Ochrona dziedzictwa kulturowego a perspektywa finansowa Unii Europejskiej na lata

Transkrypt

1 Ochrona dziedzictwa kulturowego a perspektywa finansowa Unii Europejskiej na lata

2 Materiały z konferencji zorganizowanej przez Komisję Kultury i Środków Przekazu 23 maja 2013 r.

3 Ochrona dziedzictwa kulturowego a perspektywa finansowa Unii Europejskiej na lata Kancelaria Senatu Warszawa 2013

4 Przedruk materiałów Kancelarii Senatu w całości lub części możliwy jest wyłącznie za zgodą Kancelarii Senatu. Cytowanie oraz wykorzystanie danych empirycznych dozwolone jest z podaniem źródła. Opracowanie: Małgorzata Lipińska Redakcja techniczna: JACEK PIETRZAK ISBN Biuro Informatyki Dział Edycji i Poligrafii Warszawa 2013

5 Spis treści Otwarcie Konferencji Senator Grzegorz Czelej Senator Jarosław Lasecki Piotr Żuchowski Senator Jarosław Lasecki Referaty część I Dr hab. Andrzej Betlej 21 Senator Jarosław Lasecki Prof. dr hab. Wojciech Włodarczyk Zwrot siedzib ziemiańskich z punktu widzenia byłych właścicieli 87 Senator Jarosław Lasecki Dyskusja Wiesław Kaczmarek Małgorzata Omilanowska Senator Grzegorz Czelej Jerzy Meysztowicz Senator Grzegorz Czelej Prof. Bogumiła J. Rouba Senator Grzegorz Czelej Przemysław Rey Senator Grzegorz Czelej Małgorzata Omilanowska Senator Grzegorz Czelej Maciej Szeptycki Senator Jarosław Lasecki Małgorzata Omilanowska

6 Senator Jarosław Lasecki Mariusz Ścisło Senator Jarosław Lasecki Małgorzata Omilanowska Senator Grzegorz Czelej Andrzej Heydel Senator Grzegorz Czelej Piotr Korwin-Kochanowski Senator Grzegorz Czelej Referaty część II Elżbieta Bieńkowska Środki na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego w perspektywie finansowej Unii Europejskiej na lata Senator Grzegorz Czelej Andrzej Novak-Zempliński Senator Grzegorz Czelej Jerzy Meysztowicz Elżbieta Bieńkowska Jerzy Meysztowicz Elżbieta Bieńkowska Senator Grzegorz Czelej Jerzy Mańkowski Senator Grzegorz Czelej Elżbieta Bieńkowska Senator Jarosław Lasecki Piotr Białko Senator Grzegorz Czelej Elżbieta Bieńkowska Senator Grzegorz Czelej Piotr Żuchowski Senator Grzegorz Czelej Waldemar Gujski Elżbieta Bieńkowska Senator Grzegorz Czelej Piotr Żuchowski Senator Jarosław Lasecki Dr inż. Włodzimierz Łęcki Restytucja Zamku Królewskiego w Poznaniu 132 Senator Jarosław Lasecki

7 Andrzej Dowgiałło Adaptacja obiektów zabytków na cele komercyjne jako istotny element ich ratowania 154 Senator Jarosław Lasecki Dyskusja Christophe de Breza Senator Grzegorz Czelej Roman Klamycki Senator Grzegorz Czelej Dr hab. Barbara Szczypka-Gwiazda Senator Grzegorz Czelej Danuta Prus-Głowacka Senator Jarosław Lasecki Danuta Prus-Głowacka Senator Jarosław Lasecki Senator Grzegorz Czelej Marcin Schrimer Senator Jarosław Lasecki Marcin Schrimer Senator Jarosław Lasecki Senator Grzegorz Czelej

