Jolanta Szulakowska-Kulawik Akademia Muzyczna, Katowice

Transkrypt

1 Jolanta Szulakowska-Kulawik Akademia Muzyczna, Katowice REFLEKSY MUZYKI NA WODZIE - akwatyczność ujęć Maurice a Ravela jako respons na protoimpresjonistyczne późne obrazy Ferenca Liszta Stéphane Mallarmé Sigh My soul towards your brow, where, O calm sister, An autumn dreams blotched by reddish smudges, And towards the errant sky of your angelic eye Climbs: as in a melancholy garden the true sigh Of a white jet of water towards the Azure! To the Azure that October stirred, pale, pure, That in the vast pools mirrors infinite languor, And over dead water where the leaves wander The wind, in russet throes dig their cold furrow, Allows a long ray of yellow light to flow. Krążą nie tylko wonie, ale także idee, tematy, asocjacje stąd mój projekt, potwierdzony później przez refleksje Roya Howatana temat międzyepokowego zbliżenia szumu i plusku wody w ogrodach, tzn. podobieństw muzycznej realizacji wodnych błysków w dziełach Ferenza Liszta i Maurice a Ravela, a w rezultacie u Karola Szymanowskiego. Filiacje bowiem impresjonistów, a uprzednio Prerafaelitów, z tematyką natury, są już aksjomatem sztuki. Ich obrazy wody i ogrodów znamiennie współgrają z klimatami dźwiękowych miniatur Debussy ego i Ravela. Przeczucia zaś wielkiego Węgra odnośnie kierunków rozwoju muzyki podobnie weszły już do ogólnoeuropejskiego zasobu twierdzeń, co zasadnie i detalicznie analizuje Vincent Arlettaz. Dokonując dalszej jeszcze peregrynacji myślowej, szukając głębiej humanistycznych referencji, nie sposób nie uznać istoty ludzkiej poddanej od zawsze grze żywiołów, grze przyprawiającej człowieka o uczucie strachu, a zarazem grze podziwianej i wzbudzającej różnorakie poczynania. Jeżeli człowiek jest syntezą czterech Ŝywiołów 1, to rudymentarne elementy składowe jego egzystencji uzewnętrzniają się w każdym rodzaju jego działalności, także więc w sztuce, i to sztuce wszystkich okresów kultury europejskiej. 1 Stanisław Zięba, Człowiek syntezą czterech żywiołów, w: Obraz i żywioły, red. Małgorzata Urszula Mazurczak, Małgorzata Żak, Lublin 2007, s

2 Le Printemps par Théophile Gautier Regardez les branches Comme elles sont blanches, Il neige des fleurs. Riant de la pluie Le soleil essuie les saules en pleurs. Et le ciel reflète Dans la violette Ses pures couleurs La mouche ouvre l aile Et la demoiselle Aux prunelles d or, Au corset de guêpe Dépliant son crêpe, A repris l essor. L eau gaiement babille, Le goujon frétille Un printemps encore! 1. Wspierając się na tych podstawach, można bez obaw wkroczyć w tajemne sfery symboli i toposów, czyli zastanowić się przez chwilę nad ekfrazą żywiołu wody w sztuce, a w kolejnym punkcie nad funkcją wodnej tematyki od romantyków począwszy po kręgi Prerafaelitów oraz impresjonistów. Wyruszając od początków europejskiej tożsamości, od Homerowego znaczenia słowa Europa (ciemna woda) nie można nie wspomnieć tez jońskiej filozofii przyrody Talesa z Miletu, teorii czterech żywiołów Empedoklesa, wagi wodnych urządzeń dla Rzymian, czterech rzek raju, świętych rzek, symboliki Styksu i Charybdy, obrzędów