, Iskry, Warszawa 2007 Andrzej Zawada, Dwudziestolecie literackie, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2005Bibliografia Wprowadzenie: Nowy Świat najbardziej literacka ulica Warszawy. Pod względem związków z literaturą może z nią konkurować tylko Krakowskie Przedmieście. Była to ulubiona trasa spacerowa poetów, dziennikarzy, wydawców, aktorów, zaś kawiarnie były nie tylko miejscem spotkań zakochanych, ale pełniły funkcję nieformalnych instytucji kultury. Przy kawiarnianym stoliku redaktorzy planowali kolejne numery pism, ludzie pióra dyskutowali o problemach literatury, omawiali premiery, poeci czytali swoje wiersze, dyrektorzy teatrów ogródkowych umawiali aktorów na kolejny sezon. Wędrówkę po warszawskich knajpach, w których niegdyś kwitło życie literackie, zaczniemy od dawnej kawiarni-mleczarni Udziałowej (róg Nowego Światu 15 i Al. Jerozolimskich), gdzie dziś mieści się Empik. Pierwsza grupa rusza prosto do Udziałowej i tam dostaje I kartę do gry. Druga grupa w tym czasie ma za zadanie odnaleźć siedzibę wydawnictwa Iskier, ul. Smolna 40 (ostatnie piętro) i poszukać tam karykatury Franciszka Fiszera. Przygotowując grę należy telefonicznie uprzedzić o wizycie grupy (tel ). gdy już wstałem to znaczy skończyłem lekturę w łóżku wyfraczony, ze świeżym goździkiem w butonierce, ruszałem na mój codzienny szlak hańby : Udziałowa, Kresowa, Ziemiańska, Oaza, gdzie spektakle zaczynały się o północy. A nad ranem zdarzało mi się wsiąść do pociągu, by zakończyć małą czarną w Wiedniu. No ale nie uprzedzajmy faktów zapraszam do Udziałowej! Przeczytajcie poniższy tekst i spróbujcie odtworzyć dalsze dzieje kawiarni posługując się tablicami pamiątkowymi na elewacji kamienicy oraz tabliczką informacyjną ze starym zdjęciem w kawiarni Empik Cafe. Udziałowa jedna ze znanych mleczarni-kawiarni, której lata świetności przypadły na przełom XIX i XX wieku. Początkowo było to miejsce, w którym inteligencja warszawska spożywała późne drugie śniadanie lub kolacje stąd nazywana była mleczarnią. Udziałowa zaopatrzona była w prasę krajową i zagraniczną, a wieczorami grała tam orkiestra. Było to miejsce spotkań artystów, satyryków, poetów, literatów ówczesnej Warszawy. Bywał tu Władysław Reymont z żoną, Antoni Lange, Kazimierz Tetmajer, Stefan Jaracz, a także członkowie redakcji Chimery. W Udziałowej Stefan Żeromski poznał swoją przyszłą żonę Annę, obiecującą malarkę. Jednak po I wojnie światowej przyzwoici ludzie przestali tam bywać, a miejsce cyganerii zajęli handlarze i spekulanci. W końcu urządzono zamiast niej luksusową kawiarnię Cafe Club Wskazówka apteczna: Naprzeciwko Udziałowej mieściła się mleczarnia Nadświdrzańska, potem znana pod nazwą Gastronomia z wielką dwupiętrową werandą mogącą pomieścić setki gości. Tej restauracji dziś już nie znajdziecie, ale jest za to urządzona w dawnym stylu apteka. APTEKA Za wykonanie zadań specjalnych otrzymacie karteczki ze znakami firmowymi dawnych cukierni. Przemierzając trasę gry, fotografujcie tablice pamiątkowe związane z postaciami świata literatury i sztuki. Za wykonanie co najmniej sześciu zdjęć nagroda dla grupy. Udziałowa, róg Nowego Światu 15 i Al. Jerozolimskich KARTA I Uczestników gry wita legendarna postać kawiarnianego świata Franc Fiszer apostoł kawiarniany, myśliciel i poeta, który nigdy niczego nie napisał, ale zostało po nim mnóstwo anegdot i wspomnień. Witam miłe Panie i Panów bardzo miłych! Stoję przed Wami nie wiadomo po co. Poproszono mnie, żebym pełnił rolę Państwa przewodnika, pewnie dlatego, że umarłem dawno temu i mam teraz dużo czasu. Za życia też nie narzekałem na jego brak. Głupcy opowiadali, że byłem leniem, obibokiem. A przecież nicnierobienie to najtrudniejsza rzecz na świecie! Nie każdy by tak potrafił nie martwić się o jutro, o majątek, o opinię Zdarzało się, że byłem głodny, gdy nikt ze znajomych nie zaprosił mnie akurat na obiad, ale co to za sztuka filozofować z pełnym brzuchem, to umie każdy. Natomiast mój mózg pracował stale i w każdych warunkach, iskrzył dowcipem, tropił nonsensy, zderzał przeciwności. Moje dowcipy, bon moty powtarzała cała Warszawa! Często na koniec i mnie ktoś usiłował zabawić moim własnym żartem... Zapraszam Was na wyprawę szlakiem, który niegdyś przemierzałem co dzień. Wieczorem, 6 7

5 KARTA II Przeczytajcie tekst o cukierniach, który wyjaśni wam, co kiedyś łączyło aptekę i kawiarnię. Przeciętny inteligent warszawski okresu międzywojennego miał zazwyczaj dwa mieszkania: jedno normalne, z żoną, dziećmi i służącą : drugim, do którego się przy każdej okazji wymykał, była cukiernia lub kawiarnia.( ) Godzinami wysiadywał przy sakramentalnej pół czarnej lub dużej z podwójnym cukrem obłożony gazetami, obstawiony a raczej obsiedzony przyjaciółmi i znajomymi, politykował z nimi, plotkował, ubijał interesy.( ) Mój nieodżałowany przyjaciel, zmarły przed wojną fizyk Józef Kramsztyk, był tak zakamieniałem kawiarniarzem, że gdy wszelkie zakłady gastronomiczne były zamknięte (w pierwsze święto Bożego Narodzenia i Wielkiej Nocy), chodził do apteki, siadał za kontuarem i zamawiał wodę sodową z sokiem. Gdy mu tłumaczyłem, że wodę z sokiem można mieć w domu, Józio odpowiadał: Nic nie rozumiesz. W domu się nie płaci. Znałem i takich, których dobrze po północy trzeba było gwałtem z cukierni wypraszać. Wyszedł już właściciel, wyszli kelnerzy, kobiety sprzątały zaśmieconą salę, stawiały krzesła na stolikach, a on furt siedział przy stoliku, nie mogąc się rozstać ze swoją cukiernią... Bo to była jego cukiernia jego drugi dom albo, powiedzmy, klub. Większość z tych kawiarnianych lokali miała swoją własną stała klientelę. Za moich czasów studenckich (czasy te ograniczyły się do paru miesięcy r.1916) gasła już gwiazda słynnej Udziałowej, siedliska warszawskiej bohemy. Zaczynała się Ziemiańska, która aż do r była miejscem spotkań literatów. U Lursa przesiadywali aktorzy starszej generacji, z Mieczysławem Frankiem na czele. U Semadeniego, na górce, zbierali się szachiści, w Szwajcarskiej dziennikarze, w Europejskiej asy sanacyjne i cudzoziemcy, w Kresach uchodźcy z Udziałowej, u Kleszcza kombinatorzy wyścigowi, a w cukierni u wylotu ulicy Niecałej, na wprost Ogrodu Saskiego, gromadzili się wykwintniejsi szopenfeldziarze i pajęczarze stolicy Nie wymieniłem nawet połowy słynnych warszawskich cukierni (Blikle, Starorypiński, Ardelli i tyle innych, a z nowszych Sim, Ips, Swan, bo ich dzieje wymagałyby napisania całej książki. Może to kiedyś zrobi historyk obyczajów. Służę mu drobnym przyczynkiem opisem wytwornej cukierni warszawskiej sprzed stu lat. (Kurier Warszawski 1845, nr 16, 17 stycznia) 1 Zapiszcie sobie wymienione w tekście nazwy cukierni i przypasujcie im grupy gości. Sugestia 2: Do odegrania scenki można wykorzystać ławeczkę u wylotu Chmielnej. W tym miejscu często można usłyszeć przedwojenne szlagiery w wykonaniu kapeli z Chmielnej. Jeśli będziecie mieli szczęście spotkać muzykantów, możecie poprosić o zagranie piosenki, która pasowałaby do waszej sceny (np. Już taki jestem zimny drań albo Tango andrusowskie). Nie zapomnijcie wtedy wrzucić paru groszy do kapelusza. Za wykonanie zadania specjalnego otrzymujecie znaczki firmowe przedwojennych cukierni. Wskazówka do dalszej drogi: Nie ma chyba warszawiaka, od wnuczka po dziadka, który by jej nie znał. Jeżeli nawet trafił się ktoś ( ) kto w niej nigdy niczego nie kupował, to trudno uwierzyć, żeby idąc Nowym Światem ani razu nie przystanął przed wystawą. Pączki pączkami, strucle struclami, ale często bywa i coś więcej wartego obejrzenia i poczytania. Pojawiają się fotografie, dokumenty, ważne dla dziejów firmy. Dbał o to Jerzy Blikle, trzeci z kolejnych dziedziców firmy. 3 Czy czujecie już zapach pączków? Idźcie tam, gdzie można dowiedzieć się, jak powinien wyglądać i smakować wzorcowy pączek. Odszukajcie wejście z datą 1869 r., tam otrzymacie kolejną kartę do gry. Cafe Blikle, Nowy Świat 35 Wskazówka: Po lewej stronie Nowego Światu, podążając za rosnącą numeracją, znajdziecie tablicę dotyczącą pewnych faktów z życia autora tekstu o cukierniach. Sfotografujcie ją. Kolejną wskazówkę i zadanie specjalne znajdziecie u kwiaciarki na Chmielnej. Podczas gdy uczniowie wykonują zadania, jeden z opiekunów grupy zostawia karty w wytyczonych miejscach. Nowy Świat, róg Chmielnej KARTA III Przeczytajcie wiersz Juliana Tuwima Coloqium niedzielne na ulicy 2 (wiersz do pobrania na stronie CEO) i podzielcie się refleksjami, jakie różnice w obyczajowości zaszły od czasów międzywojnia. Zadanie specjalne: Spróbujcie odegrać wiersz jako scenkę. Sugestia 1: W scence mogą wziąć udział dwie osoby lub więcej. Milcząca nieznajoma może mieć nawet pięciu adoratorów, gdy rozdzielicie zwrotki między kilka osób. Każdą zwrotkę można zagrać z innymi emocjami: uwodzicielsko, nieśmiało, nonszalancko, ze smutkiem, ironicznie. Jeśli wszyscy chcieliby wziąć udział w tym zadaniu, można scenki odegrać w parach. Ile głów, tyle pomysłów. 8 9