8

9 otwarcie konferencji Senator Grzegorz Czelej Przewodniczący Komisji Kultury i Środków Przekazu Szanowni Państwo, otwieram konferencję Komisji Kultury i Środków Przekazu, której tematem jest Ochrona dziedzictwa kulturowego a perspektywa finansowa Unii Europejskiej na lata Chciałbym serdecznie powitać panią minister Małgorzatę Omilanowską, serdecznie witam pana Piotra Żuchowskiego, ministra w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Proszę wybaczyć, że ze względów oczywistych nie będę witał wszystkich państwa imiennie. Serdecznie witam wszystkich zaproszonych dostojnych gości, szanownych członków komisji. Pomysłodawcą dzisiejszej konferencji jest pan senator Lasecki, który był przez cały okres organizacji tej konferencji motorem i głównym sprawcą naszego dzisiejszego spotkania i mam duży zaszczyt przekazać mu prowadzenie tej konferencji, o co bardzo proszę. Senator Jarosław Lasecki Dziękuję bardzo, Panie Przewodniczący. Słowa pana przewodniczącego zobowiązują. Do motoru się przyznaję, do inspiratora troszkę, ale tak naprawdę inspiratorem tej konferencji są państwo, to państwa głosy o to, aby rozpocząć i prowadzić dyskusję, która przyczyni się do poprawy sytuacji zabytków polskich w Polsce i aby wsłuchać się w głosy opiekunów tych zabytków, właścicieli tych zabytków, spowodowały, że zdecydowaliśmy się na kolejną edycję konferencji, która ma się zająć poprawą losów polskich zabytków. Pierwsza edycja tej konferencji odbyła się w 2006 r. i jej pokłosiem, właśnie tutaj, w Senacie, była zmiana nastawienia, jeżeli chodzi o dofinansowanie remontów czy też konserwacji zabytków przez prywatnych właścicieli zabytków ze środków Unii Europejskiej. Mam nadzieję, że dzisiejsza konferencja i państwa głosy w dyskusji przyczynią się do tego, że w nowej perspektywie finansowej znajdą się specjalne programy i znajdą się środki, aby los polskich 9

10 zabytków, pozostających w rękach prywatnych właścicieli, był coraz lepszy i aby te zabytki na wiele następnych pokoleń cieszyły nie tylko polskich, ale i zagranicznych turystów. Bardzo serdecznie chciałbym powitać pana ministra Piotra Żuchowskiego, który jako Generalny Konserwator Zabytków opiekuje się zabytkami w Polsce i już się cieszę na jego wystąpienie oraz na, mam nadzieję, pewną perspektywę czy pewną wizję tego, co można byłoby z polskimi zabytkami w perspektywie finansowej przez najbliższe sześć lat zrobić. Dzisiejsza konferencja będzie się składała z dwóch części. W pierwszej części będziemy mieli dwie prezentacje. Po wystąpieniu pana Piotra Żuchowskiego chcemy państwu przedstawić prezentację czy też wystąpienie pana doktora Andrzej Betleja pod tytułem Dziedzictwo kulturowe Rzeczypospolitej za granicą wschodnią, a później wystąpienie pana profesora dr. hab. Wojciecha Włodarczyka: Zwrot siedzib ziemiańskich z punktu widzenia byłych właścicieli. Mam nadzieję, że te dwa wystąpienia sprowokują nie tylko do dyskusji, ale do wyciągnięcia odpowiednich wniosków. To będzie pierwsza część, która, mam nadzieję, wyczerpie wszystkie te kwestie, które chcemy poruszyć od strony bardziej konserwatorskiej. Po przerwie zaprosiliśmy panią Elżbietę Bieńkowską, minister rozwoju regionalnego, aby w swoim wystąpieniu mogła przedstawić pewną wizję czy też pierwsze punkty propozycji środków finansowych właśnie dla właścicieli obiektów zabytkowych, środków z Unii Europejskiej. I dwa wystąpienia w tej części: Restytucja Zamku Królewskiego w Poznaniu, pana dr. inż. Włodzimierza Łęckiego i Adaptacja obiektów zabytkowych na cele komercyjne jako istotny element ich ratowania, prezentacja przedstawiona przez pana Andrzeja Dowgiałłę, jako jeden z przykładów pozytywnego wykorzystania zabytków w nowej, zmieniającej się rzeczywistości. Chciałbym prosić pana ministra Piotra Żuchowskiego o zaprezentowanie pomysłów i wizji na następną perspektywę finansową i następne lata, jeżeli chodzi o Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Bardzo proszę. 10 Piotr Żuchowski Sekretarz Stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Generalny Konserwator Zabytków Bardzo dziękuję organizatorom dzisiejszej konferencji, zarówno panu przewodniczącemu Czelejowi, jako osobie bardzo zaangażowanej w debatę nad relacjami między właścicielami a tymi, którzy w Rzeczypospolitej strzegą za-

