Ogrody i piękna architektura zawsze budziły zachwyt i podziw. Tak

Transkrypt

1 Osiedle domów we Lwowie Jakub Lewicki Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Ogrody, czereśnie i kwiaty, czyli przyroda, tradycja i piękna architektura. Osiedle domów we Lwowie 1. widok ogólny (fot. z pocz. lat 30. XX w., zbiory prywatne) Ogrody i piękna architektura zawsze budziły zachwyt i podziw. Tak też było w wypadku kolonii domów we Lwowie. Wspomniane kolonie pięknie zabudowane, w ogrodach i obsadzone czereśniami stanowią szczególnie w okresie kwitnienia tych drzew owocowych wielką atrakcję dla kulturalnych mieszkańców Lwowa [ ] dowodem są liczne rzesze przechodniów na tych koloniach w dni świąteczne [ ] przyznać trzeba, że obie te kolonie są prawdziwą ozdobną naszego miasta - pisał Zarząd kolonii w czerwcu 1933 r. 1 Architektura kolonii spełniała wszystkie wymogi użyteczności i piękna: była funkcjonalna, efektowna i zarazem przyciągała uwagę okolicznych mieszkańców. Dekoracja poszczególnych budynków łączyła elementy stylu dworkowego, motywy swojskie i wczesnomodernistyczne, które wzajemnie się uzupełniały. Wyróżniająca się architektura kolonii i czcigodni mieszkańcy zadecydowali o niezapomnianej atmosferze osiedla, którą wspominano w różnych opracowaniach i wspomnieniach 2. Omówienie zabudowy tego rejonu nie pojawiło się jednak w żadnym z opracowań z historii architektury. Zespól kolonii domów we Lwowie powstał nieopodal ul. Zielonej. Był to obszar administracyjny lwowskiej Pierwszej Dzielnicy (Halicka) potocznie zwany na Zielonym, na której znajdowały się najobszerniejsze we Lwowie tereny zielone i obszary rekreacyjne. Lokalizacja kolonii w elitarnej dzielnicy niewątpliwie stanowiła wyróżnienie dla mieszkańców. Obok znajdowała się zabudowa ul. Zielonej z luksusowymi kamienicami wznie- 1 Derżavnyj Archiv L`vivśkoji Obłasti [u Lvovi] (Państwowe Archiwum Obwodowe we Lwowie, dalej DALO), sprawa 2115, s H. Olszewska-Pazurzyna, Mój lwowski mikrokosmos, Rocznik Lwowski 1992, s. 172, 174. sionymi na dużych parcelach z ogrodami. Po przeciwnej stronie do ul. Zielonej znajdował się stok stromego wzgórza, na którym jeszcze przed pierwszą wojną światową wytyczono ul. św. Jacka, później stopniowo zabudowywaną modernistycznymi kamienicami. Przy ul. Zielonej wzniesiono w latach elitarny zakład szkolny Zofii Strzałkowskiej oraz nowoczesną fabrykę tutek i kart do gry Dawida Wekslera 3, i należącą do tego samego właściciela modernistyczną kamienicę z efektownym owalnym świetlikiem górującym nad otaczającą zabudową 4. Z wymienionych budynków najbardziej efektowny był obszerny, czteropiętrowy zespół szkoły kierowanej przez znaną działaczkę społeczną i narodową Zofię Strzałkowską ( ) 5. Był to jeden z pierwszych zakładów edukacyjnych dla dziewcząt o szerokim programie kształcenia i emancypacji, który założono na ówczesnych ziemiach polskich. Gmachy szkoły zaprojektował i wzniósł w latach Alfred Zachariewicz 6. Zakład otaczał także duży park i starannie utrzymane ogrody - owoco- 3 Plany fabryki Dawida Wekslera podpisał Michał Ulam. Zatwierdzono je 14 X DALO, fond 2, opis 1, sprawa Zob. Budowle wybudowane w dziesięcioleciu przez firmę Michał Ulam Architekt-budowniczy, Lwów 1913, s Później w budynku tym mieściły się zakłady znanej firmy wydawniczej Atlas. 