6 KARTA IV Jesteście w restauracji, w której niegdyś można było spotkać Boya-Żeleńskiego z Ireną Krzywicką, Żeromskiego, Reymonta i Sienkiewicza. Zajadali tu pączki również aktorzy Osterwa, Solski, Frenkiel i Zelwerowicz oraz malarze Fałat, Chełmoński, Kostrzewski. To tylko niektórzy z gości Zapytajcie w bufecie restauracji, czy można obejrzeć jakieś zdjęcia, pamiątki i autografy wiszące na ścianach kawiarni? (Opiekun grupy może zapowiedzieć przyjście uczniów i zostawić karty do gry na bufecie restauracji). Spróbujcie odnaleźć zdjęcie i podpis Ignacego Jana Paderewskiego. Nie zasiedźcie się zbyt długo, bo w cukierni obok czekają na was kolejne zadania. Cukiernia Blikle Poproście o komiks wydany z okazji 140. rocznicy założenia firmy. Przeczytajcie go przy stoliku w cukierni i policzcie, które to już pokolenie znanej rodziny zajmuje się cukierniczym rzemiosłem. Teraz przeczytajcie teksty i odpowiedzcie na umieszczone poniżej pytania. Lokal cukierni podzielony był na trzy części. Pokój bezpośrednio od wejścia przeznaczony był specjalnie dla dyrektorów teatrów prowincjonalnych. Już od wczesnego ranka dyrektorzy przesiadywali w lokalu, lustrując kandydatów do swoich teatrów na sezon zimowy Młodzi aktorzy lokowali się w drugim pokoju od frontu. Był jeszcze pokój bilardowy tam również przesiadywaliśmy dla zasięgnięcia pewnych informacji dotyczących dyrektorów Pokój, w którym siadywaliśmy, był wypełniony do ostatniego miejsca, jak na jakimś występie sławnej gwiazdy kabaretowej. W cukierni Bliklego na NS funkcjonowała nieoficjalnie giełda aktorska ( ). Można tam było co dzień widzieć przez okno wygolone męskie twarze, znane ze sceny w rolach bohaterów, królów, amantów, cnotliwych ojców i komików, drapieżne profile tragiczek, obwisłe, jakby gutaperkowe, policzki charakterystycznych i malowane buziaki młodziutkich debiutantek i uroczych naiwnych. Cała ta galeria żywych portretów uosabiała najrozmaitsze fazy troski, niepokoju, oczekiwanie na upragnione engagement, od którego zależał przyszły rok, a nieraz cała egzystencja i kariera aktora na dorobku. 4 Kresowa zyskała furorę dzięki położeniu na drodze między Uniwersytetem, Akademią Sztuk Pięknych i Konserwatorium przy Ordynackiej. A ponieważ artystom udzielano tu kredytu, to w Kresowej nigdy nie brakowało początkujących malarzy, rzeźbiarzy, pisarzy czy poetów. Oryginałem był malarz Kamil Witkowski odwiedzający Kresową wraz ze swoją kaczką Leokadią. Co prawda, znany rysownik Jerzy Zaruba twierdził, że była to indyczka Leokadia. Jeszcze ktoś inny zapamiętał Witkowskiego z indyczką, ale o imieniu Balbina. I jak tu dojść prawdy? Pewne jest jednak to, że Witkowski był autorem malowideł w małej kawiarni Pod Pikadorem. Antoni Słonimski we wspomnieniach określił je jako upiorne dekoracje wnętrza. Nic dziwnego, w końcu malarz był przedstawicielem młodej zbuntowanej sztuki 5 Zadanie specjalne: Zaprojektujcie logo kawiarni Kresowej z wykorzystaniem motywu kaczki (lub indyczki). Wskazówka: Aby odnaleźć miejsce, gdzie była kawiarnia nowej poezji, udajcie się pod adres wskazany w manifeście pikadorczyków. 6 Opiekun grupy rozdaje ulotki z tekstem manifestu grupy literackiej Pikadora. Pod Pikadorem, Nowy Świat 57 Ówczesna kawiarnia pełniła funkcję biura pośrednictwa pracy. Przedyskutujcie, czy dzisiaj również kawiarnie odgrywają podobną rolę? W jaki sposób dziś młodzi aktorzy szukają angażów? Wskazówka: Odszukajcie miejsce, gdzie znaleźli schronienie uchodźcy z Udziałowej z tekstu Tuwima o cukierniach. Podpowiedź: Gdzie niegdyś były Kresy, dziś mieszczą się Delikatesy... Kawiarnia Kresowa, Nowy Świat KARTA V Zanim narodziła się literacka kawiarnia Ziemiańska, chodziło się do kawiarni Kresowej. Podawały tu panie wypędzone przez rewolucję z dworków na wschodzie, czyli na kresach dawnej Rzeczypospolitej, i stąd wzięła się nazwa kawiarni

7 KARTA VI Po odzyskaniu niepodległości, gdy Polska wybuchła, młoda poezja wyszła na ulicę. Plakaty z wierszami wisiały w witrynach kawiarń, na słupach ogłoszeniowych były rozdawane przechodniom. Przejdźcie przez bramę kamienicy, znajdźcie wolną ławeczkę i zapoznajcie się z tekstami. Uzupełnijcie luki w tekście Antoniego Słonimskiego (i odszukajcie w nim wskazówkę, gdzie znajduje się kolejny tekst). Regulamin i cennik dla gości Pikadora można zawiesić na pobliskim drzewie. 7 Mieliśmy wtedy wszyscy po dwadzieścia dwa lub trzy lata, a Leszek tylko siedemnaście. Jesienią roku w pamiętny dzień. listopada, kiedy Warszawa wrzała, gdy tłumy snuły się po mieście w gorączkowym uniesieniu, w tych dniach, gdy słowa wolność, niepodległość, Polska, komunizm i rewolucja nie miały w sobie odcienia szarej codzienności lub nawet rozczarowania albo zniechęcenia byliśmy pełni zapału, siły i nadziei. Wieczorem w dniu otwarcia.. zebrała się cała elita ówczesnej Warszawy. Tej nocy zapuściliśmy pierwsze korzenie w ziemię tradycji literackiej, aby wrosnąć z czasem w drzewo współczesnej poezji. 8 Wieczory Pikadora nie były przeznaczone dla wybrańców, do kawiarni za drobną opłatą mógł wejść każdy, by posłuchać poetów mówiących swoje wiersze przed tłumem. Poeci zrywali z romantycznym i młodopolskim etosem stawiającym poetę ponad społecznością. Sprawdźcie w kpiarskim Regulaminie, ile wy byście zapłacili za wejście, a ile za uściśnięcie ręki poecie. Przeczytajcie zerwane z drzewa wiersze np. Wiosna, Czyhanie na Boga, Mochnacki Wskazówka mazowiecka: Stąd przekroczyć tylko jezdnię Świętokrzyskiej, ulicy bukinistów, i wnet biegnie przodem intelektualna Mazowiecka z wystawą obrazów Garlickiego i księgarnią Mortkowicza, wydawcy poetów Skamandra. Obok mieni się kolorami kwiaciarnia Złocień, a tuż przy niej pachnie ciastem kawiarnia Ziemiańska, gdzie na półpiętrze przesiadują Skamandryci. Na tej ulicy nawet wielka, woniejąca lawendą Apteka Mazowiecka ma artystyczny wydźwięk, gdyż jej naczelnym farmaceutą jest aktor i pieśniarz-gitarzysta: Marian Rentgen, ulubieniec stolicy. Na Mazowieckiej pod numerem 7 mieszka Julian Tuwim, a opodal malarz Stefan Norblin i aktorka Lena Żelichowska, kierownik agencji teatralnej Konstanty Kot Woyciechowski z żoną artystką dramatyczną Zofią Grabowską ( ) 9 To nie koniec długiej listy literackich powiązań ulicy Mazowieckiej. Udajcie się pod wskazany w tekście adres, gdzie przez pewien czas mieszkał Julian Tuwim. Sprawdźcie, ile czasu zajmował mu spacer do Małej Ziemiańskiej. Aby rozwiązać kolejne zagadki, udajcie się do Galerii w Domu Artysty Plastyka. Zadania Kto jest kto? Uczniowie dostają pierwszą kopertę z fragmentem wspomnień Magdaleny Samozwaniec i próbują zgadnąć, kim są trzej panowie wymienieni w tekście. Następnie otrzymują kopertę z kolejnym fragmentem wspomnień, który ujawnia nazwiska poetów. Uczniowie mają za zadanie dopasować wcześniejsze charakterystyki do nazwisk. A na koniec w nagrodę czytają trzeci fragment, w którym poznają innych bywalców Ziemiańskiej (materiał do pobrania na stronie CEO). Kolejnym zadaniem jest rozpoznanie postaci z karykatury Jerzego Zaruby i Władysława Daszewskiego 10. Ponoć wiele utworów Skamandrytów zostało napisanych w Ziemiańskiej na serwetkach. Uczniowie otrzymują paczkę pergaminowych serwetek i piszą na nich znane im tytuły utworów Skamandrytów. Mogą to być zarówno wiersze, jak i tytuły piosenek, felietony, wspomnienia. Zadanie specjalne: Najkrótszą drogą dotrzyjcie do drugiej literackiej ulicy. Udajcie się w stronę hotelu, do którego z Nowego Światu przenieśli się poeci Pikadora. W tej samej kawiarni według Tuwima przesiadywały asy sanacyjne i cudzoziemcy. Zajrzyjcie do swoich notatek z Apteki. Czy już wiecie, jak nazywała się ta kawiarnia? W piwnicach Hotelu pikadorczycy występowali wspólnie z futurystami. Jednak nastrój zbiorowego Kochajmy się! wygasł i coraz obojętniej słuchano przy kawiarnianych stolikach poezji. Rzeczywiści zwolennicy liryki kierowali się do księgarń, zwolennicy literatury mówionej do kabaretów. 11 Wskazówka rodem z Pana Tadeusza: Zostawcie po prawej stronie mickiewiczowską kawiarnię, a znajdziecie Muzeum Karykatury. Muzeum Karykatury, Kozia 11 Mała Ziemiańska, Mazowiecka KARTA VII Franc Fiszer: Przepraszam, że Was zostawiłem samych na tak długo. Wracam właśnie od Wróbla. To tam za rogiem, gdzie towarzystwo z Ziemiańskiej chadza na obiadki. Jak widzicie, mamy tu prawdziwy trójkąt literacki : wydawnictwo Rój na Kredytowej; wielką księgarnię Mortkowicza, no i nasz Parnas Małą Ziemiańską, która nie jest wcale taka mała, ze dwieście osób się zmieści. A tłok jest niezwykły, bo mieszkańcy przychodzą tu nie tylko na małą czarną, ale żeby popatrzeć na sławnych poetów, malarzy, aktorów. Leszek ciętym słowem odgania natrętów, którzy usiłują przysiąść się do stolika poetów na półpiętrze. Tam właśnie znajdziecie piątkę z Pikadora, która przywdziała nowy skafander, przepraszam, przybrała nowe imię Skamander. Mnie dotąd chętnie tam witali, ale kiedy zaczęli ignorować mego przyjaciela Leśmiana, przesiadłem się na parter do malarzy. Tam, gdzie nad stolikiem Tadzio Gronowski namalował filiżankę kawy, przytwierdził do niej łyżeczkę i podpisał Stolik zarezerwowany. Radzę wam, nie zawracajcie dziś głowy Skamandrytom, idźcie do malarzy KARTA VIII W zasobach Muzeum można znaleźć karykaturę autorstwa Zaruby: Fiszer, Boy, Słonimski przy stoliku w Ziemiańskiej. Posłuchajcie fragmentów wspomnień Zaruby o Francu Fiszerze. Czy przypomina on Wam jakąś postać z literatury? Podpowiedzią niech będzie informacja, ze Fiszer był dobrym znajomym Jana Brzechwy. Ewentualnie: W kiosku Muzeum odnajdźcie karykatury innych pisarzy międzywojnia autorstwa Eryka Lipińskiego i Szymona Kobylińskiego. Wskazówka teatralna: To muzeum jest prawdziwą kopalnią informacji na temat artystów dawnej Warszawy i nie tylko. Są tam pamiątki związane z wybitnymi ludźmi teatru, projekty scenograficzne, kostiumy, fotografie, rękopisy, dokumenty, afisze, programy, nuty, płyty, negatywy, a nawet karty do gry z wizerunkami aktorów i teatrów 12 13

