BLOKI / Magazyn o Architekturze Powojennego Modernizmu. bloki

Transkrypt

1 BLOKI / Magazyn o Architekturze Powojennego Modernizmu 2 bloki

2 Spis treści FOTO 6 14 O roli fotografii w przedstawianiu architektury #2 Oto foto WOKÓŁ POWO Perełki z Erywania Szukając architektury Interpretacja a powtórzenie Notre-Dame de la Sagesse POWO 48 Palazzetto Dello Sport KOMIKS 54 Jak to naprawdę zbudowano? #2

3 magazyn : bloki numer 2 / kwiecień Fundacja Powojenny Modernizm skład: Alicja Lesiak #2 Od początku byliśmy inicjatywą oddolną, wciąż jesteśmy organizacją składającą się z entuzjastów, dlatego chętnie przyjmiemy propozycje współpracy z Powojennym. Chętnych prosimy o kontakt na mail biuro@powojennymodernizm.com Cześć, W drugim numerze magazynu rozglądamy się trochę szerzej. Patrzymy na modernizm w kontekście tego czym rzeczywiście był stylu międzynarodowego. Modernizm na parę dziesięcioleci zawładnął architekturą, dzisiaj jego przejawy możemy znaleźć na całym świecie. Jednak pomimo swojej unifikacji nie stał się stylem w pełni jednolitym. Budynki z nurtu powojennego modernizmu mają dużo punktów wspólnych, od materiałów, przez aspekty funkcjonalne i podejście do użytkownika po traktowanie przestrzeni i urbanistyki. Ale mają również wiele cech odróżniających je od siebie, dających unikatowy charakter. Są to wpływy tradycji i kultury miejsc, w których powstawały. W felietonach przyjrzymy się tym różnicom i regionalnym naleciałościom na stylu międzynarodowym. Opowiemy o kształcie i kontekście armeńskiego modernizmu z Erewania, betonowej architektury wykańczanej orientalnym ornamentem i kamieniem. Poszukamy Corbusiera we współczesnym kościele Notre-Dame-de -la-sagesse położonym w 13 dzielnicy Paryża. Pokażemy widoczny i ukryty regionalizm ośrodków wczasowych z polskich gór. Wreszcie w typowym poście przedstawimy Palazetto Dello Sport powstałe na XVII Letni Igrzyska Olimpijskie w Rzymie. Oprócz tego jak zwykle przygotowaliśmy dział ze zdjęciami i komiks a także tekst wprowadzający w tegoroczną edycję Festiwalu Filmowego Beton. Stefan Bieńkowski

4 BLOKI / FOTO 02/2015 O roli fotografii w przedstawianiu architektury / cz.ii 1 O roli fotografii Anna Łyszcz w przedstawianiu architektury cz. II Poprzedni artykuł z tego cyklu był wprowadzeniem w temat przedstawiania architektury za pomocą fotografii, od jej roli dokumentacyjnej po szukanie własnych środków wyrazu. Przyjrzeliśmy się jaką funkcję pełniły zdjęcia w rozpowszechnianiu idei architektów i popularyzowania kolejnych nurtów w architekturze wiążących się ze zmianą naszego stylu życia. Bez wątpienia fotografia jest ważnym narzędziem doświadczania ukształtowanej przez architektów przestrzeni i wciąż oddziaływuje na ich prace. Jak jednak zmieniło się przedstawianie przestrzeni zurbanizowanej w XXI wieku? Z bliskiej współpracy z najważniejszymi współczesnymi architektami znana jest Hélène Binet fotografująca architekturę od blisko 25 lat, która skupia swoje zainteresowania zarówno na budynkach współczesnych, jak i historycznych. Często współpracuje z Zahą Hadid czy Danielem Libeskindem, dla którego fotografowała m.in Muzeum Żydowskie w Berlinie. BLOKI / FOTO 02/2015 O roli fotografii w przedstawianiu architektury / cz.ii 6 7