4 Plany kamienicy Dawida Wekslera podpisał Michał Ulam. Zatwierdzono je 14 X 1910, DALO, fond 2, opis 1, sprawa Budowle, dz. cyt., s J. Lewicki, Doskonała edukacja, czyli nowoczesność, higiena i sztuka. Budynki zakładów naukowych Zofii Strzałkowskiej we Lwowie, w: Mowa i moc obrazów. Prace dedykowane prof. Marii Poprzęckiej, red. J. Pomorska, Warszawa 2005, s Plany sygnowano pieczątką biura Sosnowski i Zachariewicz, a podpisał je Alfred Zachariewicz. Zatwierdzono je 19 IX 1912 i 7 III 1913 r. DALO, fond 2, opis 1, sprawa 4099, s

2 Jakub Lewicki Osiedle domów we Lwowie 2. sytuacja. Przerys fond 2, opis 3, sprawa 671, ul. Czereśniowa 11, s. 2; A. Ob. numeracja domów; B. Pierwotnie zaplanowana numeracja domów; C. Numery hipoteczne nieruchomości wy i kwiatowy. Sąsiadujące budynki dodawały kolonii dodatkowego splendoru i podkreślały elitarny charakter okolicznej zabudowy. Inicjatorem powstania kolonii była spółdzielnia domów Okręgu Korpusu VI we Lwowie. Lata 20. XX w. są okresem działalności licznych kolonii wojskowych, które zlokalizowane były w poszczególnych okręgach wojskowych. Były one inicjatorami wznoszenia budynków przeznaczonych dla oficerów, ale także dla pracowników różnych jednostek wojskowych 7. Wzmiankowana kolonia była największym zespołem zabudowy nie tylko w Okręgu Korpusu VI, obejmującym województwo lwowskie i południowo- -wschodni obszar II Rzeczpospolitej, ale i jednym z najciekawszych zespołów tego typu (il. 1). Zabudowa wypełniała teren pomiędzy ul. św. Jacka a zespołem zakładu szkolnego Zofii Strzałkowskiej. Przez środek tego obszaru wytyczono ulicę, nazwaną Czereśniową, która łączyła się z drugą prostopadłą analogicznie rozwiązaną ulicą wytyczoną równolegle do ul. Zielonej. Po obydwu stronach ul. Czereśniowej zaprojektowano i wzniesiono niewielkie piętrowe domy. Z boku wytyczono drugą nieco szerszą równoległą ulicę (Oficerska), przy której z jednej strony powstały niewielkie dwurodzinne domy, a po przeciwnej budynki wielorodzinne (il. 2). Stanowiły one przestrzenne zamknięcie całego kompleksu zabudowy. Od strony ul. św. Jacka zaplanowano dwa niewielkie placyki. Projekt parcelacji tego terenu został zatwierdzony uchwałą Rady Miejskiej. Układ zabudowy został zaprojektowany symetrycznie i konsekwentnie. Pismo o zgodę na zatwierdzenie projektów budynków skierowano 17 maja 1923 r. Zbiorcze pismo dotyczyło domu nr 1, przy okazji budowy którego załatwiano wszystkie formalności. Ponadto występowano o zgodę na budowę każdego z budynków oddzielnie. O ile nie wnoszono znaczących zmian w przygotowanych wcześniej projektach, to zgoda była tylko formalnością wynikającą z prawa budowlanego. Budowa poszczególnych domów rozpoczęła się ok. końca 1923 r. Finansowano ją z przyznanych kredytów na rozbudowę miasta Lwowa, ale także z kredytów z BGK. W wypadku domu nr 1 projekt zatwierdzono 11 lipca a o zgodę na zamieszkanie ukończonego domu wystąpiono 11 października 1926 r., co też wkrótce zatwierdzono. Większość domów zasiedlono po 13 lutym 1926 r. Niektóre domy kończono jeszcze w 1927 r., kilka budynków powstało po roku Wtedy też wzniesiono dwa większe budynki wielorodzinne. Zasadą było oddzielnie zatwierdzanie każdej z połówek jednego domu, który mieścił po dwa mieszkania należące do dwóch rodzin. Projekty każdej z połówek budynku w zasadzie były identyczne. Jednak nieznacznie różniły się one rozplanowaniem niektórych pomieszczeń parteru i prawie zawsze rozwiązaniem wejść do budynku (kształtem schodów wejściowych lub też formą ganku znajdującego się z boku domku) 8 (il. 3-4). 