8 Muzeum Teatralne, Wierzbowa Co się zdarzyło na Próżnej? KARTA IX Dzika Nasza gra skończy się na ulicy Canaletta. U jej wylotu przy Senatorskiej przed wojną stał Pasaż Luxenburga, a w jego podziemiach działał słynny kabaret Qui pro quo. Jego gwiazdami były m.in. Hanka Ordonówna, Mira Zimińska, Zula Pogorzelska, Eugeniusz Bodo. Rozpoznaj na zdjęciach słynnych aktorów. Dopasuj fotografie do nazwisk. Autorami tekstów w Qui pro quo byli Julian Tuwim i Marian Hemar, autor ponad dwóch tysięcy piosenek dla największych polskich artystów. Hemar podał taki oto przepis na szlagiery: Kiedy piosenka jest udana? Kiedy łatwo wchodzi w ucho, a wychodzi trudno, kiedy przez co najmniej trzy dni z rzędu bzyka namiętnie dookoła głowy, ciśnie się na usta pomiędzy jedną łyżką strawy, a drugą i prześladuje umysł, nie przerywając snu. Według tej recepty powstało wiele przebojów, które przetrwały lata Wspomnij mnie, Pensylwania, Mały gigolo, Nikt, tylko Ty, Tyle jest miast nuciły kolejne pokolenia. Grupa, która pierwsza skończy może zajrzeć do archiwum Muzeum Teatralnego, by dowiedzieć się jakie pamiątki po Marianie Hemarze można tam znaleźć. Ewentualnie: Wejdźcie do najbliższej kafejki internetowej i wyszukajcie w internecie, kto był autorem muzyki i słów piosenki Miłość Ci wszystko wybaczy oraz Pierwszy znak. Możecie też wysłuchać tych piosenek w oryginalnym wykonaniu (opiekun grupy przynosi płytę i laptop). Przypisy : 1 J. Tuwim, Cukiernie, [w:] Cicer cum caule, czyli groch z kapustą, Sagittarius, Warszawa A. Zawada, Dwudziestolecie literackie, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2005, s W. Herbaczyński, W dawnych cukierniach i kawiarniach warszawskich, PIW, Warszawa 1983, s W. Herbaczyński, W dawnych cukierniach i kawiarniach warszawskich, PIW, Warszawa 1983, s J. Zaruba, Witkowski z indyczką [w:] Dwudziestolecie literackie, pod red. A. Zawady 6 A. Zawada, Dwudziestolecie literackie, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2005, s A. Zawada, Dwudziestolecie literackie, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2005, s A. Słonimski, Alfabet wspomnień, PIW, Warszawa T. Wittlin, Ostatnia cyganeria, Czytelnik, Warszawa A. Zawada, dz. cyt. s. 78 lub A. Słonimski, Alfabet wspomnień, PIW, Warszawa A. Zawada, Dwudziestolecie literackie, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2005 Żelazna Pawia Żelazna Nowolipie Al. Solidarności Chłodna Elektoralna Grzybowska Plac Grzybowski Pańska Pańska Śliska Śliska Twarda Niska Smocza Anielewicza Dzielna Nowolipki Krochmalna Złota Ciepła Stawki Al. Jana Pawła II Al. Jana Pawła II Twarda Sienna Miła Dzika Karmelicka Niska Pawia Plac Bankowy Plac Mirowski Ptasia Mariańska Stawki Anielewicza Próżna Bagno Świętokrzyska Emilii Plater Zielna Niska Nalewki Marszałkowska Andersa Franciszkańska Bonifraterska Długa 14 15

9 Cele gry: przywołanie klimatu i charakteru przedwojennej żydowskiej Warszawy (ulice, targowiska, kamienice, świątynie) próba odczytania miasta za pomocą dźwięków, zapachów przybliżenie twórczości i życiorysu Isaaca Bashevisa Singera. Czas: 2,5 godziny Przebieg gry: W grze mogą wziąć udział dwie grupy (po ok. 10 osób), które wyruszają z tego samego punktu w odstępie 15 minut. Gra rozpoczyna się w okolicach budynku Arsenału (na dawnych Nalewkach), a kończy na ul. Próżnej. Uczniowie otrzymują plan miasta z wyraźnym oznaczeniem miejsc, które pojawią się na trasie gry, materiały ikonograficzne przedwojennej Warszawy (mapki, zdjęcia), a na kolejnych punktach dalsze wskazówki (np. podkreślenia w tekstach) i zadania do wykonania. Świat Singera jest bardzo zmysłowym światem. Singer rejestruje skrupulatnie adresy domów, miejsca, wygląd mieszkańców. Warszawa w jego wspomnieniach ma konkretne barwy, dźwięki. Każda ulica ma u niego swój zapach. Miasto wydziela swoją woń, pachnie chlebem, kawą, końskim gnojem, dymem kolei. Idąc tym tropem, uczniowie mają za zadanie skatalogowanie zapachów i dźwięków dawnej i dzisiejszej Warszawy. Nagrywają na dyktafon bądź telefon komórkowy odgłosy wybranych ulic, notują zapachy. Uczniowie zaznaczają na współczesnej mapie domy, ulice, świątynie, których już nie ma. Przewodnikiem po tamtej, wielokulturowej Warszawie będzie Isaac B. Singer oraz bohaterowie jego powieści Jasza Mazur i Maks Barabander. Uczniowie w tekstach, które otrzymają podczas gry, podkreślają nieznane, obco brzmiące słowa i wyrażenia. W ten sposób, każda grupa tworzy słowniczek pojęć. Co będzie potrzebne? plan centrum Warszawy zdjęcia przedwojennej Warszawy plan okolic Nalewek z 1939 roku zdjęcia ulic współczesnej Warszawy dyktafon (ewentualnie) walizka koperty kartki z definicjami trudniejszych słów długopisy duży arkusz papieru Osoby: Jasza Mazur sztukmistrz z Lublina Maks Barabander handlarz nieruchomościami Mężczyzna z walizką Jubiler Listonosz Sprzedawca kwiatów Eleonora Bergman, Nie masz bóżnicy powszechnej. Synagogi i domy modlitwy w Warszawie od końca XVIII do początku XXI wieku, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2007 Zbigniew Pukalski, Nalewki. Z dziejów polskiej i żydowskiej ulicy w Warszawie, Oficyna Graficzno-Wydawnicza Typografika, Warszawa 2003 Isaac B. Singer, Miłość i wygnanie, przeł. Lech Czyżewski, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA, Warszawa 2001 Isaac B. Singer, Sztukmistrz z Lublina, przeł. Krystyna Szerer, PIW, Warszawa 1990 Isaac B. Singer, Szumowiny, przeł. Łukasz Nicpan, Phantom Press International, Gdańsk 1992 Isaac B. Singer, Felietony, eseje, wywiady, przeł. Tomasz Kuberczyk, Sagittarius, Warszawa 1993 Isaac B. Singer, Rodzina Muszkatów, Dom Księgarski i Wydawniczy Fundacji Polonia, Warszawa 1992 Agata Tuszyńska, Singer. Pejzaże pamięci, Wydawnictwo Marabut, Gdańsk 1994Bibliografia Wprowadzenie: Każda żydowska ulica była samodzielnym miastem pisał w artykule w Forwerts, z dnia roku Isaac Bashevis Singer, wspominając Warszawę swojego dzieciństwa i lat późniejszych. Mieszkał w niej (z przerwami na Biłgoraj) przez trzydzieści lat. Singer, pisarz pochodzenia żydowskiego, urodzony w Leoncinie pod Warszawą wyjechał do Nowego Jorku w 1935 roku i mieszkał tam do końca życia (1991 r.). Ale w swoich powieściach, felietonach i w wywiadach wracał często do lat warszawskich. Chciał utrwalić przedwojenny obraz Warszawy, szczególnie klimat żydowskich dzielnic. Ech, przyznam się, mam jeden stary, podniszczony plan Warszawy powiedział kiedyś czasem do niego zaglądam, żeby nie strzelić głupstwa. 1 W dalszej części artykułu czytamy: Wiem, że z Warszawy Żydzi zniknęli, ale tak naprawdę nie umiem sobie tego wyobrazić, kiedy mówię: Warszawa, to oczami duszy widzę dawną, żydowską Warszawę. Widzę żydowskie ulice, kramy, bóżnice, domu nauki, targowiska, podwórka pełne żydowskich mieszkańców. 2 Spróbujemy spojrzeć na Warszawę oczami Singera i bohaterów jego książek Jaszy Mazura i Maksa Barabandera. Zadaniem uczestników gry będzie naniesienie na współczesny plan miasta wybranych kamienic, adresów, kramów, które zostały zniszczone podczas II wojny światowej. Chcemy zaprosić również do odtworzenia zmysłowej mapy przedwojennej żydowskiej Warszawy: z jej zapachami, dźwiękami. Przyjrzyjmy się modzie ulic Warszawy z początku XX wieku. Tej Warszawy, niestety, fizycznie już nie ma. Zachowały się jedynie jej niewielkie fragmenty. Warszawscy Żydzi dzielili stolicę na te i tamte ulice. Ten ogólny podział miasta pokrywał się z grubsza z podziałem na część północną i południową. Ale istotniejszą kategorią podziału, było uznanie jednych ulic za lepsze, a innych za gorsze. Naszą grę rozpoczniemy od dawnej ulicy Nalewki, czyli z tej gorszej strony i będziemy przemieszczać się w stronę dobrych ulic Krochmalnej, Grzybowskiej, aż do Próżnej