5 BLOKI / FOTO 02/2015 O roli fotografii w przedstawianiu architektury / cz.ii Zdj.1. Hélène Binet - Jewish Museum Berlin, Daniel Libeskind, Untitled 9, July 1997 Zdj,2. Iwan Baan - Pumping iron on the 28th floor of the Torre David, Caracas, Venezuela Zdj.3. Iwan Baan - Floating School, Makoko, Lagos, Nigeria 2 Pochodząca z Francji artystka pracuje wyłącznie w technice analogowej, tworząc obrazy oddające raczej atmosferę budynku, niż pokazujące jego bryłę i strukturę. Binet tworzy silne, kontrastowe fotografie, których tematem jest gra światła i cienia w przestrzeni budynku. W jej pracach widać próbę ukazania wielowymiarowości brył i wyjścia poza dokumentacyjną rolę fotografii. W swoich działaniach zbliża się do estetyki Luciena Herve, fotografa modernistycznej architektury Corbusiera, o którym pisaliśmy w poprzednim wydaniu Bloków. Wybierając dosyć abstrakcyjne kadry i struktury Binet tworzy opowieść o architekturze, jaką chcieliby widzieć jej twórcy. Może właśnie ta umiejętność świadczy o jej dużym sukcesie w świecie architektury. Nieco inaczej traktuje przestrzeń Iwan Baan - obecnie jeden z najbardziej cenionych fotografów architektury na świecie. Jest znany zarówno z dokumentacji nowo powstałych realizacji światowej klasy architektów jak David Chipperfield czy Rem Koolhaas, jak i przejmujących reportaży ukazujących życie w przestrzeniach tworzonych przez samych jej mieszkańców. Jak sam twierdzi, interesuje go wzajemne oddziaływanie człowieka i środowiska zurbanizowanego, dlatego bardziej niż sama architektura interesuje go życie ludzi w jej kontekście. Podkreśla, że każdą przestrzeń fotografuje z taką samą uważnością i intencją, bo interesuje go całe spektrum otaczającego nas środowiska. 2 Baan nie jest zainteresowany kreacją budynku przez samych architektów, ale sposobem w jaki ludzie adaptują przestrzenie po tym jak ich twórcy je opuszczają. Doskonałym przykładem jest Chandigarh, miasto w północnych Indiach zaprojektowane w latach 50. XX wieku przez Le Corbusiera. Poprzez fotografie Baana obserwujemy jak rzeczywistość i ludzkie potrzeby spotykają się z utopią architektów, gdzie modernistyczne, betonowe budynki są dostosowane do potrzeb ich mieszkańców i które zaczynają funkcjonować w inny niż zamierzony sposób. Jednym z bardziej znanych projektów Holendra jest Torre David - reportaż przedstawiający życie mieszkańców stolicy Wenezueli, którzy w 2007 r. nielegalnie zajęli niedokończony, opuszczony 45-piętrowy wieżowiec w centrum miasta, przystosowując go do potrzeb mieszkalnych. Betonowa konstrukcja stała się domem dla 3 tys. ludzi, tworzących w jej wnętrzu oddzielną strukturę miejską z mieszkaniami, małymi zakładami pracy czy siłownią. Wypracowano szereg udogodnień jak np. wykorzystanie ramp piętrowego garażu jako drogi dla samochodów podwożących mieszkańców na wyższe partie budynku (w 190-metrowej konstrukcji nie funkcjonowały przecież windy). Baan dokumentuje też takie twory miejskie jak slumsy położone u wybrzeży Lagos w Nigerii, gdzie 152 tysiące mieszkańców przystosowało się do życia wyłącznie na wodzie czy przedmieścia Kairu, które choć przybrały formę olbrzymiego wysypiska śmieci stały się domem dla ludzi żyjących z ich segregacji. Baan nie ukrywa swojej fascynacji środowiskiem, które jego mieszkańcy tworzą w intuicyjny sposób, odpowiadający ich potrzebom. Na swoich fotografiach ukazuje nie tylko obraz przestrzeni zabudowanej, ale również szerzy kontekst społeczny i urbanistyczny. Jego praca jest często porównywana do fotografii wojennej, bo Baan uwiecznia wszystko, nie selekcjonując ładnych obrazków. Do pewnego stopnia korzysta też z estetyki znanej z reportaży wojennych, nie używa statywu, jego zdjęcia nie wyróżniają się kompozycją czy użyciem dodatkowych środków artystycznych. W przeciwieństwie do prac Binet, będącymi bardzo personalnym impresjami atmosfery danego budynku, Baan zawsze pokazuje kontekst fotografowanej architektury. W jego przedstawieniach ważna jest skala i umiejscowienie architektury w przestrzeni. Podczas pracy chętnie korzysta z helikopterów, żeby doświadczyć architektury z każdej strony i spojrzeć na jej funkcję w mieście czy krajobrazie naturalnym. Każdy budynek funkcjonuje bowiem w kontekście jakiegoś środowiska i ten kontekst jest w jego pracach bardzo ważny. Gdy akurat nie ma pod ręką helikoptera, ma zwyczaj wspinać się na najwyższy budynek czy wzniesienie w mieście, w którym akurat przebywa. Podobno w ten 3 BLOKI / FOTO 02/2015 O roli fotografii w przedstawianiu architektury / cz.ii 8 9