3. wybrane fasady domów A. Oficerska 1, Wł. Lembergen przerys sprawa 2108, s. 63; B. Oficerska 10-12, wg DALO, fond 2, opis 2, sprawa 2118, s. 5; C. Czereśniowa 2-4, 1923, przerys wg DALO, fond 2, opis 3, sprawa 662, s. 1; D. Oficerska 6-8, 1923, przerys sprawa 2114, s. 2 7 J. Chęciński, Budownictwo Wojskowe w Polsce ( ), Warszawa 1966, s Akta domów Oficerska DALO, sprawa ; Strzałkowskiej

3 Jakub Lewicki Osiedle domów we Lwowie 4. wybrane rzuty domów. A. Oficerska 6-8, sprawa 2114, s. 2; B. Czereś-- niowa 2-4, fond 2, opis 3, sprawa 662, s. 4-5; C. Oficerska 10-12, sprawa 2118, s. 3-3a; D. Oficerska 1, Wł. Lembergen fond 2, opis 2, sprawa 2108, s. 63 Każdy z mniejszych budynków dwurodzinnych miał dwa mieszkania o dwutraktowym układzie. Składały się one z obszernej piwnicy, kuchni z przyległą spiżarnią i służbówką oraz dwóch lub trzech pokoi na parterze oraz dwóch izb mieszkalnych na piętrze połączonych zabiegowymi schodami. Łazienki z reguły lokowano na parterze lub na piętrze. Rozmieszczenie i układ pomieszczeń w poszczególnych domach niekiedy różnił się od siebie, ale schemat układu funkcjonalnego był analogiczny. Podobny układ funkcjonalny miały domy wielorodzinne. Zaprojektowane rozwiązania były bardzo tradycyjne. Mankamentem był przechodni układ niektórych wnętrz, jak i stosunkowo niewielka powierzchnia użytkowa. Dlatego też w późniejszym okresie właściciele nadbudowywali niektóre domy zamieniając strychy na kondygnacje użytkowe. Autorem projektów był w 1923 r. architekt Witołd Jakimowski. Zaprojektowane przez niego domy zostały ukończone szybko, a zezwolenie na ich zamieszkanie wydano 13 lutego 1926 r. Budynki wznoszone później zaprojektował kpt. inż. arch. Władysław Lembergen. Były one także szybko kończone i zasiedlane. Również kilka budynków wzniesionych po 1925 r. zaprojektował Roman Voelpel (w tym budynki wielorodzinne). Największy wielorodzinny budynek w tym zespole był autorstwa Tadeusza Wróbla. Kolonia składała się z 23 mniejszych budynków oraz kilku wzniesionych później większych budowli (w tym dwóch wielorodzinnych). Zespół posiadał 335 izb mieszkalnych, co było dość dużą liczbą na tle innych budynków tego typu, a koszt bu DALO sprawa ; Czereśniowa DALO fond 2, opis 3, sprawa Opis projektów i materiały spółdzielni zachowane też w Centralnym Archiwum Wojskowym w Rembertowie. dowy jednego mieszkania i jednej izby był dużo niższy niż w innych domach oficerów i pracowników wojska 9. Domki były utrzymane w formach stylu dworkowego, który nieznacznie zmodyfikowano. Były to budynki piętrowe. Piętro było ukryte w stromym czterospadowym dachu, który był najważniejszym elementem kształtującym bryłę budynków. W dachu znajdowały się okna doświetlające piętro. Zasadniczym