11 bytków, by były obszarem zachowywania dziedzictwa zgodnie z ustaloną doktryną mówię oczywiście o panu senatorze Laseckim. Decydujące dyskusje jeszcze przed nami, jak będzie wyglądał kształt funduszy, zarówno tych, którymi będzie dysponował minister kultury i dziedzictwa narodowego w nowej perspektywie, jak również i tych, jakimi będą dysponowały poszczególne województwa. Przygotowujemy się do dyskusji w Komisji Europejskiej, która jest przewidziana na 3 4 czerwca, z naszym udziałem, co do warunków i co do zasad dysponowania pieniędzmi z funduszy unijnych na obszar ochrony zabytków. Muszę państwu powiedzieć, że w punkcie wyjścia mieliśmy podstawowy dylemat, ponieważ Komisja początkowo bardzo stanowczo odrzucała uproszczoną bardzo metodę zastosowaną w przypadku perspektywy, która jeszcze nadal trwa, a przypominam, że była to metoda limitów kwotowych. Ona mogła wyglądać w sensie strategicznym na mało przewidującą, ale miała jedną ogromną zaletę, była bardzo sprawna. Mówiąc wprost, można było zadysponować wszystkie pieniądze, i po stronie ministra kultury i dziedzictwa narodowego, jako dysponenta Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, jak również wszystkie pieniądze po stronie samorządów wojewódzkich, jako dysponentów środków z regionalnych programów operacyjnych. Przez kilka miesięcy prowadziliśmy prace, ponieważ likwidacja owego limitu kwotowego narzucała na nas obowiązek stworzenia niejako specjalnej listy szczególnych obiektów, które będą finansowane ze środków ministra kultury i dziedzictwa narodowego, ale te same obiekty nie będą mogły się znaleźć w żaden sposób w finansowaniu w regionalnych programach operacyjnych. Było pewne niebezpieczeństwo, które polegało na tym, że na przykład minister umieści pewne obiekty na liście, a one nie będą mogły znaleźć finansowania w regionalnych programach operacyjnych, a nie dostaną również dofinansowania od ministra. Dzisiaj wszystko idzie w tym kierunku, żeby wrócić do limitu kwotowego przypominam, ten limit kwotowy był limitem 20 milionów zł i kto wie, czy również zastosowanie tego limitu, z całą konsekwencją budowanie pewnych strategii dla tychże obiektów, również strategii konserwatorskich, o czym jeszcze za chwilę głębiej powiem, że będzie to metoda podziału tychże środków. Przypomnę tylko, że zabytków rejestrowych nieruchomych mamy zarejestrowanych w rzeczypospolitej sześćdziesiąt sześć tysięcy, choć mogę powiedzieć, że dzisiaj jest to raczej sześćdziesiąt pięć tysięcy, ponieważ po kwerendach, jakie są prowadzone i porządkowaniu rejestru z udziałem Narodowego Instytutu Dziedzictwa wiemy, że na pewno tysiąc a ostatnie dane, które do mnie docierają, tysiąc pięćset obiektów tak naprawdę albo nie istnieje, albo są zapisy 11