6 BLOKI / FOTO 02/2015 O roli fotografii w przedstawianiu architektury / cz.ii 4 sposób zaczyna poznawanie każdej nowej przestrzeni. Wysokość daje wyjątkową perspektywę, a jak twierdzi oddalając się i patrząc z dystansu naprawdę możesz zbliżyć się do danego miejsca Kolejną postacią podejmującą temat przestrzeni zurbanizowanej jest brytyjski fotograf pochodzący z Izraela Nadav Kander. Jego projekt Yangtze - The Long River jest przejmującym obrazem gwałtownie dokonujących się zmian i ingerencji człowieka w środowisko naturalne. Na przestrzeni 3 lat Kander odbył 5 podróży do Chin. Przemieszczając się wzdłuż rzeki Jangcy fotografował gigantyczne inwestycje chińskiego rządu m.in budowę Tamy Trzech Przełomów, której konstrukcja doprowadziła do przesiedlenia ok. 1,4 mln Chińczyków i zniszczenia ogromnej ilości historycznej zabudowy. Obszar wzdłuż Jangcy zajmuje ok. 400 mln ludzi, czyli więcej niż zamieszkuje Stany Zjednoczone. Kander fotografował tereny od Szanghaju po Tybet, uwieczniając życie jego mieszkańców w cieniu ogromnej inwestycji na zawsze zmieniającej krajobraz całego regionu. Kander nie osadza swoich prac w kategorii dokumentu i jak sam twierdzi nie wierzy w informacyjną funkcję fotografii. Jego zdjęcia są wyrazem nostalgii za ginącym na naszych oczach światem i ukazanie tempa dokonujących się zmian. Obserwujemy figury mieszkańców oddających się tradycyjnym zajęciom takim jak rybołówstwo czy piknikowanie, ale te na pozór sielskie sceny rozgrywają się na tle betonowych konstrukcji, gigantycznych żurawi i wśród coraz bardziej zaburzonego krajobrazu. Punktem wyjścia było pokazanie rzeki jako metafory dla dokonujących się zmian, ukazanie egzystencji ludzi wobec gwałtowanie przeobrażającej się rzeczywistości. Kander podejmuje bardzo aktualny temat migracji, degradacji środowiska i życia jednostki w obliczu ogromnych inwestycji zmieniających dotychczas istniejącą przestrzeń. Zadaje pytanie dlaczego musimy niszczyć aby dalej się rozwijać? Pomimo działania w obrębie trudnego i budzącego wiele emocji tematu Nadav Kander tworzy spokojne obrazy, posługując się bardzo wyważoną kompozycją. Fotograf przyznaje zresztą, że ogromną rolę w jego inspiracjach gra konstruktywizm, a tworzenie w swych pracach struktur daje mu możliwość tworzenia silnych obrazów. 6 5 Zdj.4. Nadav Kander - Chongqing XI, Chongqing Municipality by Nadav Kander (2007) Zdj.5. Nadav Kander - Yangtce, The Long River, Nadav Kander (2007) Zdj..6. Bas Princen - Cooling Plant, Dubai, 2009 Kolejny twórca zanim został fotografem, studiował architekturę. Będąc studentem zrozumiał, jak silną rolę ma fotografia w rozumieniu i przedstawianiu architektury i, że nie musi być architektem, żeby funkcjonować w jej świecie. Dziś, mieszkający w Rotterdamie Bas Princen fotografuje najczęściej architekturę przemysłową i obrzeża wielkich ośrodków miejskich. Fotografia w jego rękach staje się narzędziem krytyki, umiejscawia architekturę w odpowiednim kontekście społecznym, politycznym i kulturalnym. Wśród jego zainteresowań znajduje się przede wszystkim zacieranie się środowiska naturalnego i zurbanizowanego, pomiędzy którymi nie szuka kontrastu. Fotografując obrzeża Istambułu, Kairu, Ammanu czy Beirutu Princen daje nam obraz współczesnych miast, które mają dziś zupełnie inną strukturę niż kilkadziesiąt lat temu. Jego zdjęcia przedstawiają gwałtowne rozrastanie się terenów zabudowanych i rozwój nowych rodzajów tkanki miejskiej. Fotografowane przez niego budynki znajdujące się na przedmieściach poszczególnych miast zaczynają wyglądać bardzo podobnie i przestają mieć jakikolwiek związek z przestrzenią, w której funkcjonują. Princen świadomie kreuje niemal surrealistyczne obrazy, przedstawiające te przestrzenie jako oddzielne, nieznane światy. Jak sam mówi, fotografując możemy używać prawdziwych scen, tworząc fikcyjne scenariusze, a pole do interpretacji odbiorcy jest ogromne. BLOKI / FOTO 02/2015 O roli fotografii w przedstawianiu architektury / cz.ii 10 11

7 BLOKI / FOTO 02/2015 O roli fotografii w przedstawianiu architektury / cz.ii Pochodzący z Nigerii i wykształcony w Wielkiej Brytanii Simon Norfolk skupia swoje zainteresowania wokół krajobrazu zmienionego przez długotrwałe konflikty zbrojne. Na przestrzeni lat Norfolk odbył podróże do Bośni, Afganistanu, Rwandy Iraku, Izraela i Palestyny dokumentując działania wojenne i ich wpływ na środowisko naturalne i architektoniczne. Obiektem fotografii Norfolka stają się ruiny miast, zniszczone czołgi i pojazdy pancerne, masowe groby czyli wszystko to, co zaczyna funkcjonować w przestrzeni już po zakończeniu działań wojennych. Portretuje zdegradowaną architekturę m.in w swoich reportażach z Afganistanu, który przez ponad 30 lat był pogrążony w wojnach. Przywołując na myśl obraz starożytnych ruin cywilizacji tworzy obrazy kompletnie pogrzebanych miast, których ślady są coraz trudniejsze do odnalezienia. Chociaż przedstawiane przez niego sceny są obrazem zniszczeń i katastrofy, Norfolk fotografuje opuszczone pola walki spokojnie i uważnie, tworząc piękne fotografie. Można zaryzykować stwierdzenie, że jego uważność jest bliska fotografii kryminalistycznej. Norfolk analizuje obraz zniszczeń i zdegradowaną tkankę miejską ukazując powojenną rzeczywistość, której obrazy docierają do nas znacznie rzadziej niż transmisje z pól walki. Spokojne wyważone kompozycje ukazują ogromną pustkę terenów okrutnie zdegradowanych przez działania wojenne. 7 7 Fotografia architektury bardzo zmieniła swój wyraz w ostatnich latach. Częściej niż odzwierciedleniem intencji samych architektów staje się obrazem całej zglobalizowanej przestrzeni, pokazując wzajemną interakcję pomiędzy człowiekiem a środowiskiem zurbanizowanym. Fotografia przedstawia nam dziś obraz i kondycję miast, w których żyjemy, pokazuje jak zmieniają się nasze potrzeby i jak podporządkowujemy sobie środowisko naturalne bardziej niż kiedykolwiek wcześniej. Ukazując szerszy kontekst rozwoju terenów zurbanizowanych, podejmuje tematy przeludnienia, kultury materialnej degradacji środowiska i konfliktów zbrojnych. Chociaż świat uwieczniony na współczesnych fotografiach wydaje nam się coraz mniej przyjazny,wielu artystów decyduje się swoją pracą dać obraz gwałtownym przemianom, których jesteśmy świadkami. Fotografia coraz częściej udowadnia, że może mieć silny i krytyczny głos w dyskusji o architekturze, umiejscawiając ją w kontekście ludzkich potrzeb i dając tym samym świadectwo naszym czasom. 8 Zdj.7. Bas Princen - Ringroad, Ceuta / Fnideq, 2007 Zdj.8. Simon Norfolk - Afghanistan: Chronotopia, 2002 Zdj.9. Simon Norfolk - Afghanistan: Chronotopia, 2002 BLOKI / FOTO 02/2015 O roli fotografii w przedstawianiu architektury / cz.ii