elementem każdego z domków było zaakcentowanie części środkowej stylizowanym szczytem. Niekiedy fasadę budynków akcentował uproszczony portyk kolumnowy lub skromna dekoracja stylizowana na styl dworkowy. Dolną część elewacji niektórych budynków dekorowały niekiedy pilastry o stylizowanych kapitelach. Dodatkowym elementem dekoracji były też obramienia okien i drzwi. Opracowanie obramień okien jak i otworów wejściowych łączyło motywy swojskie z elementami wczesnego modernizmu. Nieco inna była architektura budynków projektowanych po 1925 r. Ich dekoracja operowała formami geometrycznymi i stylistyką art déco, a obramienia okienne i drzwiowe otrzymały uproszczone geometryczne formy (il. 5-8). Budowa ukończonej kolonii była szeroko komentowana. Opisywała ją prasa lwowska i galicyjska. Były to artykuły m.in. w Kurierze Lwowskim, Gazecie Wieczornej, Słowie Polskim. Powstałe budynki były bardzo atrakcyjnie nie tylko dla mieszkańców kolonii, ale i dla odwiedzających oraz spacerowiczów. Świadczy o tym obszerna korespondencja zarządu spółdzielni z władzami miejskimi, która dotyczyła utrzymania w dobrym stanie otaczającej zieleni jak i ochrony zabudowy przed dewastacją przez licznych spacerowiczów i okolicznych mieszkańców. Bardzo ważną częścią zabudowy były obszerne ogrody otaczające poszczególne budynki, jak i liczne drzewa czereśniowe, jakimi obsadzono ulice wokół poszczególnych domów. Specjalnie dobrana szlachetna odmiana czereśni w okresie kwitnienia zapewniła niezwykle atrakcyjny wygląd zabudowy, co podkreślano w licznych pismach i opracowaniach. Projekt otaczającej zieleni 9 J. Chęciński, dz. cyt., s dom nr 2, do 1926 r

4 Jakub Lewicki Osiedle domów we Lwowie 6. dom nr 5, do 1926 r.; dom nr 7, do 1926 r.. i obsadzenie osiedla licznymi drzewami specjalnie dobranych gatunków czereśni był świadomym zabiegiem władz kolonii. Świadczy o tym szeroka korespondencja zarządu kolonii z władzami miejskimi podkreślająca konieczność zachowania jednolitego charakteru drzew rosnących na terenie kolonii i nie obsadzania sąsiadujących ulic innymi gatunkami roślin (jesiony). Zwracano w niej uwagę, że inne gatunki drzew w tym rejonie nie tylko zmieniłyby charakter osiedla, ale i rozrastając się zasłoniłyby starannie zaprojektowane budynki dla oficerów. Przeprowadzano też dokładne analizy rozrastających się drzew i uznano, że tylko drzewa czereśniowe ze względu na swoją skalę nadają się do obsadzenia niewielkich piętrowych budynków. Bardzo ważną część kolonii stanowili jej mieszkańcy. Byli to weterani wojenni, emerytowani wojskowi jak i oficerowie służby czynnej. W domu nr 12 zamieszkał emerytowany generał, w kolejnych pułkownicy i kapitanowie wojska polskiego 10. Poszczególni mieszkańcy przejmowali domy na własność, choć zdarzały się też wypadki, że po ich bezpotomnej śmierci zamieszkiwali 10 Wykaz mieszkańców: DALO, sprawa 2108, s , stan w 1926 r. (planowany): nr 1 Stanisław Kietło; nr 2 Piotr Trapp; nr 3 Wacław Kościelny; nr 4 Wilhelm Sawajk; nr 5 Juliusz Siermak; nr 6 Jan Adamus; nr 7 Tadeusz Gutkowski; nr 8 Marian Stanpful; nr 9 Oskar Schneidscher; nr 10 W. Schindler; nr 11 Józef Bajgerowicz; nr 12 Jan Paszkudzki; nr 13 Jan Kijowski; nr 