12 w rejestrach, a in situ obiektu nie ma. Rejestr jest oddzielnym problemem, nie chciałbym tutaj tego zgłębiać, ale przy każdej inwestycji, jaka jest podejmowana, to właśnie rejestr zabytków musi być tym punktem, który daje takie, a nie inne uprawnienia wojewódzkim konserwatorom zabytków do wydawania decyzji, które w sposób wiążący określają, jak dany zabytek ma być konserwowany, rewitalizowany, ratowany. Mamy również dwieście trzydzieści cztery tysiące zabytków ruchomych. Może w tym obszarze zainteresowania tejże konferencji nie jest to grupa zabytków, którą będziemy szczególnie omawiać, ale powiem jeszcze o jednym zjawisku, ono się ostatnio pojawia. Co prawda nie dotyczy bezpośrednio środków, które są przyznawane, bo środki trafiają wprost do zabytków, które są wpisane do rejestru zabytków, ale mówię o zabytkach, które się znajdują w ewidencjach gminnych. Dziś, po zmianach z 2010 r., które kompletnie zmieniły usytuowanie zabytków ewidencjonowanych, mamy już w gminnej ewidencji około sześciuset pięćdziesięciu tysięcy zabytków. I to jest potężny problem, z wojewódzkimi konserwatorami zabytków rozmawiamy na ten temat, ale to jest problem pewnej sprawności działania tychże służb i dobrze pojętej decyzyjności tych służb, których decyzje w efekcie mają służyć ochronie tychże zabytków. Dane jednak muszą zostać weryfikowane i planujemy w przyszłym roku przeprowadzenie szczegółowych badań, które określą, jaki jest stan zachowania zabytków, jakich wymagają zabytki w Rzeczypospolitej inwestycji, ale te dane jednak pokazują, że ponad 40% zabytków wymaga natychmiastowej interwencji w sensie zabezpieczenia tychże zabytków. Jest oczywiście grupa zabytków, które przez kolejne lata otrzymywały środki pozwalające je w sposób należyty zachowywać, ale ta grupa nie przekracza zapewne 10% całego zasobu zabytków. Chociaż też chcę powiedzieć, że tę pozytywną grupę tworzą zabytki o kluczowym znaczeniu dla obszaru dziedzictwa narodowego i najczęściej tę grupę tworzą też zabytki w sensie doktryny konserwatorskiej realizowane najlepiej, a czasami w sposób absolutnie wzorowy. Środki, które zostały zadysponowane z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, w perspektywie w której jesteśmy, to kwota 544 milionów zł na dwadzieścia osiem bardzo różnych inwestycji. Sam limit kwotowy określa, że są to inwestycje duże i rozbudowane, inwestycje, które tak naprawdę z innych programów, z innych środków nie mogłyby nigdy zostać prowadzone. Spróbowaliśmy w roku 2012 policzyć wszystkie pieniądze, jakie trafiały na sferę ochrony zabytków w latach Powiem państwu, że to przedsięwzięcie karkołomne, by wyłuskać te pieniądze, które bezpośrednio trafiają w różnych działaniach programowych na samą sferę ochrony zabytków, a nie na inne rzeczy. I ta trudność była nie tylko w Programie Operacyjnym Infra- 12

13 struktura i Środowisko, dużo mniej może w funduszach norweskich, bo one były tak zaprogramowane i tak sprofilowane, że te kwoty można było dużo bezpieczniej wyłuskać. W regionalnych programach operacyjnych ta trudność była duża, ponieważ wiele działań było realizowanych na substancji zabytkowej, a nie do końca dotyczyło tylko i wyłącznie zachowania tychże zabytków, były to działania funkcjonalne, udoskonalające, windy, itd., itd. Próbowaliśmy wychwycić te kwoty, które rzeczywiście służyły zachowaniu substancji zabytkowej i powiem państwu, że dodając do tych kwot jednak kwotę, mniej więcej, między milionów zł, która każdego roku jest dysponowana poprzez różne fundusze bezpośrednio z budżetu państwa, nie ma najmniejszych wątpliwości, że każdego roku w latach na sferę ochrony zabytków trafiała kwota między 1,1 miliarda zł a 1,4 miliarda zł. To jest naprawdę bardzo dużo pieniędzy. Już bym nie chciał tego tematu w tym momencie zgłębiać, ale jako Generalny Konserwator Zabytków chciałbym przypomnieć o rzeczach, które są wielkim niebezpieczeństwem, w momencie kiedy się takie poważne pieniądze pojawiają, rozpoczynając od debaty z początku XIX wieku i stwierdzeń, które wtedy padały, kiedy rodziła się doktryna konserwatorska, co do pewnych zasad i istoty działań konserwatorskich na zabytkach, byśmy mogli mieć ową miarę, by rozdzielać to, co często widzimy w obszarze propagandy, na różnych poziomach władzy, a działaniami konserwatorskimi w żaden sposób nie jest. Bardzo bliska jest mi sentencja Wiktora Hugo z tekstu z 1832 r. Wojna niszczycielom. Wiktor Hugo powiedział to sto osiemdziesiąt lat temu, cytuję: Zapragnęlibyśmy odbudować te wspaniałe gmachy, lecz na próżno, nie ma już wśród nas tego geniuszu tamtej epoki. Przemysł zastąpił sztukę. Myślę, że każdy wojewódzki konserwator zabytków mógłby mieć taką sentencję napisaną, by przy podpisywaniu decyzji wiedział, do czego został powołany przez struktury publiczne i czemu powinien służyć, jakim ideom. I druga sentencja. Z wielkim wyczuciem Wiktora Hugo odnosi się do samych prac konserwatorskich, cytuję: Najważniejsze, aby architekt restaurator był umiarkowany w swych wyobrażeniach, by studiował uważnie charakter danego budynku zgodnie z daną epoką i jej klimatem, aby wgłębił się zarówno w linię ogólną, jak i szczegółową danego zabytku powierzonego jego rękom i aby potrafił zręcznie spiąć swój geniusz z geniuszem danego architekta chodzi oczywiście o tego architekta pierwotnego, który obiekt tworzył. I jeszcze krótka sentencja, bardzo przewrotna, człowieka, który oczywiście szedł w sukurs myślom Wiktora Hugo. To Charles De Montalembert, który powiedział był to czas rewolucji, kiedy pisał te słowa, bo też w roku 1832: Zamieszki mają tę zaletę, że przynajmniej niczego nie odnawiają. To już 13