10 Budynek Arsenału, Długa 52 Państwowe Muzeum Archeologiczne Odnajdźcie brodatego mężczyznę z walizką. Jak wygląda? Ma na sobie długi czarny płaszcz i kapelusz. Mężczyzna wręczy wam kartki z tekstami oraz zadaniami. Poniżej podajemy kilka zadań. Można wykorzystać je wszystkie albo dokonać wyboru. Zadanie A: U zbiegu Nalewek i Długiej zobaczył więzienie, zwane Arsenałem, o czarnych wrotach i okratowanych oknach. W środku migotało światełko. Latami prześladował Maksa sen, że został zamknięty w tym właśnie więzieniu. 3 Uzupełnijcie informację: W budynku Arsenału Królewskiego, w latach mieściła się.. dom modlitwy. Była przeznaczona dla więźniów wyznania żydowskiego, którzy odbywali karę w mieszczącym się w budynku Arsenału, więzieniu karnym. Brakujące słowo to: synagoga Zadanie B: Uczniowie otrzymują zdjęcie z widokiem ulicy Nalewki (zdjęcie wykonane pomiędzy rokiem 1908 a 1915) oraz plan Nalewki i okolice z 1939 roku (materiały do pobrania na stronie CEO). Orzech Józef wytwórnia wyrobów trykotażowych Raszbark B. przedsiębiorstwo transportowe Resko s-ka z o.o. fabryka kapeluszy męskich Rosenbaum Chaskiel Haros wytwórnia krawatów i szelek Rosenblat E. D. Eder wytwórnia beretów i czapek Siekierka Nachman pracownia walizek Strumpfman L. wyrób bielizny Sznek Berek pracownia firanek Wajnberg Estera pracowania pudełek tekturowych Przyjrzyjcie się fotografii. Jaki pojazd widzicie? A teraz poszukajcie śladów po dawnej ul. Nalewki w pobliżu Arsenału. Co to za ślady? Jaką nazwę nosi dziś ta ulica? Zadanie C: Co mieściło się w kamienicach, które widać na zdjęciu? Oto podpowiedzi: Franciszkańską oświetlały latarnie gazowe i lampy w sklepach, wciąż jeszcze otwartych wbrew przepisom. Tu kupcy handlowali skórą i wyrobami tekstylnymi, modlitewnikami i piórami. Handlowano nawet w mieszkaniach na piętrze, a przez okna widać było, że mieszczą się tu też rozmaite fabryki i warsztaty. Zwijano nici, klejono papierowe torby, szyto bieliznę i parasole, robiono trykotaże. Z podwórzy dolatywał odgłos piłowania i kucia oraz stukot maszyn. Jakby to był sam środek dnia pracy. Piekarnie pracowały pełną parą, a kominy wyrzucały dym i popiół. ( ) Młodzi ludzie w długich chałatach, o potarganych pejsach, szli z księgami talmudycznymi pod pachą. W okolicy znajdowała się jesziwa oraz kilka szkół chasydzkich. ( ) Jasza znalazł wolną dorożkę dopiero na rogu Nalewek. 4 Uczniowie zapoznają się ze spisem pracowni, zakładów usługowych i sklepików w jednej z kamienic na ul. Nalewki 21 (lista wszystkich pracowni do pobrania na stronie CEO): Jasza rusza w dalszą drogę, ale najpierw postanowił zajrzeć do Rosenbauma Chaskiela oraz do Resko. Co kupił? Przydałoby się opakowanie do kogo może się udać? Po zapoznaniu się z listą pracowni na Nalewki 21, spróbujcie odgadnąć, jak nazywa się właściciel walizki spod Arsenału? Zadanie D: Mapa zapachów i dźwięków. Zanotujcie, jakie zapachy były charakterystyczne dla ul. Nalewki i jej okolic. A czy dziś dałoby się nazwać zapachy, które z tym miejscem się kojarzą? Wsłuchajcie się przez chwilę w miejsce, gdzie stoicie. Nagrajcie odgłosy ulicy na dyktafon. A jakie dźwięki można było usłyszeć w tej dzielnicy w latach 30-tych XX wieku? Mężczyzna z walizką może opowiedzieć uczniom o synagodze na Tłomackiem (po drugiej stronie ulicy, przy Błękitnym Wieżowcu). Wzniesiona została w 1878 roku. Wysadzona w powietrze 16 maja 1943 roku. W zachowanym budynku dawnej Biblioteki Judaistycznej na Tłomackiem mieści się dziś Żydowski Instytut Historyczny. Wskazówka do kolejnego punktu, której udziela Mężczyzna z walizką: Można tam oglądać ruchome obrazy, ale najpierw trzeba zapłacić za bilet