14 Ryszard Peszka; stan 25 II 1932 r. (wg fond 2, opis 2, sprawa 2120, s ): ul. św. Jacka nr 3 kpt Limberger; Oficerska nr 2 mjr Stefanicki; nr 14 płk Kakowski; nr 16 Żenkusz; nr 18 kpt Wiliński; nr 20 Schubert; nr 22 Godowski; nr 24 Wronke; nr 28 Urbanowicz; nr 30 mjr Szostakowicz; nr 32 Much; nr 34 Kopicki; nr 15 Usan; nr 17 kpt Figar; nr 19 mjr Schlaffenbergl; nr 21 Duczmski; nr 23 Kuczynki; nr 25 Kośmicki; nr 27 kpt Prager; nr 29 płk Hecket. tam nowi emerytowani wojskowi. Zasiedlenie kolonii znanymi weteranami wojennymi i oficerami WP zadecydowało o późniejszych losach mieszkańców. Kilku z oficerów otrzymało w 1939 r. karty powołania do czynnej służby i zginęło w Katyniu, Charkowie i Ostaszkowie. Większość z mieszkańców została zesłana w kolejnych falach deportacji w 1940, 1941 i 1945 r. Kolonię zasiedlono rodzinami wojskowych Armii Czerwonej, a potem pracownikami różnych instytucji związanych z NKWD i aparatem bezpieczeństwa. Nowi mieszkańcy robili wszystko, aby pozostać w przedzielonych im domach i mieszkaniach. Świadczy to o atrakcyjności zajmowanych budynków i ich otoczenia. Od lat 90. XX w. kolejne domy były przejmowane na własność przez mieszkańców i stopniowo przebudowywane. Polegała ona z reguły na nadbudowie i powiększaniu budynków. Nie zachowywano jednolitych form architektonicznych. Mimo coraz większych zniekształceń zabudowa kolonii do dzisiaj wyróżnia się jednolitymi formami całego kompleksu i jest ulubionym miejscem spacerów mieszkańców Lwowa. Także sąsiadująca dawna szkoła Zofii Strzałkowskiej jest siedzibą elitarnej szkoły średniej nr 6, która jest obecnie jedną z niewielu na Ukrainie Zachodniej szkół z rosyjskim językiem wykładowym, a wśród wielu jej słynnych absolwentów wymienić można znanego rosyjskiego reformatora i działacza politycznego Aleksego Jewlińskiego. Zabudowa kolonii domów Okręgu Korpusu VI we Lwowie jest typowym przykładem inwestycji wojskowej spółdzielni mieszkaniowej i ilustruje przemiany budownictwa tego typu. W ramach poszczególnych okręgów wojskowych podejmowano poszukiwania odpowiednich form stylowych charakterystycznych dla żołnierzy o odmiennej randze i stanowisku. Proces ewolucji architektury tego typu rozpoczęły budowle projektowane w stylu dworkowym, potem było to dwu i wielorodzinne budownictwo o fasadach zdobionych motywami dworkowymi i swojskimi, aż wreszcie zaczęto projektować architekturę w duchu funkcjonalizmu. Ukazywały się liczne opracowana jak i wzorniki prezentujące wznoszone budowle 11. W wielu niepubliko- 11 Fundusz Kwaterunku Wojskowego, Sprawozdanie , Warszawa 1930; Fundusz Kwaterunku Wojskowego, Sprawozdanie , Warszawa 1933; Fundusz Kwaterunku Wojskowego, Sprawozdanie , Warszawa 1937; Spółdzielnia Mieszkaniowa w Polsce, 7. domy nr