14 taka bardzo ortodoksyjna, daleko idąca sekwencja, ale warta przypominania w różnych sytuacjach. Oczywiście zawsze jest bardzo potężny problem. Tak naprawdę dla mnie zawsze te problemy w sensie wypracowywania decyzji na różnych obszarach kondensują się w trzech takich tematykach głównych. Pierwsza tematyka to jest sytuacja prawna i szczególna sytuacja prawna zabytku wpisanego do rejestru, kiedy mamy do czynienia z przypadkiem, gdzie z uprawnień konstytucyjnych, w momencie kiedy dobro publiczne przeważa nad dobrem indywidualnym, wywłaszczamy właściciela danego obiektu, danej nieruchomości z jego praw, uważając, że państwo winno w swym systemie wartości narzucać pewne rozwiązania, w tym przypadku rozwiązania odnośnie do zabytku. Nie ma innego rozwiązania. Jak wiemy, od momentu kiedy pojawiły się rejestry zabytków, od momentu kiedy pojawiły się działania państwa w tym zakresie, kiedy pojawiły się służby konserwatorskie, zawsze trwała dyskusja, jak głęboka może być ingerencja państwa w tym zakresie. Nie było nigdy wątpliwości, że państwo powinno budować systemy, które rekompensują owe wywłaszczenie. W programie operacyjnym, którym dysponuje minister kultury i dziedzictwa narodowego, oprócz wzrostu przez ostatnie lata, bo w 2010 r., gdy zostawałem Generalnym Konserwatorem Zabytków, mieliśmy tylko 40 milionów w programie operacyjnym, to był bardzo trudny rok dla ministra kultury, w sensie inwestycji prowadzonych przez tego ministra, a w instytucjach, które nam przynależą, musieliśmy mieć pieniądze na wkład własny. Ale ta tendencja wzrostowa jest taka silna, że w tym roku to się może zamknąć na poziomie 108, może ponad 110 milionów. Każdego roku dysponujemy coraz większymi sumami pieniędzy w programie operacyjnym ministra kultury. Ale jeden współczynnik mnie bardzo pociesza i powiem państwu, że dzieje się to w sposób rozmyślny i na zasadzie budowania pewnych strategii. To jest współczynnik dofinansowania z pieniędzy, jaki trafia do prywatnych właścicieli obiektów zabytkowych. Przez te cztery kolejne podziały środków inwestycyjnych ten współczynnik z 3% wzrósł już do ponad 10% i głęboko wierzę, że będzie rósł. Można to robić, jeżeli środki przyrastają, ale to bardzo ważna informacja i określająca w tym przypadku, jak mówimy o prawach podstawowych właścicieli zabytków, pewną powinność państwową. Oczywiście ja należę do osób, które uważają, że najlepszym rozwiązaniem są odpisy podatkowe i głęboko wierzę, że państwo polskie dojrzeje do takiej sytuacji, że ci, którzy będą inwestowali w obszar ochrony zabytków, będą z tego tytułu mieli dobrze skonstruowaną formę odpisów podatkowych. Uważam, że to są najlepiej i najskuteczniej wydawane pieniądze, a na pewno w obszarze 14