11 Kino MURANÓW Kamienica Pod Zegarem, Chłodna 20 W kasie kina Muranów można zostawić kopertę z listem od pana Singera: Witajcie! Shalom! Jakie to niezwykłe zjawisko fotografia! Utrwala, co przemija. Zachowuje, co ginie. Spójrzcie raz jeszcze na Nalewki, których już nie ma. Gdzie ustawić aparat? Najlepiej na dachu! Tam jest świetny widok na ul. Długą. A za waszymi plecami znajdzie się Nowolipie. Tam mieszkali moi bracia w wierze. Ja też robiłem zdjęcia, ale za pomocą słów. Jak już znajdziecie się na górze, przeczytajcie mój opis tej dzielnicy. Spotkacie tam Maksa B. Podpowie Wam, gdzie dalej iść. Czeka jednak na wasze hasło czytajcie uważnie tekst, który od niego otrzymacie. Taras nad Kinem MURANÓW Stąd rozciąga się widok na ulicę Długą i Arsenał. A z drugiej strony zaczyna się Nowolipie. Na uczestników gry czeka Maks, w garniturze i krawacie. Wręcza uczniom tekst Singera i przypomina, żeby: Kamienica została zbudowana w latach Odnowiona z inicjatywy jej dzisiejszych mieszkańców. Tu czeka kolejny punktowy jubiler. Wręcza kopertę ze wskazówką ukrytą we wspomnieniach Singera. I podpowiada, by rozglądać się za listonoszem. Za dobre uważano ulice położone w południowej części żydowskiej Warszawy: Śliską, Pańską, Grzybowską, Twardą, plac Grzybowski, Gnojną, Krochmalną, Mariańską. (...) Tutaj mieszkała najpobożniejsza i najbardziej konserwatywna część warszawskich Żydów. Duże firmy raczej się tu nie instalowały, najczęściej widziało się małe sklepy z żywnością, przyprawami korzennymi, mlekiem, słodyczami oraz składziki węglowe. Większość mieszkańców żyła ubogo, ale jeśli już ktoś był bogaczem, to solidnym bogaczem, bez bankructw, długów, hipoteki. Na tych ulicach prawie w każdym podwórku mieściła się chasydzka sztibł, a na kilka domów przypadała rytualna łaźnia. Chłopcy i młodzi mężczyźni studiujący Torę rzadko kiedy chowali pejsy okręcając je wokół uszu - tutaj nie było takiej potrzeby. (...) W piątek wieczorem, przed nadejściem szabasu, całą okolicę obchodziła straż czuwająca, by wszystkie sklepy zostały zamknięte wcześniej niż w pozostałe dni tygodnia. ( ) W sobotę rano ulice wypełniały się zapachem czulentu i kuglu. Ze wszystkich okien dobiegały dźwięki szabasowych pieśni. Tutaj była ziemia Izraela. (...) 6 Pamiętajcie o mapie zapachów! I dźwięków! podkreślić nieznane słowa, uzupełnić mapę dźwięków i zapachów, wykonać zdjęcie ulicy Długiej i Arsenału (opcjonalnie). Ulica Krochmalna 46 (róg Żelaznej) Warszawscy Żydzi dzielili stolicę na te i tamte ulice. (...) Ten ogólny podział miasta pokrywał się z grubsza z podziałem na część północną i południową (...). Do tamtych ulic należały: Dzielna, Pawia, Gęsia, Miła, Niska, Stawki, plac Muranowski, a już przede wszystkim Nalewki i Franciszkańska. Panował tam wieczny rejwach i zamęt. Sklepy mieli zapakowane towarami pod sam sufit. Czynsze w tamtej okolicy płacono wysokie, bowiem każde mieszkanie było małym przedsiębiorstwem. Doprawdy nikt by nie zliczył fabryczek, które tam się mieściły. Harmider zapamiętale targujących się głosów nie słabł w ciągu dnia nawet na chwilę. Tam również stały domy nauki i chasydzkie sztiblech, ale były one niewidoczne wśród sklepów, warsztatów i fabryk, które je otaczały. Na tamtych ulicach ludzie chodzili przyspieszonym krokiem i nawet chcąc dostać się gdzieś w pobliże, wsiadali do tramwaju. Tysiące komiwojażerów rozjeżdżało się stąd z towarem aż po najdalsze okolice. (...) Prawie każde mieszkanie na tamtych ulicach służyło jednocześnie za sklepik lub noclegownię. Nieustannie trwał wyładunek sprowadzanych towarów. Na Gęsiej mieściły się olbrzymie składy bławatne, gdzie zaopatrywali się klienci z całej Polski. To tu rozmawiało się o wzroście i spadku akcji, komentowało kurs zagranicznych walut, to tu zachodziło się w głowę, czy funt szterling pójdzie w górę. Tutaj chasydzi zakładali sztywne kołnierzyki i krawaty, bo to pomagało w interesach. ( ) 5 Hasło: Czy funt szterling pójdzie w górę? Odzew Maksa B.: Do jubilera chodzono na Chłodną Pod Zegarem. Przez Elektoralną. Tu jest kamienica Herkowicza z 1912 roku. Naprzeciwko stoi druga przedwojenna kamienica. Na Krochmalnej 10 (dziś tej kamienicy już nie ma) zamieszkał w 1908 roku mały Isaac Singer z rodzicami. Na uczniów czeka listonosz, który przekazuje im list od pana Singera z Nowego Jorku (wspomnienie Krochmalnej), współczesne zdjęcia ulic oraz polecenia. Wręcza im również tekst, w którym ukryta jest wskazówka dotycząca kolejnego punktu. Przeczytajcie uważnie teksty. Jakie odgłosy można było usłyszeć na Krochmalnej? Jaka była moda? Spróbujcie odtworzyć Krochmalną za Singera na współczesnych fotografiach dorysowując stroje, kamienice itp. Kiedy jadę dorożką w Montrealu, jednocześnie jadę dorożką ulicą Krochmalną w Warszawie. Zawsze wracam na Krochmalną. Nawet kiedy mówię o innych ulicach, oceniam je według tego, jak są daleko od Krochmalnej. Mieszkaliśmy w Warszawie, w domu bez windy i musieliśmy się nauczyć wchodzić po schodach. Nasze mieszkanie miało balkon, z którego było widać wysokie budynki, pochyłe dachy, szerokie bramy i sklepy. Latem okna były otwarte i słychać było, jak dorosłe dziewczęta śpiewają piosenki wibrującymi głosami

12 W niektórych oknach stały klatki z papugami, które mówiły jak ludzie, gwizdały, skrzeczały, a nawet przeklinały. Niektórzy Żydzi trzymali psy, z czym nie spotkałem się nigdy przedtem. Matka uskarżała się, że Warszawa to Gehenna, lecz moja siostra Hindełe i brat Joszua, oboje już dorośli, byli zachwyceni wielkim miastem. Hindełe godzinami wystawała w oknie, przyglądając się przechodniom, Dziewczęta w bluzkach z krótkim rękawem i tiulowym kołnierzykiem miały na głowach kapelusze z kwiatami i piórami i nosiły torebki. 7 Eleganci w kapeluszach i garniturach jak spod igły, sztywnych kołnierzykach i gorsach, wyglansowanych butach i kolorowych krawatach mimo szabatu nosili laseczki. Co się tyczy kobiet, zapanowała nowa moda: suknie tak wąskie, że zmuszały do stawiania krótkich, drobnych kroczków. Choć było lato, niektóre strojnisie z Krochmalnej narzuciły na ramiona futrzane kołnierze. Damskie kapelusze przyozdobione były drewnianymi czereśniami, śliwkami, winogronami, a nawet strusimi piórami. 8 Wskazówka do kolejnego punktu: Ulica Krochmalna w Warszawie zawsze pełna była ludzi i wszyscy oni zdawali się wrzeszczeć. Pewnego dnia wybuchł pożar i przyjechali strażacy ze swoimi narowistymi końmi. Mieli na głowach mosiężne hełmy i ciągnęli za sobą sikawki. Innego dnia kogoś przejechał wóz i z wyciem syren nadjechał ambulans. Kiedyś przejeżdżał samochód pojazd nieciągniony przez konie i zgromadziły się tłumy, żeby pogapić się na to dziwo. 9 Na uczniów czeka sprzedawca kwiatów. Wręcza im bukiecik kwiatów oraz tekst wskazówkę. W razie kłopotów z rozszyfrowaniem wiadomości podpowiada, gdzie mają się dalej udać. Wyjaśnia im, że w tekście ukryte są wskazówki dotyczące dwóch kolejnych punktów. Na najbliższym punkcie uczniowie mają się dowiedzieć: Ile kosztują czerwone róże? Kiedy Jasza wyszedł znowu na dwór, ulica ( ) zalana była słońcem, pełna załadowanych fur i koni, zamiejskich kupców i faktorów, handlarzy i handlarek (punkt 7) głośno zachwalających rozmaite towary. Wędzone śledzie! wołali Świeże bajgełe! Gotowane jajka na gorąco!, Groszek z fasolką cukrową!, Placki ziemniaczane!. Z bram wyjeżdżały wozy wiozące drewno, mąkę, skrzynki, beczki, towary przykryte płachtami, matami i workami. Sklepy sprzedawały olej, ocet, szare mydło, smar do osi. Jasza stanął u bramy synagogi (punkt 8) i patrzył przed siebie. 10 Tutaj, uczniowie szukają odpowiedzi na pytanie: Ile kosztują czerwone róże? Ulica Ciepła Muzeum Pożarnictwa i remiza strażacka Hala MIROWSKA Następnie, zgodnie ze wskazówką z poprzedniego punktu idą w stronę synagogi, jedynej w Warszawie. Synagoga Nożyków Przed synagogą czeka na uczniów Jasza sztukmistrz z Lublina. Rozdaje tekst oraz pytania. Jasza wszedł na chodnik i spostrzegł dziedziniec synagogi. Brama stała otworem. Jakiś starszy Żyd wszedł do środka, trzymając pod pachą torbę z tałesem. Jasza ( ) przeszedł obok synagogi, która wyglądała na zamkniętą (nie widać było żadnych świateł przez sklepione okna), i dotarł do domu nauki. Na dziedzińcu stały skrzynki pełne kartek wydartych ze świętych ksiąg. ( ) Zalatywało łojem, kurzem i woskiem. ( ) Spoglądał w przestrzeń, gdzieś w stronę gzymsu Arki Przymierza, rozpoznając tablicę z dziesięciorgiem przykazań. ( ) Mężczyźni włożyli tałesy i tefilin, przymocowali rzemyki i nakryli głowy ( ) Pierwszy minjan już się zeszedł na modły. Młodzi ludzie z pejsami, w jarmułkach, owiązani pasami zasiedli przy stołach, aby studiować Talmud. Kiwali głowami, gestykulowali, stroili miny. 11 Odpowiedzcie na pytania: 1. Kto i kiedy ufundował synagogę? 2. Podajcie lokalizację dwóch synagog w przedwojennej Warszawie. 3. Podajcie hebrajską nazwę Pięcioksięgu, pierwszej części Starego Testamentu. 4. Co oznacza słowo Shalom? 5. Odszukajcie przynajmniej trzy miejsca w okolicach pl. Grzybowskiego, gdzie pojawia się słowo Shalom