8 Alicja Lesiak oto foto BLOKI / FOTO 02/2015 Oto foto BLOKI / FOTO 02/2015 oto foto Alicja Lesiak

9 oto foto BLOKI / FOTO 02/2015 BLOKI / FOTO 02/2015 oto foto 16 17

10 oto foto BLOKI / FOTO 02/2015 BLOKI / FOTO 02/2015 oto foto Mediolan / Warszawa 2014 /

11 BLOKI / POWO 02/2015 PEREŁKI Z ERYWANIA Zosia Bieńkowska Perełki z Erywania Erywań jest miastem, które praktycznie powstało z niczego na nowo w latach 20 i 30. A zatem jego główna tkanka ma charakter neoklasycystyczny. Wcześniej był to niewiele znaczący regionalny ośrodek, choć o bardzo starożytnej historii. Według różnych źródeł jest to jedno z najdłużej zamieszkanych na Ziemi miast, zaraz obok Jerycha. Na początku dwudziestego wieku jednak Erywań swoje lata świetności miał już za sobą - wielokrotnie podbijany przez różne mocarstwa a także zniszczony przez trzęsienie ziemi. Dzięki temu był doskonałym kąskiem dla radzieckich planistów. Sowiecka władza pierwotnie planowała centrum Armenii ulokować raczej w Gjumri, większym i prężniejszym ośrodku przemysłowym. Na szczęście dla Erywańczyków ówczesny główny architekt, Aleksander Tamanian dostrzegł potencjał, jaki daje urbaniście zbudowanie miasta od zera. Tamanian był dość znaną postacią w radzieckiej Rosji. Ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Petersburgu i w pewnym momencie był nawet jej wicedyrektorem. Dzięki swej późniejszej pozycji głównego inżyniera Armeńskiej Republiki mógł pozwolić sobie na wprowadzenie w życie swojej wizji i od początku do końca zaprojektował urbanistyczny układ miasta. Erywań nie jest zresztą jedynym miastem w Armenii, którego Tamanian jest projektantem - jego projekty w znaczącym stopniu ukształtowały także Gjumri, Gavar, Stepanakert czy Echmiadzin. Zdj.1. Zosia Bieńkowska 1 Modernistyczno-utiopijno-megalomański charakter stolicy Armenii jest widoczny na każdym kroku. Przecinają ją szerokie arterie, uciążliwe gdy pokonuje się je pieszo, odległości są ogromne i - jak przystało na modernistyczne-socjalistyczne miasto - przystosowane głównie dla ruchu samochodowego - symbolu nowoczesności. W połączeniu z bardzo słabą obecnie infrastrukturą tworzy to wszystko rzeczywistość dość nieprzyjazną do mieszkania. Jednak z nieuporządkowanej tkanki Erywania można wyłowić architektoniczne perełki. [fot 1] W centrum dominuje specyficzny armeński soc-klasycyzm, którego najbardziej znanymi przejawami są plac Republiki czy też Opera. Monumentalne bryły wykonano z tutejszego czerwono-różowego tufu - kamienia o wulkanicznym pochodzeniu. Dzięki temu architektura ma swoisty lokalny charakter, który widać też w samym orientalizującym stylu. Regionalizacja widoczna jest szczególnie w ornamentyce budynków, nawet tych późniejszych, już nie klasycyzujących. Charakterystyczne dla Erywania jest, że nawet osiedla z wielkiej płyty mają wtopione w beton elementy z tufu jako detal dekoracyjny. Z tego samego materiału wykonywane są także bardzo często wszelakie przebudowy (zabudowa balkonów to tylko jeden z wariantów), nagminnie dokonywane przez mieszkańców. BLOKI / POWO 02/2015 PEREŁKI Z ERYWANIA 20 21

12 BLOKI / POWO 02/2015 PEREŁKI Z ERYWANIA Co prawda większość tkanki miejskiej przyćmiona jest chaosem bazaru i rozgrzebanych budów - efektu obecnego szybkiego i niezorganizowanego rozwoju kraju - tak, że na pierwszy rzut oka trudno wyłuskać z przestrzeni powojenne cuda, po dłuższym namyśle jednak da się je dostrzec i z pomocą pewnej dozy wyobraźni zobaczyć ich pierwotne założenia i potencjał. Ciekawą estetyką odznaczają się budynki powstałe w latach 70. o charakterystycznych ażurowych betonowych ozdobach zastosowanych zamiast elewacji. Prosta geometryczna ornamentyka często uzupełniona jest bliżej parteru płaskorzeźbami w neoklasycystycznym stylu. Budynki o podobnej estetyce rozrzucone są w różnych częściach miasta i różnią się między sobą głównie motywem geometrycznym. Bryła pozostaje bardzo podobna. Jeden z tych budynków pełnił kiedyś funkcję centrali telefonicznej Armenii, obecnie zaś znajduje się tam siedziba jednego z operatorów telefonii komórkowej. Został zaprojektowany przez Armena Aghalyana i Grigori Grigoriana w 1972 roku, wybudowany w Inny jest zupełnie opuszczony, kiedyś stanowił część kompleksu fabrycznego związanego z przetwórstwem metalu (prawdopodobnie dla celów wojskowych). 2 Zdj.2. Armenian National Museum-Institute of Architecture, Yerevan Zdj.3. Simona Rota Zdj.4. Zosia Bieńkowska Zdj.5. archiwum prywatne Grigori Grigoriana Zdj.6. Zosia Bieńkowska 4 5 BLOKI / POWO 02/2015 PEREŁKI Z ERYWANIA