religijnych, morskich symboli biblijnych 2 czy funkcji wody w akcie stworzenia świata w kosmogoniach wszystkich kultur 3. Nie bardzo zdajemy sobie sprawę, jak głęboko zakorzeniony jest zwyczaj wrzucania monet do fontann, odzwierciedlający wiarę w pozyskanie zamieszkującego magiczne źródło bóstwa za pomocą darów; genezę potwierdzenia obecności zła ma okrutny obrzęd pławienia czarownic. Symbolika wody o sile oczyszczania rozwinęła się szczególnie w kulturach religijnych ubogich w wodę, od tradycji judaistycznej począwszy aż po przesłania hinduizmu. 2 Znaki i symbole. Ilustrowany przewodnik National Geographic, tłum. Barbara Kocowska, Warszawa 2009, s ; Obraz i żywioły, red. Małgorzata Urszula Mazurczak, Małgorzata Żak, Lublin 2007, tam: ks. Stanisław Kobielus, Żywioł wody jako szata zasłaniająca nagość Chrystusa w przedstawieniach Chrztu w Jordanie, s ; Teresa Paszkowska, Żywioł wody jako środek wyrazu dla doświadczeń duchowych (studium teologiczno-duchowościowe), s ; Arkadiusz Adamczuk, Potop w ilustracji biblijnej od XV do XVIII wieku, s Małgorzata Żak, Prezentacja żywiołu ziemi i wody na wybranych przykładach ogrodów w sztuce średniowiecznej, s Jack Tresidder, Symbole i ich znaczenie, z angielskiego przełożył Zbigniew Dalewski, Warszawa 2001, s. 10,

3 Woda jako przedmiot przysłów, symbol życia i płodności, mądrości ale i chaosu, terenu granicznego między światem żywych i umarłych, zmienności, bezmiaru, przeobrażenia, ale i odrodzenia, oczyszczenia i uzdrowienia, magii, wiedzy, tajemnych zjawisk przyrody 4 i utajonej pamięci, odrzucania zła, kontemplacji, zwierciadła czy narzędzie kary i ucisku, atrybut zgody ale i zniesławienia, parametr skojarzeń z Księżycem, winem, krwią, mlekiem, rysowana linią falistą, arabeskowatą i obecna w sztuce 5 w funkcji ekfrazy stanów uczuciowych ( czarnej wody śmierci, elementu polimorficznego, poliwalentnego, enigmatycznego, obrazu czasu, natury ruchliwej, zmieniającej się i nieprzewidywalnej) - jest zawsze rodzaju żeńskiego, pasywnego 6, a w symbolicznym systemie geometrycznym heksagramu wyobrażona jest w trójkącie skierowanym w dół, obok ziemi, czyli w znaku jedności Izraela i Judy 7. Owa pramateria, differentia w stosunku do Kosmosu, symbol stanu pośredniego między żywiołami eterycznymi a ziemią, nieskończona w swych granicach, celebrowana w rozlicznych kultowych obrzędach ablucyjnych i rytuałach wszystkich kultur aż po dzień dzisiejszy, modus zdrowia w realizacji słynnych sanktuariów, świętych rzek i kąpielisk, motyw literatury 8, filmu 9, malarstwa 10 i muzyki klasycznej 11 - skojarzona została wielowymiarowo także w specyficznym nurcie impresjonizmu, kiedy to zespolenie sztuk objawiło się niezwykle emocjonująco, ujawniając zarazem pokłady metamorfoz tradycyjnych kanonów i istniejących od dawna wątków, na przykład odzwierciedlenia mitu zamienionej w podziemny strumień Aretuzy, 12 tak nam przecież bliskiej w obszarze muzyki polskiej. Żywioł wody, analogiczny do upływającego czasu, ma także inne wymiary estetyczny, zmysłowy, fizyczny i nostalgiczny zarazem, na granicy podświadomości, to potok muzyki i odgłosy wody, to tajemnice wirów, nieskończone