15 tych, którzy są właścicielami obiektów zabytkowych, nie mam najmniejszej wątpliwości. Ale dzisiaj rozmowy z ministrem finansów na ten temat są trudne, musimy poczekać, aż przełamie się sytuacja kryzysowa, ale głęboko wierzę, że o tym musimy przypominać przy każdej sytuacji i że nadejdzie moment, który to zmieni i w Polsce będziemy mieli zastosowane dobre praktyki, które funkcjonują w Europie od lat z dużym powodzeniem. Drugi problem, to jest problem funkcjonalności. On dotyczy, oczywiście, w sposób szczególny obiektów architektonicznych. Violette-le-Duc prowadził wspaniałą debatę z Johnem Ruskinem w XIX, zresztą Violette-le-Duc uwodzi do dnia dzisiejszego swym wielkim znawstwem, erudycją i pewnie zawsze tak będzie, że w doktrynie konserwatorskiej będą osoby, które będą reprezentowały różne ortodoksje. Uważam, że nadal musimy się dużo uczyć od Violette-le-Duc, bo jego wyjątkowa fachowość i zgłębianie okresu, do którego się odnosił, i nawet jak pewne rzeczy przekraczał, są nadal pewnym wyznacznikiem. Ale Violette-le-Duc powiedział bardzo znamienne słowa, cytuję: zresztą najlepszym sposobem konserwacji budynku jest znaleźć dla niego przeznaczenie. Ta myśl jest nadal bardzo aktualna. W ostatnich latach miałem możność zobaczyć obiekty bądź te obiekty były mi w moim gabinecie przedstawiane, gdzie na przykład samorząd powiatowy zainwestował łącznie kwotę, jak dobrze pamiętam, 12 bądź 14 milionów zł na rewaloryzację obiektu zabytkowego, samorząd powiatowy niezbyt bogaty, bo to z natury nie są samorządy zbyt bogate. I oni przychodzą do mnie z prośbą, byśmy razem powołali może jakieś muzeum, może jakieś muzeum diecezjalne albo coś innego, bo teraz mają 1500 m 2 i nie wiedzą, jak to utrzymywać i co z tym teraz dalej robić. I pieniądze, które się pojawiają i często takie myślenie pomnikowe powoduje między innymi właśnie takie sytuacje. Mówiąc wprost, jak nie znajdzie się mądra funkcjonalność dla danego obiektu. Dobrze, jeżeli jest to taka funkcjonalność, która nie przeobrazi tego obiektu tak, że on nie będzie miał nic wspólnego z tym, co reprezentował sobą jako obiekt zabytkowy przed rozpoczęciem inwestycji konserwatorskiej. Te pieniądze mają taką cechę, że ten obiekt będzie się po prostu dekapitalizował i to jest nieuniknione. Myślenie o funkcjonalności jest myśleniem bardzo istotnym i bardzo poważnym. Dostaję z Dolnego Śląska bardzo systematycznie informacje, zresztą informacje bardzo smutne, o niszczeniu wielu obiektów, bo jak spojrzymy na polski rejestr zabytków, to Dolny Śląsk jest absolutnym liderem i to w różnych obszarach, ale w sposób szczególny w architekturze rezydencjonalnej. Wiemy, że Dolny Śląsk tradycyjnie był terenem dużej zamożności, więc ta architektura rzeczywiście miała wielką klasę. Ale rewitalizowane i zachowywane są tam te obiekty, które znalazły 15