13 BLOKI / POWO 02/2015 PEREŁKI Z ERYWANIA Wśród klasycyzującej zabudowy centrum miasta można dostrzec także budynki o ciekawej bryle. Jedną z modernistycznych perełek jest także centrum handlowe Rossija, oryginalnie wybudowane jako kino i hala koncertowa. Zaprojektowane w 1968 roku przez Spartaka Khachikyana, Hrachika Poghosyana i Artura Tarkhanyana, zrealizowane zostało w Na pierwszy rzut oka jest to ogromne targowisko bez ładu i składu, po przyjrzeniu się można jednak dostrzec monumentalną brutalistyczną bryłę z ciekawymi witrażami w środku. Zdj.7.. Zosia Bieńkowska Zdj. 8. Simona Rota 7 W czasach, kiedy budynek pełnił swoją oryginalną funkcję wnętrze było widne i przestrzenne. Główna hala, oświetlona przez jedną przeszkloną ścianę przecięta była jedynie na środku monumentalnymi betonowymi schodami w formie X, znajdowała się tam kawiarnia. Wnętrze doświetlone było również z góry przez świetliki w dachu i boczne witraże. Zdj Zosia Bieńkowska Zdj archiwum prywatne Hrachika Poghosyana BLOKI / POWO 02/2015 PEREŁKI Z ERYWANIA

14 BLOKI / POWO 02/2015 PEREŁKI Z ERYWANIA Niestety w obecnej chwili wnętrze budynku zastawione jest stoiskami z odzieżą, podzielona na niewielkie ciemne boksy tak, że nie da się dostrzec pierwotnych założeń, trudno wręcz wyobrazić sobie jak oryginalnie zaaranżowana była ta przestrzeń. Rossija w momencie gdy powstała, w latach 70, otoczona była pustą przestrzenią, z jednej strony dochodził do niej szeroki bulwar, dzięki czemu ciekawa bryła budynku dobrze się prezentowała. Obecnie wokół pełno jest parkingów. Innym charakterystycznym miejscem dla Erywania jest pomnik Ludobójstwa Ormian. Władze radzieckie wydały zgodę na budowę pomnika dopiero w 1965 roku w 50 rocznicę wydarzeń. Wcześniej temat ludobójstwa zabójstwo biednej lufy pozostawał tematem tabu w imię dobrych relacji z Turcją. W 1965 roku w stolicy Armenii odbyły się jednak masowe protesty. 24 kwietnia w centrum miasta zgromadziło się ponad 100 tysięcy osób co było pierwszym tego typu zgromadzeniem na taką skalę w historii ZSRR. Ormianie domagali się oficjalnego uznania ludobójstwa oraz jego upamiętnienia. W obliczu silnej presji społeczeństwa Rada Ministrów Republiki Armenii przestraszona bliskością interwencji wojskowejza przyzwoleniem moskiewskich zwierzchników - przyjęła rezolucję o upamiętnieniu ludobójstwa i rozpisała konkurs na projekt, który wygrali Arthur Tarkhanyan, Sashur Kalashyan oraz Hovhannes Khachatryan. Ostatecznie budowla powstała po dwóch latach w 1967 roku. Pomnik znajduje się na wzgórzu Cicernakaberd, które podobnie jak miasto szczyci się starożytną historią: w epoce żelaza znajdowała się tam ponoć twierdza, czego dowodzą wciąż trwające wykopaliska archeologiczne. W jego skład wchodzą trzy główne elementy. Najbardziej rozpoznawalny jest smukły obelisk o wysokości 44 metrów, symbolizujący odrodzenie się narodu ormiańskiego oraz Armenii. Obok znajduje się krąg 12. bazaltowych bloków nachylonych centralnie do środka, w którym płonie wieczny ogień ku pamięci 1.5 miliona ofiar. Liczba bloków symbolizuje ilość utraconych przez Armenię w tym samym czasie zachodnich prowincji. Trzeci element to stumetrowy mur na którym wypisano nazwy miejscowości, w których miały miejsce masakry oraz wysiedlenia. Całość jest niezwykle prosta i oszczędna. Teoretycznie pomnik uzupełnia widok na górę Ararat - również utraconą w 1915 roku na rzecz Turcji - jedno z najważniejszych dla Ormian miejsc. Niestety ze względu na panujące w mieście warunki (smog) rzadko można ją faktycznie zobaczyć. W skład kompleksu wchodzi również wybudowane w latach 90. Muzeum Ludobójstwa utrzymane w podobnie surowej estetyce, przypominające nieco bunkier. Archiwalne zdjęcia uzyskałam dzięki uprzejmości Architekturzentrum Wien, oraz Rubena Arevshatyana Zdj.13. Simona Rota Zdj.14. Zosia Bieńkowska Zdj. 15. dzięki uprzejmości National Archives of Armenia / Central National Archive of films, photographs and sound-recording documents (CNA FPSR) Zdj Zosia Bieńkowska 16 BLOKI / POWO 02/2015 PEREŁKI Z ERYWANIA