13 W Cafe Próżna czeka na uczniów skrzynka z kartkami. Na nich są definicje różnych pojęć, które pojawiły się w tekstach zbieranych podczas całej gry. Uczniowie losują kartki i próbują dopasować definicje do pojęć, np.: biały szal zazwyczaj w czarne paski nakładany przez Żydów do modlitwy w soboty i święta (tałes) dziesięciu Żydów stanowiących niezbędne kworum do odprawienia modlitwy (minjan) potrawa z kuchni żydowskiej. Bardzo wolno gotowany (duszony) gulasz, przyrządzony z koszernego mięsa, z fasolą (często ciecierzycą), cebulą, kaszą jęczmienną lub jaglaną. Czasami w jego skład wchodzą także jajka na twardo, knedle. Spożywany w święto szabasowe (czulent). Więcej definicji znajduje się na stronie CEO. Uczniowie mają chwilę, by zwiedzić ulicę Próżną, po czym na dużym arkuszu papieru tworzą obraz tej ulicy wykorzystując wiedzę i materiały zdobyte w czasie gry. Mogą to być hasła, rysunki, charakterystyczne elementy. Proponują własne historie odpowiadając na pytanie: co, według was, zdarzyło się na Próżnej? Przypisy : 1 A. Tuszyńska, Singer. Pejzaże pamięci, Wydawnictwo Marabut, Gdańsk I. B. Singer, Felietony, eseje, wywiady, przeł. Tomasz Kuberczyk, Sagittarius, Warszawa I. B. Singer, Szumowiny, przeł. Łukasz Nicpan, Phantom Press International, Gdańsk 1992, s I. B. Singer, Sztukmistrz z Lublina, przeł. Krystyna Szerer, PIW, Warszawa 1990, s I. B. Singer, Felietony, eseje, wywiady, przeł. Tomasz Kuberczyk, Sagittarius, Warszawa I. B. Singer, Felietony, eseje, wywiady, przeł. Tomasz Kuberczyk, Sagittarius, Warszawa I. B. Singer, Miłość i wygnanie, przeł. Lech Czyżewski, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA 2001, s I. B. Singer, Szumowiny, przeł. Łukasz Nicpan, Phantom Press International, Gdańsk 1992, s I. B. Singer, Miłość i wygnanie, przeł. Lech Czyżewski, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA 2001, s I. B. Singer, Sztukmistrz z Lublina, przeł. Krystyna Szerer, PIW, Warszawa 1990, s I. B. Singer, Sztukmistrz z Lublina, przeł. Krystyna Szerer, PIW, Warszawa 1990, s Po odpowiedzi na pytania, Jasza wręcza kolejne wskazówki: ( ) skręcił na plac Grzybowski i nagle wszystko się zmieniło. Chodniki były zatłoczone Żydami odzianymi w gabardynę i kobietami w perukach nakrytych szalami. Zapachy też były teraz inne. W powietrzu unosiła się woń targowiska: nadpsutych owoców, cytryn oraz mieszaniny czegoś słodkiego i smołowatego ( ). Uliczni handlarze zachwalali swoje towary pokrzykując przenikliwie ( ). Środkiem ulicy woźnice manewrowali przeładowanymi wozami. Ciężkie, powolne konie stąpały podkutymi kopytami po kocich łbach, sypiąc iskry I. B. Singer, Rodzina Muszkatów, Dom Księgarski i Wydawniczy Fundacji Polonia, Warszawa 1992, s I. B. Singer, Rodzina Muszkatów, Dom Księgarski i Wydawniczy Fundacji Polonia, Warszawa 1992, s Początek piosenki Agnieszki Osieckiej Białe zeszyty Zauważył jadłodajnię i wszedł do środka. Podłoga była posypana trocinami. Mimo wczesnej godziny stołownicy już jedli: rosół z kury z kluskami, naleśniki, faszerowaną gęsią szyjkę, cynaderki, duszoną marchewkę. 13 Posłuchaj Pan, Panie podróżny, co się zdarzyło na Próżnej? 14 Plac Grzybowski i Cafe Próżna na ulicy Próżnej Ulica Próżna istnieje od początku XVIII w. Przedwojenna Próżna była ulicą w stu procentach żydowską, znaną jako miejsce handlu artykułami żelaznymi oraz tanią literaturą, oferowaną przez miejscowe... składy makulatury. Tradycja handlu żelaznego przetrwała do dziś; można tu przebierać wśród śrub, nakrętek, okuć... W 2004 r., w stulecie urodzin Isaaca B. Singera zorganizowano na Próżnej święto Singera oraz kultury żydowskiej festiwal Warszawa Singera. Od tego czasu, corocznie, ulica Próżna i okolice zamienia się w miasteczko żydowskie

14 Literackie centrum Warszawy. Z wizytą u pisarzy. Rynek Starego Miasta Plac Zamkowy Al. Niepodległości Koszykowa Al. Niepodległości Al. Armii Ludowej Batorego Rakowiecka Madalińskiego Dąbrowskiego Noakowskiego Polna Polna Waryńskiego Puławska Waryńskiego Marszałkowska Marszałkowska Królewska Plac Zbawiciela Plac Unii Lubelskiej Krakowskie Przedmieście Cele gry: poznanie biografii i fragmentów twórczości Andrzeja Struga, Marii Dąbrowskiej i Władysława Broniewskiego poznanie Warszawy i miejsc związanych z pisarzami literatura a miejsca, w których żyli nasi bohaterowie losy przedwojenne i powojenne pisarzy. Czas: ok. 3-4 godziny Przebieg gry: Uczestników gry dzielimy na zespoły 8-10 osobowe. Na każdym punkcie (muzeum) na uczestników czekają osoby wprowadzające w problematykę danego muzeum, przekazujące zadania, podające wskazówki i oceniające wykonanie zadania. Uczestnicy otrzymują trasę z zaznaczonymi punktami gry. Grę można przeprowadzić dla jednego lub dwóch zespołów. Proponujemy nagrody dla wszystkich za wykonanie każdego zadania. Gra kończy się albo w Muzeum Broniewskiego albo w Muzeum Literatury, gdzie można zobaczyć fotografie, rękopisy, pamiątki po naszych bohaterach (i innych twórcach). Podsumowaniem gry może być wystawa prac i wysłuchanie opisów i wierszy. Z rysunków, wierszy i innych prac stworzonych przez uczniów w czasie gry proponujemy przygotować własnoręcznie robioną broszurę. Co będzie potrzebne? kartki na twardej podkładce i bloki rysunkowe na twardej podkładce długopisy, mazaki, kredki, tusz kwadraty wycięte z linoleum śrubokręt, rylec 26 27

15 Wprowadzenie: Wszyscy bohaterowie naszej gry urodzili się poza Warszawą, mieszkali w Warszawie jakiś czas, niektórzy pozostali w niej już do śmierci. Proponujemy zapoznanie się z ich biografią (oczywiście fragmentarycznie) i obejrzenie muzeów. Muzeum Andrzeja Struga Andrzej Strug, a właściwie Tadeusz Gałecki ( ) urodził się w Lublinie. Był publicystą, prozaikiem i działaczem politycznym. Związany z Polską Partią Socjalistyczną, za swoją działalność oświatową był zesłany na Syberię, później przebywał na emigracji w Paryżu. W okrasie I wojny światowej walczył w Legionach Józefa Piłsudskiego. Po odzyskaniu niepodległości brał udział w tworzeniu Rządu Ludowego, został wiceministrem propagandy. Był założycielem i dwukrotnym prezesem Związku Zawodowego Literatów Polskich. W 1920 został członkiem założycielem masońskiej Wielkiej Loży Narodowej Polskiej, w latach był jej Wielkim Mistrzem. Po zamachu majowym w 1926 roku stał się przeciwnikiem rządów sanacyjnych i protestował jako senator z listy PPS przeciwko restrykcjom wobec opozycji. W swojej twórczości podejmował tematy wojenne i walki o idee sprawiedliwości społecznej np. Ludzie podziemni, Dzieje jednego pocisku, Mogiła nieznanego żołnierza, Pieniądz, Żółty krzyż. W latach studiów krakowskich poznał Tatry, później często powracał do gór i do Zakopanego. Znajomość z problemami modnego wówczas uzdrowiska zaowocowała pozycją groteskowo-satyryczną Zakopanoptikon. Mieszkanie podczas II wojny światowej uległo kompletnemu zniszczeniu. Częściowo spalone pamiątki po pisarzu wyciągnięto spod gruzu. Żona Struga, Nelly prowadziła wieloletnie starania o przekazanie na rzecz muzeum lokalu i pamiątek po mężu. Muzeum jest czynne od 27 listopada 1981 roku. Uczniowie oglądają ekspozycję, zwracając szczególną uwagę na pamiątki po pisarzu. Czytają fragment opowiadania Uśmiech Giokondy (całe opowiadanie dostępne jest w muzeum, a fragment na stronie CEO). Zadanie polega na: znalezieniu przedmiotu, który mógł być dla pisarza inspiracją do napisania tej małej formy literackiej (nożyk do cięcia papieru w kształcie śmigła); obejrzeniu exlibrisu Andrzeja Struga, przyjrzeniu się dokładnie co się na nim znajduje i wykonaniu swojego własnego exlibrisu. W zależności od czasu i możliwości można wykonać projekt ołówkiem lub linoryt na linoleum (potrzebny będzie do tego również płaski śrubokręt). Skończone projekty uczestnicy zabierają ze sobą. Muzeum Marii Dąbrowskiej Kolejny punkt to dom Marii Dąbrowskiej, w którym teraz znajduje się muzeum. Po drodze uczestnicy zapoznają się z informacjami o pisarce, które dostają przy wyjściu z muzeum Andrzeja Struga. Uczniowie są proszeni o uważne przeczytanie notatki i zapamiętanie najważniejszych informacji NOTATKA Muzeum Marii Dąbrowskiej to również byłe mieszkanie pisarki. W Muzeum Literatury od 1966 czynny był Pokój pamięci Marii Dąbrowskiej. Pisarka zapisała na rzecz Muzeum ogromne archiwum rękopiśmienne (np. część rękopisu Nocy i dni, Przygody człowieka myślącego, szkice z podróży, przekłady, publicystykę, całość Dzienników z lat , rysunki, akwarele Dąbrowskiej przedstawiające pejzaże i martwe natury z kwiatami), meble z domu w Russowie, orzechowe biurko przy którym powstały Noce i dni, obrazy oraz swoją bibliotekę (gromadziła powieść polską i rosyjską, literaturę historyczną i społeczno-polityczną, twórczość pamiętnikarską; książki uzupełniała często podobiznami autorów wyciętymi z gazet, wycinkami recenzji, artykułami, na wyklejkach znajdują się jej odręczne uwagi). Pokój ten został zlikwidowany w momencie otwarcia 22 maja 1984 roku Muzeum Marii Dąbrowskiej przy ul. Polnej 40 m. 31. Maria Dąbrowska, z Szumskich ( ) urodziła się w Russowie pod Kaliszem. Studiowała nauki przyrodnicze oraz socjologię i filozofię w Lozannie i Brukseli. Po powrocie do Kalisza w 1910 roku pracowała jako nauczycielka. Podczas I wojny światowej była związana z ruchem ludowym i niepodległościowym. W 1917 przeniosła się do Warszawy. Po odzyskaniu niepodległości pracowała w latach w Ministerstwie Rolnictwa. Brała czynny udział w organizowaniu oświaty ludowej i robotniczej, w ruchu spółdzielczym. Po roku 1924 zajęła się pracą literacką (opowiadania: Dzień ojczyzny, Gałąź czereśni, Uśmiech dzieciństwa, Ludzie stamtąd, Marcin Kozera i Znaki życia, powieść Noce i dni ). Wojnę i okupację pisarka spędziła w Warszawie, biorąc aktywny udział w podziemnym życiu kulturalno-oświatowym. Po upadku Powstania Warszawskiego schroniła się w okolicach Łowicza. Do Warszawy wróciła w 1945 roku. W czasach stalinowskich wybiera emigrację wewnętrzną, pozostaje obca obowiązującej poetyce socrealizmu. Przez pół wieku ( ) prowadziła Dzienniki. Do tej pory ogłoszono drukiem około jednej trzeciej całości. W mieszkaniu przy ulicy Polnej 40 Dąbrowska mieszkała 37 lat ( )