falowanie i efekt lustra ; woda ma last but not least swoje cztery czasy: rzeki płynącej w jednym kierunku, formy stawu czy jeziora, czyli czasu niezmiennego, wody morskiej w pojęciu czasu kołowego, rządzonego zasadą wiecznego powrotu oraz metafory głębiny morskiej w aspekcie ustawicznego stawania się innego 13. Egzemplaryczne dla tych rozważań są obrazy bądź Pani Jeziora bądź fascynujące płótno Williama Blake a Morze czasu i przestrzeni 4 Np. zawrócona rzeka u zbiegu Rospudy płynąca w przeciwną stronę do Jeziora Jałowego odpychana przez nurt Rospudy, miejsce pogańskich i ważnych do dziś obrzędów (świętojańskich). 5 Obraz i żywioły, op. cit., tam: Małgorzata Żak, Prezentacja żywiołu ziemi i wody na wybranych przykładach ogrodów w sztuce średniowiecznej, s ; Małgorzata Matecka, Żywioły wodne w twórczości Nikołaja Rimskiego-Korsakowa, s ; Żywioł wody i jego funkcje w powieściach Virginii Woolf Do latarni morskiej i Krainie wód Graham Swifta, s ; ks. Wojciech Zdon, Żywioł narzędziem w ręku Boga. Wizje potopu w obrazach olejnych J. M. W. Turnera, s ; Marian Kutzner, Rzeczywistość rzeki i jej imaginacyjne obrazy artystyczne, s Władysław Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990, s Jack Tresidder, op. cit., s Np.: Świtezianka, Balladyna, Nad Niemnem, J. Verne a Dwadzieścia tysięcy mil podwodnej żeglugi, Wierna rzeka S. Żeromskiego, Stary człowiek i morze E. Hemingwaya, S. Żeromskiego Wisła, Wiatr od morza, Międzymorze, Opowieść rozbitka G. G. Marqueza, grupa Skamander, Dolina Issy Cz. Milosza. 9 Od Luca Bessona Wielki błękit, po Titanica. 10 Od Canaletta i C. D. Friedricha przez Th. Gericault (Tratwa Meduzy), E. Delacroix (Fale rozbijające się o brzeg) po E. Maneta (Ucieczka Rocheforta), P. Cezanne a (Widok na Zatokę Marsylską), E. Degasa (Morze), i P. A. Renoire a (Dziewczyny nad brzegiem morza). 11 Od Muzyki na wodzie, Jeziora łabędziego, Złota Renu i dzieł A. Roussela po najsłynniejszy walc Dunaju. 12 Sarah Carr-Gomm, Słownik symboli w sztuce. Motywy, mity, legendy w malarstwie i rzeźbie, tłum. Bożenna Stokłosa, Warszawa 2001, s Zdenka Kalnicka, Woda, w: Estetyka czterech żywiołów. Ziemia, woda, ogień, powietrze, red. Krystyna Wilkoszewska, Kraków 2002, s

4 (1821) o wielowymiarowej symbolice antycznej i wczesnochrześcijańskiej, z prorokiem Izajaszem na pierwszym planie, w sensie własnego mitu-religii 14. To właśnie bowiem w epoce wzniosłych uczuć sformułowano pojęcie akwatycznego motywu w literaturze, w czym zasłużył się na rodzimym polu Józef Ignacy Kraszewski (1856), a sam symbol kaskady wprowadził Rene Chateaubriand (Pamiętniki zza grobu) 15. Lista bowiem poetów zaangażowanych w poetykę wody jest długa 16 Motyw wodospadu odznaczył się popularnością w sztuce tej epoki (m. in. Caspara Davida Friedricha), w Polsce zaś sięgano często do odwzorowania kaskady w parku Potockich w Tulczynie, karkonoskiej Szklarki czy słynnej Siklawy (ponadto opis kaskad Juliusza Słowackiego w poemacie W Szwajcarii). Dokonując antropomorfizacji zjawisk przyrody, już wówczas zwrócono uwagę na dźwiękowe, wręcz muzyczne efekty opadającej wody, a wspomniana autorka Ewa Kolbuszewska