15 BLOKI / POWO 02/2015 PEREŁKI Z ERYWANIA Zdj Zosia Bieńkowska 18 BLOKI / POWO 02/2015 PEREŁKI Z ERYWANIA

16 BLOKI / WOKÓŁ POWO 02/2015 SZUKAJĄC ARCHITEKTURY Andrzej Brzózka Szukając architektury Sztandarowe pytanie o to, czym jest architektura, było dla wielu architektów okazją nie tylko do zaprezentowania swojej zdolności do zgrabnych bon motów, ale również swoistą deklaracją programu. Przypomnijmy te najsłynniejsze, wygłoszone przez Le Corbusiera: Architektura to przemyślana, bezbłędna, wspaniała gra brył w świetle. Warto pamiętać, że koniec końców, jego twórczość doprowadziła do stawiania na masową skalę znacznie mniej lirycznych bloków z wielkiej płyty. W oczach ich mieszkańców architektura nie była raczej ani przemyślana, ani bezbłędna, ani wspaniała. Nie miała też nic wspólnego z grą. Prędzej kojarzyła się z walką. Czy była więc architekturą? Gdzie szukać architektury - tej z deklaracji Le Corbusiera? Spójrzmy na zdjęcia Luciena Hervé a przedstawiające budowle papieża modernizmu w Chandigarh. Na swoich czarno -białych, silnie skontrastowanych fotografiach, Hervé uwiecznia zarówno grę brył w świetle, jak i stojących najczęściej tyłem, pojedynczych ludzi. Ciemna skóra jednego z indyjskich chłopów prześwitująca przez jego podziurawioną i brudną koszulę - obok niej chropowata faktura betonowej ściany. Na fotografii widzimy potoczne wyobrażenia dwóch kultur, które zestawione ze sobą dopełniają się, tak jakby były od początku dla siebie stworzone. Czy to nie paradoks, że szwajcar Le Corbusier uważał, że swoje najwybitniejsze dzieła wzniósł właśnie w Indiach? Przecież modernizm miał się sprawdzać przede wszystkim w Europie. Dlaczego nowoczesna architektura najlepiej miała wyjść w kraju postrzeganym z etnocentrycznej perspektywy jako zacofany? I najważniejsze: dlaczego została ona najpiękniej uchwycona właśnie na fotografiach Węgra, który sam wymyślił sobie swoje francuskie nazwisko (Hervé w rzeczywistości nazywał się László Elkán), a na którego Le Corbusier pieszczotliwie mówił Dr. Caligari? Od takiego multikulti łatwo o zawrót głowy! Ale spokojnie, jesteśmy na zewnątrz tego galimatiasu, oglądamy jedynie jego zdjęcie. Wciąż jeszcze łatwo zauważyć granice. BLOKI / WOKÓŁ POWO 02/2015 SZUKAJĄC ARCHITEKTURY 30 31