16 Z Dziennika Marii Dąbrowskiej: 31.VII Przyjechałam nocą. Dziwnie mi było iść przez nieznajome podwórze naszego nowego mieszkania. Nie wiedziałam czy Mirek jest, czy go już nie wydano, ale nie byłam o to w stanie zapytać nieznajomego dozorcy. Na szczęście zastałam Mirka... W roku 1951 Maria Dąbrowska tak pisała w opowiadaniu Tu zaszła zmiana : Mieszkam już od trzydziestu czterech lat w Warszawie, w tym samym domu, przy tej samej ulicy. Przeżyłam tu większą część mego życia i tu powstała większość moich prac pisarskich. Mieszkać tak długo w jednym miejscu, gdy inni przemierzają swym życiem dziesiątki mieszkań, miast, krajów to zdawałoby się nuda i jednostajność. A jednak, jeślibym napisała powieść nie wykraczając poza historię tego domu, okazałoby się, że jest to patetyczna historia miasta, historia Polski, historia wreszcie człowieka we wszystkich niemal przejawach jego losów osobistych i społecznych. Tu też m.in. powstały Noce i dni, których pierwsze tomy ukazały się w 1932 roku. Za tę powieść przyznano Marii Dąbrowskiej w 1934 roku Państwową Nagrodę Literacką. Z Dziennika Dąbrowskiej: 1.I.1934 rok. W sobotę w południe przyznano mi Państwową Nagrodę Literacką. Wcale się jej w tym roku właściwie nie spodziewałam. Rano byłam na ślizgawce i stłukłam sobie kolano. Potem w mieście załatwiałam sprawunki. Ku mojemu zdumieniu i zupełnemu osłupieniu zastałam w moim pokoju porozstawiane aparaty, fotografów i dziennikarzy... Uczestnicy oddają swój exlibris i notatkę o Dąbrowskiej. Przechodzą do pokoju, w którym można wysłuchać fragmentu Dzienników. Uczniowie słuchają nagrania dotyczącego widoku z okna. Zadanie polega na: znalezieniu właściwego okna, odszukaniu czterech pasteli Dąbrowskiej przedstawiających widok z okna, wykonaniu rysunku z obecnym widokiem. Uczniowie na do widzenia dostają krótki quiz o Marii Dąbrowskiej. Muszą go rozwiązać przed wizytą w następnym muzeum (przykładowe pytania do pobrania na stronie CEO). Muzeum Władysława Broniewskiego Po przybyciu uczestnicy oddają quiz dotyczący Marii Dąbrowskiej (wyniki na koniec gry). To dom, w którym Władysław Broniewski mieszkał od 1953 aż do swojej śmierci w roku Dom z inicjatywy żony Wandy Broniewskiej i władz państwowych przeznaczono na muzeum poświęcone pamięci poety. Muzeum Literatury przyjęło patronat nad nową placówką urządzając i udostępniając ją w rok po śmierci Broniewskiego. Zachowano dom-muzeum czyli mieszkalne wnętrze z pozostawionymi na swoim dawnym miejscu przedmiotami, książkami. Znajdują się tu także ważne dokumenty, prawie wszystkie rękopisy oraz korespondencja od roku 1945 i liczne pamiątki. Władysław Broniewski ( ) urodził się w Płocku. W Gimnazjum Polskim był założycielem półtajnej drużyny skautów. Uważał się za socjalistę, cenił sobie osobistą niezależność. W wieku 17 lat, w 1915 r. wstąpił do Legionów Piłsudskiego. Walczył w 4 pułku piechoty. Za zasługi wojenne otrzymał Srebrny Krzyż Orderu Wojennego Virtuti Militari i czterokrotnie Krzyż Walecznych. Maturę zdał eksternistycznie, po czym wstąpił na Uniwersytet Warszawski. Niezadowolony z reform w powojennej Polsce stawał się coraz bardziej radykalny w swoich poglądach i bliżej mu było do poglądów komunistycznych. We wrześniu 1939 roku zgłosił się do wojska na ochotnika. Został przydzielony do Ośrodka Zapasowego 28. Dywizji Piechoty w Zbarażu. Zanim miał okazję stanąć do walki nastąpił sowiecki najazd na Polskę ( ). Był świadkiem wkroczenia Armii Czerwonej do Lwowa. Aresztowany przez NKWD w 1940, następnie przewieziony do więzienia śledczego na Łubiance, gdzie spędził 13 miesięcy. Po wybuchu wojny niemiecko-rosyjskiej wywieziono go do Saratowa, następnie do Ałma Aty. Został wypuszczony z więzienia po amnestii wynikającej z układu Sikorski Majski w sierpniu Wstąpił do armii polskiej gen. Władysława Andersa formowanej w ZSSR. Przez Iran, Irak wraz z 2 Korpusem Polskim trafił do Palestyny. Do kraju wrócił po długich wahaniach w W okresie powojennym tworzył poezję polityczno-propagandową, później utwory refleksyjne na motywach osobistych

17 Z pomocą pracownika muzeum uczniowie: odnajdują przedmioty kojarzące się z wierszem Bagnet na broń (pamiątki legionowe i pamiątki z wojny polsko-bolszewickiej); Warszawa Mirona Białoszewskiego czytają wiersz Moja biblioteka i odszukują bibliotekę pisarza w muzeum. Czy na półkach stoją te same książki, które są wymienione w wierszu? (wiersz do pobrania na stronie CEO); próbują sami napisać wiersz, zgodnie z zasadą poety Musi być cierpienie i miłość, aby napisać wiersz. Aby jednak to cierpienie za bardzo nam nie doskwierało proponujemy twórczość bardziej dowolną: rymowankę, haiku, limeryk, tekst piosenki hip hopowej. Muzeum Literatury W Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza uczniowie dowiadują się jak poszło im rozwiązywanie testu o Marii Dąbrowskiej (było to ćwiczenie nie tyle na wiedzę, co na sztukę koncentracji i czytanie ze zrozumieniem). Uczniowie prezentują swoje prace plastyczne i wiersze rymowanki. Jest to również okazja do rozmowy o samej grze, wrażeniach itp. Towarowa Okopowa Wronia Ogrodowa Chłodna Al. Solidarności Żelazna Żelazna Ogrodowa Chłodna Grzybowska Prosta Al. Jana Pawła II Al. Jana Pawła II Rondo ONZ Emilii Plater PKiN Aleje Jerozolimskie Emilii Plater Hoża Świętokrzyska Plac Defilad Poznańska Marszałkowska Marszałkowska Królewska Kredytowa Plac Dąbrowskiego Mazowiecka Szpitalna Plac Powstańców Warszawy 32 33

18 Miron Białoszewski, Szumy, zlepy, ciągi, PIW, Warszawa 1976 Hanna Kirchner, Miron. Wspomnienia o poecie, Tenten, Warszawa 1996 Wprowadzenie: Bibliografia Kiedy Miron mi opowiadał, co za oknem, co na spacerze niemal to widziałam. Była to rzeczywistość przetworzona jego wyobraźnią. I ożywiała moją wyobraźnię. Początkowo zdumiewało mnie to. Potem przywykłam patrzeć jego oczyma wspomina przyjaciółka Białoszewskiego, Jadwiga Stańczakowa. W opowieściach innych jego znajomych czy bliskich wielokrotnie pojawiają się też opisy wspólnych spacerów po Warszawie, przywoływane są podwórka starych kamienic, place czy ulice, w których okolicy mieszkał Białoszewski. Te realne miejsca znalazły swoje odzwierciedlenie w jego tekstach. Kamienice, bloki czy inne budynki zyskują nowe historie, puste place okazują się miejscami kiedyś zamieszkałymi fikcja przenika się z rzeczywistością, a historia z teraźniejszością. Ulica Ogrodowa Cele gry: poznanie biografii i fragmentów twórczości Mirona Białoszewskiego poznanie Warszawy poprzez miejsca związane z Białoszewskim próba odczytania związków między przestrzenią miejską a literaturą porównanie Warszawy z czasów przedwojennych, z lat 80-tych i współczesnej. Czas: ok. 3 godziny Przebieg gry: Uczestników gry dzielimy na ok. 10-osobowe zespoły. Uczestnicy zaczynają grę w tym samym miejscu, dlatego warto pamiętać o minutowych odstępach czasowych. Na starcie (w okolicy, w której urodził się Białoszewski) grupy otrzymują kopertę z pierwszą częścią mapy i wskazówkami, w którą stronę się kierować. Uczestnicy docierają do kolejnych punktów miejsc, w których mieszkał bądź bywał Białoszewski dzięki wskazówkom z kopert, a także znakom narysowanym kredą na chodnikach, dźwiękom (muzyka, nagrania z głosem Białoszewskiego). W trakcie gry uczniowie zbierają archiwalne zdjęcia Warszawy. Gra kończy się na podwórku kamienicy na ul. Hożej 72. Co będzie potrzebne? długopisy koperty z kartami, mapami i zdjęciami mapa Warszawy, która jest połączonym planem miasta z roku 1947 i aktualnym materiały archiwalne fotografie, nagrania głosu Białoszewskiego sprzęt do odtwarzania nagrań (laptop, magnetofon itp.) Gra zaczyna się na ulicy Ogrodowej, obok skrzyżowania ulic Okopowej z al. Solidarności w tej właśnie okolicy urodził się Miron Białoszewski. Jego matka wspominała, że kiedy Białoszewski był małym chłopcem, musiała mu podczas spacerów czytać szyldy sklepów, napisy umieszczane na wystawach itp. Niech będzie to pierwsza wskazówka mająca pomóc w przejściu całej trasy gry. Na jej szlaku uczniowie będą otrzymywać koperty ze wspomnieniami przyjaciół Białoszewskiego, które ich pokierują w kolejne miejsca Warszawy oraz szyfry ciąg wyrazów bądź zdjęć, które odnoszą się do charakterystycznych punktów mijanych na trasie gry. Uczniowie dostają koperty z pierwszym zadaniem. W kopercie znajduje się mapa, na której zaznaczone są wszystkie punkty gry, ale bez podanej kolejności. Do tego dołączony jest fotograficzny szyfr, który ma poprowadzić uczniów w kierunku kolejnego punktu na ulicę Chłodną 40. Gdy pierwsza grupa rusza, druga wykonuje zadanie rozsypankę uczniowie otrzymują kartki ze słowami pochodzącymi z utworów Białoszewskiego i mają z nich ułożyć nowe wiersze. Później porównują stworzone przez siebie teksty z oryginalnymi wierszami Białoszewskiego dzięki temu mają okazję zobaczyć, jak różne fragmenty tekstów mogą się ze sobą łączyć i tworzyć nowe znaczenia. Zabawa ta zajmuje ok. 20 min. to czas niezbędny, żeby dwie grupy biorące udział w warsztacie uniknęły spotkania na kolejnych punktach gry miejskiej. Ulica Chłodna 40 Przed wejściem na podwórko przy ulicy Chłodnej 40 uczniowie znajdują kolejną kopertę z podpowiedzią. Jest w niej wspomnienie przyjaciela Białoszewskiego (Stanisława Prószyńskiego), który opowiada, że podczas okupacji wielokrotnie zatrzymywali się przed sklepem muzycznym, żeby słuchać ulubionych, trudno dostępnych utworów