5 Jakub Lewicki Osiedle domów we Lwowie 8. O.K. VI., domy nr , T. Wróbel 1926 r., do 1928 r.; domy nr , T. Wróbel 1926 r., do 1928 r. wanych opracowaniach precyzyjnie określano nie tylko zalecane formy stylowe, ale szczegółowo analizowano wymogi funkcjonalne, które miały decydujący wpływ na stosowane rozwiązania architektoniczne. Zabudowa kolonii niewątpliwie była bardzo efektowna. Pod tym pojęciem należy rozumieć umiejętne połączenie architektury o starannie dopracowanym układzie funkcjonalnym spełniającym wszystkie wymogi mieszkańców, które zadecydowały o rozmieszczeniu i wyposażeniu wnętrz. Konsekwentnie zaprojektowana architektura kolonii, wkomponowana w otaczającą zabudowę, wyróżniała się nie tylko na tle zabudowy Lwowa, ale też na tle zabudowy innych kolonii spółdzielczych. Wydaje się, że równie efektowna mogła być tylko zabudowa warszawskiego Żoliborza 12, ale płaska topografia tej dzielnicy ujmowała jej atrakcyjności. Także budynki kolonii wojskowych i budowle Korpusu Ochrony Pogranicza, powstające na wschodnich terenach państwa, odznaczały się podobnymi formami architektonicznymi, ale nie miały równie malowniczej topografii jak i atrakcyjnej otaczającej zabudowy. Podsumowując należy podkreślić, że umiejętne połączenie efektownej lokalizacji oraz topografii z przemyślaną funkcją i z malowniczą dekoracją stanowi o szczególnym miejscu kolonii domów Okręgu Korpusu VI we Lwowie wśród innych podobnych budynków II Rzeczpospolitej. cz. 1, Spółdzielnie mieszkaniowe, Warszawa Ł. Heyman, Nowy Żoliborz Architektura - Urbanistyka, Warszawa Projektant Źródło wg DALO Numer hipoteczny i konskrypcyjny Numer sprzed 1939 Numer pierwotnie planowany Numer i nazwa ulicy obecna fond 2, opus 2, sprawa 2108 Proj. kpt. inż. arch. Władysław Lembergen 1923; nadbudowa Włodzimierz Prochaska 1936 Czereśniowa 1 1 Czereśniowa I f. 2, o. 3, s. 662 f. 2, o. 3, s I Czereśniowa 2 Czereśniowa 4 Czereśniowa 2 Czereśniowa 4 f. 2, o. 3, s. 663 f. 2, o. 3, s I Czereśniowa 3 Czereśniowa 5 Czereśniowa 3 Czereśniowa 5 f. 2, o. 3, s. 666 f. 2, o. 3, s Czereśniowa 6 Czereśniowa 8 Czereśniowa 6 Czereśniowa 8 f. 2, o. 3, s. 667 f. 2, o. 3, s. 669 Czereśniowa 7 Czereśniowa 9 Czereśniowa 7 Czereśniowa 9 f. 2, o. 3, s. 670 f. 2, o. 3, s. 673 Czereśniowa10 Czereśniowa Czereśniowa 10 Czereśniowa 12 f. 2, o. 3, s. 671 f. 2, o. 3, s. 672 Czereśniowa 11 Czereśniowa 13 Czereśniowa 11 Czereśniowa Czereśniowa i 45 Czereśniowa 15 i /50-51 Proj. inż. arch. Roman Voelpel 1926; nie istnieje f. 2, o. 2, s f. 2, o. 2, s f. 2, o. 2, s Proj. inż. arch. Roman Voelpel 1926; częściowo ukończony 1926.; nie istnieje Czereśniowa 14 Czereśniowa Pciłka 2 (?) Pciłka 2 (?) pusty plac Oficerska 2 Proj. kpt. inż. arch. Wł. Lembergen 1927 f. 2, o. 2, s f. 2, o. 2, s f. 2, o. 2, s Oficerska 14 Oficerska Pciłka 5 Pciłka 7 f. 2, o. 2, s f. 2, o. 2, s Oficerska 6 Oficerska Pciłka 6 Pciłka 8 f. 2, o. 2, s f. 2, o. 2, s Oficerska 9 Oficerska Pciłka 9 Pciłka 11 f. 2, o. 2, s f. 2, o. 2, s Proj., ukończony 13 II 1926 Oficerska 10 Oficerska Pciłka 10 Pciłka 12 f. 2, o. 2, s f. 2, o. 2, s Proj., ukończony 13 II Oficerska 13 Oficerska Pciłka 13 Pciłka 15 f. 2, o. 2, s Proj. inż. arch. Roman Voelpel 1925; częściowo ukończony Proj. kpt. inż. arch. Wł. Lembergen 1931 Pciłka 14, 16, 18, 20 26, 27, 28, 29 Oficerska 14, 16, 18, / Czereśniowa Tadeusz Wróbel 1926; ukończony 1928 f. 2, o. 2, s , 21, 23, 25, 27, 29, 31 Piłka 22, 24, 26, 28, 30, 32, 34 Aneks Identyfikacja budynków kolonii domów O. K. VI we Lwowie. Uwaga: w niektórych rejonach nastąpiły więcej niż 3 zmiany numeracji, stąd niekonsekwencje w kolejności numerów i w oznaczeniach nazw ulic