syntetyzuje to następująco: Obraz literacki stawał się syntezą róŝnych doznań oraz zjawisk optycznych i akustycznych, mających wzmocnić wizję dynamiki spadania wody i związanych z nią efektów Zestrojenie terminologii muzycznej ze słownictwem wyraŝającym klasycystyczną koncepcję piękna i nawiązującym do dawnej alegoryzacji rzek słuŝyło tu tworzeniu wizji harmonii natury 17. W tym momencie jesteśmy u wrót najbardziej dogłębnej wykładni owej aureole imaginaire de l eau, psychologie des eaux, poesie des eaux, metapoetique de l eau, jak to opisuje w swym eseju Gaston Bachelard, dokonując zróżnicowania syndromu na poezję refleksów wodnych, fantomów oraz wód głębokich, śpiących, martwych. I nie jest to przypadek, iż typ pierwszy symbolizowany jest poprzez postać antycznego Narcyza, obrazem rodzaju drugiego pozostaje zaś Ofelia wraz z Charonem i jego barką 18. Dalsze semiotyczne i kulturowe analizy zjawiska wody założone na fundamentach psychologii fascynującego pióra owego wielkiego filozofa i listonosza wyczerpują wszelkie wskazane wyżej stygmaty. W sztuce odnajdujemy więc niejedną kultową Ofelię 2. Estetyzujący kierunek z połowy XIX wieku ( ) 19, protoimpresjonistyczny, angielskich Prerafaelitów 20, także sięgał do wodnych obrazów, owianych mglistą imaginacją wszak słynna Ofelia (1852) śpiąca w strumyku pośrodku płynących kwiatów pozostała w pamięci odbiorców sztuki bardziej niż jej autor, John Millais. Zainspirowani proroczymi ideami Johna Ruskina, zafascynowani legendami arturiańskimi i swoiście pojmowaną religijnością, sztuką średniowiecza i wczesnego renesansu, mistycyzujący i moralizujący artyści w swym proteście przeciw tradycji stanowili prolog w stosunku do symbolizmu, a przede wszystkim do impresjonizmu, wkroczyli w świat baśni, odmalowanej tak naturalistycznie, jak i archaicznie z dużą 14 Ibidem, s Ewa Kolbuszewska, Romantyczna kaskada, w: tejże, Romantyczne przeżywanie przyrody. Znaczenia, wartości, style zachowań, Wrocław 2007, s ( ). 16 Od Chretiena de Troyes począwszy po twórców XIX i XX wieku G. de Nerval, A. Rimbaud, E. Zola, B. Cendrars, P. Eluard, P. Reverdy, P. Claudel, A. Giraudoux, J. Anouilh, Robbe-Grillet z Pelleasem I Melisandą M. Maeterlincka na czele. 17 Ewa Kolbuszewska, op. cit., s Gaston Bachelard, L eau et les reves. Essai sur l imagination de la matiere, Epoki I kierunki w kulturze. Sztuka, literatura, muzyka, teatr i film. Encyklopedia PWN, red. Bartłomiej Kaczorowski, Warszawa 2008, s M. in.: William Hunt ( ), John Everett Millais ( ), Dante Gabriel Rossetti ( ), Edward Burne Jones ( ). 4

5 dozą sentymentalizmu; krajobraz był dla nich podstawą tworzenia wizji utraconego raju 21, oni pierwsi, nie impresjoniści, dokonali wyjść w plener (nie bez powodu był w tym przypadku rozwój linii kolejowych). Pozostaje tajemnicą sztuki, jak dalece oddźwięk tego skromnego platonizującego kierunku, wielbiącego boskość natury, jest znaczniejszy dla przyszłości niż ich obecna reputacja dali początek angielskiej secesji, szkole barbizońskiej, przygotowującej wystąpienie impresjonistów, Art Deco i Art Nouveau, sztuce fotografii i sztuce użytkowej 22. Umberto Eco