19 Drugą wskazówką jest fragment opowiadania Nadzwyczajnosteczki, w którym mowa o unoszeniu się nad ziemią (materiał do pobrania na stronie CEO). Wskazówki te mają pokierować uczniów w głąb podwórka. Dodatkową pomocą jest muzyka (VI Symfonia Pastoralna Beethovena, o której mowa w otrzymanym przez uczniów fragmencie wspomnień) puszczana przez wolontariusza opiekującego się tym punktem. Wolontariusz czeka na uczniów na pagórku znajdującym się na podwórku stąd wskazówka o unoszeniu się nad ziemią. Chłodna 40 to miejsce, gdzie znajdowała się kamienica, w której Białoszewski mieszkał podczas II wojny światowej. Dziś znajduje się tutaj tylko pusty plac. Pamięć o tym miejscu została przechowana w tekstach Białoszewskiego i wspomnieniach jego przyjaciół. Zadanie w tym miejscu polega na zebraniu kartek ze wspomnieniami przyjaciół Białoszewskiego mogą być poukrywane w różnych miejscach placu, ale też np. wisieć na drzewach (materiały do pobrania na stronie CEO). Uczniowie otrzymują również kopertę z kolejną wskazówką mówiącą, gdzie mają dalej iść. To zestaw złożony z wiersza Na Chłodnej oraz szyfru fotografii napisów, znaków drogowych, tablic pamiątkowych, które uczniowie zobaczą idąc do kolejnego punktu pod pomnik upamiętniający mur getta, który znajdował się m.in. na ulicy Chłodnej. W kopercie znajduje się również fragment opowiadania 1939 o przeprowadzkach, tułaczkach, które były znakiem czasu wojny, ale również praktyką bliską Mironowi Białoszewskiemu. Punkt przy pomniku Getta W tym punkcie warto zwrócić szczególną uwagę na miejsce, w którym mieszkał Białoszewski. Dom przy ulicy Chłodnej 40 (obok skrzyżowania z ulicą Wronią) mieścił się bardzo blisko bram getta. Zaledwie kilkaset metrów od niego, przy skrzyżowaniu ulicy Żelaznej z Chłodną zbudowano w 1942 roku drewniany wiadukt, który łączył duże i małe getto. Była to bardzo wysoka, sięgająca drugiego piętra konstrukcja, którą Żydzi przemieszczali się między częściami getta. Białoszewski napisał o tym, co codziennie widział w tym miejscu, kilkunastoczęściowy poemat pt. Jerozolima (jest to jeden z pierwszych zachowanych jego tekstów). Utwór ten można odczytywać jako formę dokumentu osobistego, zapis miasta widzianego oczami zaledwie 21-letniego mężczyzny, a także jako literacki obraz tego fragmentu Warszawy. Uczniowie otrzymują fragmenty tekstu Jerozolimy oraz ramki wycięte z kartonu (mniej więcej formatu A4), następnie próbują nimi wykadrować widoki ulic tak, żeby zilustrować otrzymane fragmenty Jerozolimy. Uczniowie wykonują to zadanie w parach, po czym rozmawiają o tekście i wybranym widoku z inną parą, opowiadając, o czym mówi ich tekst, dlaczego wykadrowali taki fragment miasta itp. Ulica Poznańska 37 Z punktu przy pomniku getta uczniowie są kierowani na ulicę Poznańską 37. Znajduje się tam mieszkanie, do którego Białoszewski przeprowadził się po wojnie. Uczniowie słuchają fragmentu opowiadania Poznańska (czytanego przez Białoszewskiego) oraz dostają tekst ze wspomnień Ireny Prudil (przyjaciółki Białoszewskiego), która opowiadała o tym miejscu (materiały do pobrania na stronie CEO). Na podstawie nagrania i tekstu uczniowie przygotowują mapę atmosfery wypisują na planszach cechy charakterystyczne dotyczące warunków mieszkania tuż po wojnie, wynotowują, co najbardziej doskwierało bohaterom. Warto też zwrócić uwagę, że przy całym ubóstwie, kłopotach z sublokatorami, które wynikały z braku mieszkań w jeszcze nieodbudowanej, powojennej Warszawie, zawarto w tych dwóch relacjach wspomnienie o praktyce odwiedzania się, przychodzenia z wizytą, czy spędzania czasu w gronie wspólnych znajomych i przyjaciół. Czasy, kiedy Białoszewski mieszkał na Poznańskiej to przecież też moment, w którym utrwalało się towarzystwo ludzi wokół niego skupionych. Uczniowie otrzymują też kolejną kopertę z fragmentem opowiadania 1945, w którym Białoszewski opisuje swoją wspinaczkę na szczyt Prudentialu dzisiejszego Hotelu Warszawa. Jest to kolejny punkt gry (materiały do pobrania na stronie CEO). Hotel Warszawa dawny Prudential Uczniowie otrzymują wydruki archiwalnego numeru Wieczoru Warszawy z artykułem, w którym Białoszewski opisuje swoją wspinaczkę na szczyt zrujnowanego po wojnie budynku. Dostają też zdjęcia wykonane po wojnie, które ułatwią im wyobrażenie sobie, jak wyglądała Warszawa w tamtym okresie. Uczniowie mogą porównać tekst opowiadania z tekstem artykułu prasowego, następnie przeprowadzają ankietę (przygotowaną na podstawie artykułu i opowiadania) wśród przechodniów

20 Ulica Hoża 72 To ostatni punkt gry. W mieszkaniu na ul. Hożej 72 m. 2 żyła przyjaciółka Białoszewskiego, Jadwiga Stańczakowa. Rozpoczęliśmy grę na ul. Ogrodowej w rejonie, w którym Białoszewski się urodził, a kończymy w miejscu, gdzie zmarł. Ponieważ grupy zachowują dystans czasowy, narzucony na początku gry, jedna z nich dotrze do tego punktu szybciej. Może wtedy wykonać rozsypankę, którą wcześniej układała pierwsza grupa. Podczas podsumowania gry uczniowie mogą wysłuchać fragmentu wywiadu przeprowadzonego z Białoszewskim. Jestem nadziany przeszłością mówi Białoszewski na początku tej rozmowy. Dalej opowiada o tym, że jego życie jest jednocześnie literackim projektem, w którym praktyka pisania łączy się z praktyką chodzenia po mieście, nieprzerwanym ciągiem przypominania sobie różnych miejsc i wydarzeń. Stanowi to formę uniezależnienia się od czasu. Na pytanie, od czego się zaczęło jego pisanie, Białoszewski odpowiada, że nie ma początku i nie powinno być końca, bo to tak, jak z wiecznością. Nie przeżyłem początku i nie przeżyję też śmierci. Stawia znak równości między życiem i pisaniem, a dalej łączy to ze swoimi wędrówkami. Przykładowe pytania to: 1.Jakie nazwy nosił Plac Powstańców Warszawy przed II wojną światową? 2.Co mieściło się kiedyś (przed II wojną światową) w budynku Hotelu Warszawa? I jak potocznie nazywano budynek? 3.Kim był Miron Białoszewski? Odpowiedzi: 1. Plac Napoleona, Plac Warecki 2. Była to siedziba angielskiego Towarzystwa Ubezpieczeń Prudential, czyli przezorność (ang.) 3. Poetą, prozaikiem Trasa gry miejskiej jest próbą odbycia takiej wędrówki śladami Mirona, gdzie przewodnikiem są jego teksty oraz wspomnienia bliskich mu ludzi. Po przeprowadzeniu ankiety uczniowie zostają pokierowani na pl. Dąbrowskiego jest to kolejne miejsce, w którym mieszkał Białoszewski (pl. Dąbrowskiego 7 m. 13, w latach ). Otrzymują też informację, że następnie mają się udać na ulicę Hożą 72, gdzie gra się zakończy. Plac Dąbrowskiego W tym miejscu czekają na uczniów pocztówki porozwieszane w różnych miejscach placu, na drzewach itp. Ten punkt jest dopełnieniem zadania, które uczniowie mieli wykonać na ulicy Chłodnej 40. Na pocztówkach znajdują się zdjęcia i krótkie informacje o znajomych Białoszewskiego. Są to autorzy wspomnień (jeszcze niepodpisani), które uczniowie zbierali na wcześniejszym etapie gry. Na pocztówkach znajdują się też kolejne zdania będące dopełnieniem wspomnień. Zadanie polega na dopasowaniu pocztówek ze wspomnieniami. Dopiero teraz, pod koniec gry, uczniowie poznają osoby, których wspomnienia prowadziły ich do kolejnych punktów. Jest to też okazja, żeby zwrócić uwagę, kto wchodził w skład środowiska związanego z Mironem Białoszewskim np. profesor Maria Janion, pisarze i poeci np. Wanda Chotomska, Małgorzata Baranowska, Kazimierz Brandys, Józef Baran itd. (materiały do pobrania na stronie CEO)