17 Gdy znajdziemy się w środku, utarte granice stają się jeszcze mniej wyraźne. Gdzie powinien pojechać fan nowoczesnej architektury, gdyby chciał za jednym zamachem zobaczyć budynki Kisho Kurokawy (Japonia), Manfredio Nicolettiego (Włochy) i Normana Fostera (Anglia)? Niech będzie to Astana - od 1997 roku stolica Kazachstanu. Zobaczy je wszystkie niemal koło siebie. Ponad to, w 2017 roku ma tam się odbyć wystawa EXPO pod tytułem Future Energy. Stawiany właśnie na tę okazję kompleks budynków zaprojektowała samą Zaha Hadid. Warto spojrzeć na wizualizacje tej inwestycji, pamiętając, że niemal połowę populacji Astany stanowią Kazachowie, a drugą połowę Rosjanie. Na renderze, na pierwszym planie widzimy czteroosobową rodzinę w której jednak wszyscy z wyjątkiem ojca mają nordyckie blond włosy. Inny przykład. Będąc na wakacjach w Dubaju, po upalnym dniu na plaży, można zapragnąć odrobiny chłodu. Może by tak pojeździć na nartach? Nic prostszego. Wystarczy udać się na położony na pustyni sztuczny stok narciarski Ski Dubai. Góra o wysokości 85 metrów ma pięć tras zjazdowych, różne poziomy trudności, wyciąg krzesełkowy i orczykowy. Z zewnątrz przypomina futurystyczny hangar. Wewnątrz znacznie łatwiej uwierzyć w tę iluzję. Gdy w filmie Armina Linke Alpy oglądamy zjeżdżających tam narciarzy, przez pierwszą chwilę naprawdę możemy uwierzyć, że widzimy prawdziwe Alpy. Ale co w takim razie rzeczywiście mamy przed oczami? Sztuczne Alpy? Uśmiechy tamtejszych narciarzy nie wydają się w najmniejszym stopniu sztuczne. Czy kompleks w Dubaju to już sztuczna natura, czy wciąż jeszcze architektura? Wspomniany film Armina Linke to wizualny esej antropologiczny, mający na celu pokazać czym mogą być Alpy. Kręcony przez 7 lat, w 40 różnych lokalizacjach, film unaocznia różne rodzaje Alp : tradycyjne życie alpejskiego pasterza, arabski sztuczny wyciąg narciarski, szkołę policyjną ukrytą w alpejskich górach, zjazd Światowego Forum Ekonomicznego w Davos, kamieniołom, makietę Dokonana przez zespół Linkiego krytyka reprezentacji to dowód niemożliwości istnienia jednego wizerunku i jednego znaczenia Alp. Film Alpy udowadnia, że wszystkie te wyobrażenia są równouprawnione. Dychotomia między naturą a społeczeństwem, na gruncie której nowoczesność zbudowała swoją rację bytu, po raz kolejny została zakwestionowana. Planując nową edycję festiwalu, postanowiliśmy odsunąć na chwilę zaangażowane pytanie: jaką chcielibyśmy mieć architekturę i przyjąć inną perspektywę. Jak możemy mówić o architekturze, gdy jej granice i definicje ulegają ciągłemu rozmyciu? Czy architektura to tylko pojedyncze realizacje uznanych na świecie twórców? Nie, ale o nich mówić jest najłatwiej, podobnie jak komentować dzieło sztuki w galerii. Sprawa jest jednak poważniejsza i wymaga szerszego spojrzenia na ulegający dynamicznym przemianom, otaczający nas świat. Jesteśmy w momencie w którym zarówno nauki biologiczne, jak i społeczne, zgodnie podkreślają brzemienny w skutkach wpływ człowieka na planetę. Jednocześnie zarzuca się nam, że zbyt długo tkwiliśmy na wygodnej pozycji antropocentryzmu. Żyjemy w czasach podwójnego kryzysu: ekonomicznego (co do którego istnienia wszyscy są zgodni) i biologicznego (który po woli przestaje być ignorowany). Jednocześnie wciąż poszukujemy nowych dróg eskapizmu, w tym w oczekiwanej od dawna, a obecnie bliższej niż kiedykolwiek wirtualnej rzeczywistości. Uznaliśmy, że festiwal filmowy poświęcony architekturze jest doskonałą okazją aby przyjrzeć się również tym kwestiom. Tematem drugiej edycji festiwalu Beton jest inna przestrzeń. Alternatywne wymiary architektury, hybrydy przeczące utartym wyobrażeniom kultury i natury. Miejsca odcinające się od otaczającej jej rzeczywistości. Tegoroczny program to próba spojrzenia na przestrzeń, która nie jest jednolita i ciągła, a rozproszona i fragmentaryczna. Przestrzeń, która nie jest pustką z pojedynczymi obiektami, a posługując się terminologią Bruno Latoura siecią, którą tworzą za równo aktorzy ludzcy jak i nie -ludzcy. W tym ujęciu architekturą jest zarówno osiedle mieszkaniowe, jak i metro, czy kolejka liniowa. Sztuczny stok narciarski w Dubaju, plastikowa tropikalna wyspa pod Berlinem, wirtualny świat w komputerze. Wszystko to bowiem elementy przestrzeni, w której żyjemy. Elementy tylko pozornie bardziej statyczne, czy dynamiczne. Sztuczne, czy naturalne. Druga edycja naszego festiwalu składa się z pokazów filmowych kina dokumentalnego, obserwacyjnego, opowiadającego o przestrzeniach zaprzeczających dychotomii sztuczne, naturalne. Zaprezentujemy filmy fabularnego, które swoją śmiałą tematyką oraz stroną wizualną są ważnym i oryginalnym komentarzem do problemów współczesności. Z kolei architekci, o których będą opowiadać niektóre tegoroczne filmy, to twórcy w których dziełach odnaleźliśmy podobne sposoby myślenia o świecie, o wielkiej wrażliwości zarówno społecznej jak i biologicznej. Nie bez znaczenia wydaje się również fakt, że są to postaci niejednokrotnie wykluczone z grona racjonalnych architektów. BETON Film Festival to inicjatywa, która składa się z pokazów filmowych i towarzyszącym im wydarzeń: wykładów, paneli dyskusyjnych, warsztatów dla dzieci i młodzieży. Naszą cichą nadzieją jest ożywić dzięki temu dyskusję o roli przestrzeni i sprawić, by na zadane na początku pytanie czym jest architektura, niekoniecznie przywoływać w pierwszej kolejności słowa Le Corbusiera, a bardziej te wygłoszone kiedyś przez Hansa Holleina: Architekturą jest wszystko. BLOKI / WOKÓŁ POWO 02/2015 SZUKAJĄC ARCHITEKTURY 33