używa w stosunku do tej wiktoriańskiej mistycyzującej, sakralizującej orientacji antecedensu dekadentyzmu frapującego określenia religia piękna, religia estetyczna, estetyczny mistycyzm 23. Ekfraza wody w panoramie impresjonistów jest, podobnie jak w muzyce, jednym z czołowych motywów 24 ; nie ma co do tego wątpliwości, zwiedzając ogród Claude a Moneta w Giverny ze słynnym stawem, podziwiając jego serię Nenufarów (1899, 1904, 1907, , , 1926) 25 czy brzegów Tamizy ( ) oraz innych płócien, od wiekopomnego Wschodu słońca poczynając (1872). Ogrodowa idylla impresjonistów, nasilona po wojnie z 1870 r., będąca angielskim implantem, stała się podbudową szczególnej ich skłonności do symbolu wody, sprzęgniętego z dążeniem do poczucia bezpieczeństwa, akcentowaniem prywatności i typowo mieszczańskiej dumy. W tym miejscu lokuje się podobnie charakterystyczna dla tej sztuki tematyka morska, związana z odkrywaniem podmiejskich i nadmorskich modnych uzdrowisk 26. Guillaume Apollinaire Rhenish Night My glass is full of wine trembling like a flame Listen to the boatman s languid sound He sings of having seen seven women neath the moon Twining their long green hair along the ground Stand up and sing aloud and dance a round So I ll no longer hear the boatman singing And seat beside me all the pretty blondes The ones with neat plaits and quiet-looking The Rhine the Rhine is drunk where vineyards gleam All the gold of night falls there reflected in the stream The voice sings on forever a death-rattle 21 Historia sztuki. Od starożytności do postmodernizmu, red. Claude Frontisi, z francuskiego przełożyły Iwona Badowska, Janina Pałęcka, Barbara Walicka, Warszawa 2006, s Karol Estreicher, Historia sztuki w zarysie, Warszawa 1979, s. 498; Wikipedia Pre-Raphaelite Brotherhood. 23 Historia piękna, red. Umberto Eco, przeł. Agnieszka Kuciak, Poznań 2005, rozdz. XIII. 24 Jan Białostocki, Sztuka cenniejsza niż złoto, t. 2., Warszawa 1969, s Claude Monet, Editions de La Martiniere, Paris 2000, s. 110, Hajo Duchting, Impresjonizm, z niemieckiego przełożyła Janina Szymańska-Kumaniecka, Warszawa 2006, s

6 Of the green haired faeries chanting summer s dream My glass like a burst of laughter shatters 2. Znaczenie Ferenca Liszta dla muzyki późniejszej jest już dzisiaj aksjomatem, aczkolwiek niezmiennie fascynujący jest dawny wywód Vincenta Arlettaz o zakotwiczeniu muzyki XX wieku w Psalmie XIII wielkiego Węgra 27, o znamiennym zerwaniu z tonalnością i emancypacji dysonansu. Dla Luciena Rebateta 4. miniatura Liszta z Troisieme Annee de pelerinage Les jeux d eaux a la villa d Este 28 to odzwierciedlenie les scintillements de la lumiere comme les touches de Monet 29,podobnie jak dla Christopha Ruegera jest to paleta impresjonistyczna 30. O impresjonistycznych precedensach Liszta wspomina Elliott Antokoletz w swojej monografii muzyki XX wieku, akcentując zbliżenie Ravela do estetyki rodzimego symbolizmu 31. Dla Richarda Taruskina extraordynaryjny pianista jest wręcz eksperymentatorem w zakresie harmoniki wyzwalającej się spod tonalnych ram oraz autorem skali oktatonicznej, przejętej potem przez Rosjan, co dobitnie