16 właścicieli, a ci z kolei mieli pomysł na jakąkolwiek funkcjonalność dla tych obiektów. To jest taka prawidłowość, prawidłowość jednoznaczna i nawet jeżeli na przestrzeni dziejów było tak, że wyjątkowej klasy obiekty były nie do końca ciekawie, funkcjonalnie zagospodarowane patrzę na Andrzeja Dowgiałłę i myślę o Lidzbarku Warmińskim, też na panią konserwator Zalewską gdzie w połowie XIX wieku na zamku podzielono nawet kondygnacjami przestrzenie, bo sale były za duże na Flintenhaus, taki przytułek, który był tam zakładany. Ale była funkcjonalność i te obiekty ocalały. Trzecim elementem jest bezwzględna troska nad doktryną konserwatorską i debata, jak te obiekty powinny być zachowywane, byśmy to, co zostało wypracowane w debacie przez ostatnie dwa wieki, zapisane, respektowali w naszych obiektach. Dzisiaj będzie referat odnośnie do zamku Przemysła. Bardzo jestem ciekaw tego referatu, bo widziałem ten zamek i mam swoje zdanie, które publicznie wygłaszam. Ale powiem w sposób pozytywny, po kilku latach odwiedziłem zamek Krzyżtopór w Ujeździe, po pracach konserwatorskich, które nadzorował pan profesor Andrzej Kos i serce mi skoczyło z radości, gdy zobaczyłem pracę, która została w tę ruinę włożona i jak ten obiekt został zakonserwowany i zachowany, bo w mojej skromnej opinii jest to przykład, który możemy naprawdę pokazywać szeroko w swym konserwatorskim smaku i sposobie zrealizowania tego bardzo, bardzo trudnego pomysłu. Dziękuję za uwagę. 16 Senator Jarosław Lasecki Bardzo dziękujemy, Panie Ministrze. Podczas dzisiejszej konferencji będzie możliwość zadawania pytań i mam nadzieję dyskusja. Panie Ministrze, bardzo dziękuję za te ciekawe liczby. Z wielkim niepokojem możemy tylko przyjąć do wiadomości, że z tych sześćdziesięciu sześciu tysięcy zabytków, które są w rejestrze zabytków, już tysiąc czy tysiąc pięćset nie istnieje. Mam nadzieję, że każdy z państwa, którzy na tej konferencji są, będzie mógł opowiedzieć o przykładach z własnego doświadczenia, w jaki sposób zabytki w Polsce się marnują i co robić, aby jednak pozyskiwać środki na konserwację i na ratunek tych zabytków. Bardzo dobrze, że w latach aż 1 miliard 400 milionów zł przeznaczono na zabytki polskie, ale, Panie Ministrze, sama tylko matematyka, bo gdyby tę sumę podzielić na sześćdziesiąt sześć tysięcy, to wiadomo, że to są środki zupełnie niewystarczające. I dzisiaj chcemy też odpowiedzieć sobie na pytanie, co zrobić, mając, jak usłyszeliśmy, w osobie pana ministra osobę

17 przychylną, aby znaleźć rozwiązania, które mogą zapewnić inny sposób finansowania i utrzymywania polskich zabytków. Bardzo uprzejmie proszę pana doktora Andrzeja Betleja o przedstawienie swojego wystąpienia: Dziedzictwo kulturowe Rzeczypospolitej za granicą wschodnią.

18

19 Referaty część I

20

21 Dr hab. Andrzej Betlej Dyrektor Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego Dziedzictwo kulturowe Rzeczypospolitej za granicą wschodnią Szanowny Panie Senatorze! Panie Ministrze! Pani Minister! Szanowni Państwo! Bardzo dziękuję za zaproszenie na tę konferencję, jednocześnie chciałbym w imieniu mojego mistrza, mentora profesora Jana Ostrowskiego przeprosić za jego nieobecność, niestety obowiązki służbowe uniemożliwiły mu przybycie na to ważne spotkanie. Profesor Ostrowski prosił mnie o przedstawienie zagadnień dotyczących polskiego dziedzictwa kulturowego na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej. Ze wstępu pana senatora zacząłem się zastanawiać, jak to się ma do głównych, zasygnalizowanych problemów tego spotkania, niemniej wydaje mi się, iż terytorialnie to, co za chwilę przedstawię, nie znajduje się w granicach obecnej Rzeczypospolitej, o tyle ma istotne konsekwencje dla badań czy chociażby wspominanej przez pana ministra kwestii dokumentacji i właściwie weryfikacji tego, co znajduje się na obszarze obecnej Rzeczypospolitej. Dlaczego ważne jest przedstawienie owego dziedzictwa kulturowego w tym momencie, na tym spotkaniu? Przede wszystkim musimy stwierdzić jedną podstawową rzecz, iż dziedzictwo kulturowe Rzeczypospolitej, i to nie tylko pod względem terytorialnym, ale pod względem jakościowym, w odniesieniu do naszej historii, historii Rzeczypospolitej, zajmowało szacunkowo ponad 60% tego, czym chwalimy się, o czym wiemy, co stanowi o istocie kultury Rzeczypospolitej. Te dwa słowa: dziedzictwo Rzeczypospolitej są właściwie pewnego rodzaju słowami kluczem, stanowiącym o pewnego rodzaju świadomości, świadomości artystycznej i świadomości tego, czym obecnie dysponujemy. Moją prezentację (str. 28) chciałem rozpocząć od widoku kaplicy Św. Kazimierza w Wilnie, która jest pewnego rodzaju punktem odniesienia dla naszego spotkania dotyczącego dziedzictwa. Ów Jagiellon, a zapewne państwo w tym momencie mają w większości w pamięci jedną z największych wystaw, które ostatnio się odbywały, Europa Jagiellonica, ów Jagiellon jest patronem tych terenów, które stanowiły jedność, średniość wielu nacji, nie tylko nacji 21