18 BLOKI / WOKÓŁ POWO 02/2015 Stefan Bieńkowski / Aleksander Świtkowski Interpretacja a powtórzenie. 2 BLOKI / WOKÓŁ POWO 02/2015 Interpretacja a powtórzenie 1 Część architektury wypoczynkowej budowana była w nawiązaniu do budownictwa przedwojennego, tutaj możemy wymienić takie przykłady jak schronisko pod Ornakiem na Małej Ornaczańskiej polance czy schronisko na Hali Kondratowej. Trzeba jednak jasno zaznaczyć, że odwoływanie się lokalnych tradycji w większości przypadków polegało na odnoszeniu się do wyidealizowanej formy architektury stylu zakopiańskiego wykreowanej pod koniec XIX wieku przez Stanisława Ignacego Witkiewicza. Elementy składające się na tę architekturę rzeczywiście zaczerpnięte były z lokalnego budownictwa, jednak całościowy obraz był głęboko przetworzony. Wyjątkiem od tego podejścia, wciąż jednak pozostającym w nurcie regionalizmu jest budynek bezpośrednio odwołujący się do tradycji lokalnego budownictwa - Turystyczny Pawilon Usługowy na polanie Włosienica. Przetwarza wzorce regionalne ściany z głazów i dach pokryty dranicami, ale bryła budynku mimo wyraźnego nawiązania nie jest kalką lokalnego budownictwa. Drugi nurt, architektura modernistyczna, wbrew obiegowej opinii w niektórych przypadkach nie jest w stu procentach przejawem architektury spadochronowej. W realizacjach pozornie typowych, katalogowych, zamieszczone zostały elementy regionalne, jednak zreinterpretowane i przetworzone. Interpretacja a powtórzenie Zdj. 1. schronisko pod Ornakiem na Małej Ornaczańskiej polance Zdj. 2,. sanatorium Róża w Ustroniu W latach sześćdziesiątych rozpoczęła się inwazja ośrodków wczasowych na polskie góry. Budowane były w kurortach i małych miejscowościach, uzdrowiskach. W skali były zróżnicowane, od kameralnych obiektów do wielkich jednostek. Przez parędziesiąt lat delikatnie wypełniły przestrzeń. Jak pisze Małgorzata Omilanowska Rozwój form architektury projektowanej na potrzeby turystki górskiej następował dwiema równoległymi drogami. Jedno to ciągłe odwoływanie się do lokalnych tradycji budowlanych, druga to poszukiwanie zupełnie nowych rozwiązań, całkowicie zrywających z ludowością na rzecz modernizmu.. W nurcie modernizmu regionalizm przejawia w detalu i w bryle. Wielki jednospadowy dach sanatorium Róża, jednego z dziesięciu niemalże jednakowych budynków znajdujących się w Ustroniu, odnosi się do charakterystycznej cechy architektury podhalańskiej. Ściętą bryła budynku przykryta jest Płaszczyzna dachu, która stanowi przetworzenie formy dwuspadowych dachów przykrywających wcześniej wymienione schroniska na Ornaku i Hali Kondratowej. Dodatkowo, przy zmrużeniu oczu zarys budynku przywodzi na myśl archetypiczny kształt góry

19 BLOKI / WOKÓŁ POWO 02/2015 Zdj.5. ośrodek Panorama w Zakopanem Zdj.6. restauracja w ośrodoku Panorama w Zakopanem Zdj.7. ośrodek Panorama w Zakopanem BLOKI / WOKÓŁ POWO 02/ Interpretacja a powtórzenie Detal świadczy o świadomości lokalnych tradycji. Podmurówka budynku została obłożona kamieniem a ściany w detalu wykończone panelami drewnianymi. Czy z opisu nie wychodzi nam willa pod Jedlami? W skali jest to obiekt zdecydowanie większy ale jego bryła też nawiązuje do przestrzeni. Ale o tym później. 4 6 Interpretacja a powtórzenie W ośrodku Panorama w Zakopanem również występują elementy architektury regionalnej. Budynek stoi na obłożonej kamieniami podmurówce. Głównym wyróżnikiem ośrodka jest trójkątna restauracja z dużymi przeszkleniami z widokiem na panoramę Tatr i dachem z dużymi okapami. Taki układ ścian kurtynowych eksponuje to co jest najważniejsze w tej lokalizacji, czyli widok na góry. 7 Zdj.3.. sanatorium Róża w Ustroniu Zdj.4. sanatorium Róża i bliźniacze obiekty, w kontekście krajobrazu 36 37

20 Adam Przywara BLOKI / WOKÓŁ POWO 02/ Równie dobrze mógłby stanąć obok jednostki Marsylskiej czy w Niemayerowskiej Brasili budynek sanatorium Równica z Ustronia. Pozbawiony nawiązań do architektury regionalnej za to stojący częściowo na słupach i wyposażony w taras do kąpieli słonecznych na dachu niższej część pozwala spojrzeć na temat z od innej strony W architekturze oprócz detalu i wykończenia bardzo ważne są sprawy bardziej elementarne. Bryły, rytmy, podziały, umiejscowienie w sytuacji przestrzennej. Tektonika ośrodków wypoczynkowych powstałych w nurcie modernizmu z cehami regionalnej architektury dobrze współgra z krajobrazem. W Ustroniu mamy do czynienia z wielką kubaturą wyrastającą ze zbocza, górę przecina seria poziomych pasów. Złożenie obiektu z modułów o różnie ukształtowanych elewacjach zmniejsza oddziaływanie na krajobraz i wytraca skalę budynku. W Róży ukształtowanej na wzór archetypicznej góry, dwie elewacje rozwiązane zostały zdecydowany sposób. Poziome pasy balkonów i pionowe uskoki połączone z kostkowymi balkonami, oba te sposoby kształtowania zewnętrznej powłoki budynku łączy rygorystyczna geometria co stai w opozycji do wcześniejszego skojarzenia z naturą. Ale o idei później. Te realizacje można zestawić z najbardziej znamienną realizacją ostatnich lat. Hotelem Gołębiewskim w Karpaczu. Nie będziemy rozpisywać się nad łamaniem prawa przez inwestora czy ignorancją władz. Spojrzymy na styl w jakim budynek został zbudowany. BLOKI / WOKÓŁ POWO 02/2015 Interpretacja a powtórzenie 9 Interpretacja a powtórzenie 11 Zdj.8. sanatorium Równica w Ustroniu 10 Zdj.9. sanatorium Równica w Ustroniu, w kontekście krajobrazu (w prawej części kadru) Zdj.10. sanatorium Równica w Ustroniu Zdj. 11. sanatorium Róża w Ustroniu 38 39