22 polskiej, ale tych, które obecnie zamieszkują, stanowią za naszą wschodnią granicą. Nasze badania ja reprezentuję Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego mają charakter teoretyczny, oczywiście, niemniej w kontekście dokumentowania dziedzictwa trzeba zwrócić uwagę na kwestię ochrony dziedzictwa poprzez dokumentację. Trudno oczywiście całą kwestię dokumentacji ochrony dziedzictwa przedstawiać w ciągu czterdziestu pięciu minut, tak naprawdę ten tytuł, który państwo widzą na ekranie, to jest, w moim przypadku, pracownika Uniwersytetu Jagiellońskiego, temat na doskonały całoroczny wykład monograficzny. Jest to niemożliwe, dlatego chciałbym zwrócić uwagę na pewnego rodzaju zjawiska, które będą jak najbardziej istotne dla dziedzictwa i dokumentacji, te zjawiska, które stanowią o wyjątkowości, które decydują o randze dziedzictwa kulturowego Rzeczypospolitej. Oszczędzę, w związku z powyższym, państwu jakiegoś akademickiego wykładu na temat, w układzie chronologicznym, co jest ważne i jak to dokładnie wyglądało, natomiast chciałbym przede wszystkim pokazać te rzeczy, które stanowią o istocie badań i działań, działań również instytucjonalnych, nie tylko badań akademickich, ale również działań ministerstwa kultury i dziedzictwa narodowego. Kilkanaście lat temu profesor Mariusz Karpowicz, uznany badacz warszawski, operował pojęciem awangardy artystycznej w odniesieniu do dziedzictwa kulturowego Rzeczypospolitej, wskazując na kilka punktów, które stanowiły o wyjątkowości dziedzictwa kulturowego i ten sposób myślenia można przełożyć do naszej rzeczywistości. Mamy do czynienia z dziedzictwem, które decyduje w znacznym stopniu o wyjątkowości, o randze sztuki polskiej używam słowa sztuki polskiej, ale tak naprawdę trzeba powiedzieć sztuki wielonarodowej. Zacząłem od północnych terenów, od terenów dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, chociażby kościół Św. Piotra i Pawła, dzieło znaczące, które jak się okazuje, jest stworzone przez artystów pochodzących z Rzymu, artystów, którzy swoje wykształcenie uzyskali w środkowych Włoszech, w warsztatach Berniniego, a więc mamy do czynienia z dziedzictwem kulturowym znajdującym się na Wschodzie, które wpisuje kulturę Rzeczypospolitej w cały rozwój kultury zachodnioeuropejskiej, niestety w chwili obecnej znajdujący się poza naszymi granicami wschodnimi, co nie oznacza, że powinniśmy o niej zapomnieć. Zjawisko tak zwanej wileńskiej architektury rokokowej jest jednym z wyjątkowych, to owe charakterystyczne wysokie wieże ażurowe, porównywane niekiedy do biskwitowych, porcelanowych, niewielkich dzieł, bardzo ażurowych, w tym momencie stanowi jeden z elementów łączących bardzo mocno północno-wschodnie Kresy Rzeczypospolitej z architekturą Piemontu w północnych Włoszech oraz środkowej Europy. Zresztą dziedzictwo kulturowe środkowej Europy to tak naprawdę dziedzictwo owej wielokulturowej Rzeczypospolitej 22