pojawia się właśnie w cyklu Annees de pelerinage; jako antycypację procedur Liszta Taruskin wskazuje paletę Schuberta 32. Feeryczna swym blaskiem miniatura wielkiego Węgra porywa wodnymi kaskadami pianistycznych figuracji, swobodnie i wariacyjnie rozgrywającą się melodią niższych rejestrów prowadzącą do romantycznie jednak wskazanego klimaksu; zarówno wyemancypowana brzmieniowo postać kolorystyczna, jak i monotematyczny układ formalny (z jednym głównym klimaksem i augmentacją motywu 33 ) zapowiadają już ewidentnie francuski kierunek umiłowania światła, także w typowo galijskim wymiarze zamierania przebiegu przy końcu (do chorałowej postaci akordowej). Interesujące są rytmiczne przyległości do późniejszego refleksu u Ravela, kolorystyczne traktowanie faktury i ornamentyki, paralelne i mediantowe zestawienia akordowe (D B, F A, Fis D, Es G, C - As) czy bitonalne w ramach, jeszcze, diatoniki. Anons impresjonistyczny wzmacniany jest dodatkowo poprzez iryzację trybu, postacie biharmoniczne, trójplanowość faktury pianistycznej i sonorystyczne procedury wirtuozostwa figuracyjnego. Stąd dalsze, współczesne już, sekwencje o znamiennej dla kolejnych pokoleń wrażliwości Liszta: deskrypcja na przykład Carla Dahlhausa, akcentująca jego poetic dimension of music, która retraced the process of poeticization in his music 34. Ewidentnie Liszt mieścił się w specyficznym musee imaginaire Ravela, podobnie jak Schubert kanonem dla Francuza był amalgamat tradycji i nowości, był stop marzeń, plaisir de son oreille oraz tego, co F. Goldbeck opisuje jako exercice de 27 Vincent Arlettaz, Aux origines de la musique contemporaine, Martigny 1992, s Lata pielgrzymki, rok 3., Italia (nr 4), Fis-dur. Willa d Este w Tivoli to arcydzieło renesansu zbudowane z polecenia kardynała Hipolita II d Este, zespół pałacowo-ogrodowy o symbolice m. in. żywiołów, p.: Lucia Impelluso, Ogrody i labirynty. Leksykon historia, sztuka, ikonografia, tłum. Anna Wójcicka, Warszawa 2009, s Lucien Rebatet, Une histoire de la musique. Des origins a nos jours, Paris 1969, s Christof Rueger, Konzertbuch. Klaviermusik A-Z, Leipzig 1988, s Elliott Antokoletz, Muzyka XX wieku, tłum. Justyna Chęsy-Parda, Jacek Lesiński, Agnieszka Kubiak, Inowrocław 2009, s (133). 32 Richard Taruskin, The Oxford History of Western Music, vol. 3. The Nineteenth Century, chapt. 40 Midcentury. The New German School, Liszt Symphonic Poems. Harmonic Explorations, s ( ). 33 Wyraziste w kontekście przyszłych przemian są częste zmiany tonacji (Fis, F, D, A, C z preferencją relacji trytonowej Fis C). 34 Carl Dahlhaus, Nineteenth-Century Music, translated by J. Bradfor Robinson, Univ. of California Press/Berkeley, Los Angeles, London 1989, s

7 prestidigitation 35. O znaczących infiltracjach Liszta w przypadku twórczości szeregu kompozytorów (M. Musorgskiego, B. Smetany, M. Rimskiego-Korsakowa, R. Straussa, C. Francka, G. Mahlera, J. Sibeliusa, A. Skriabina, Ch. Ivesa, I. Albeniza) z Wagnerem na czele i aż po A. Schoenberga dobitnie mówią autorzy wielkiej amerykańskiej historii muzyki, dla których nie ulega wątpliwości znaczna determinacja harmoniki Debussy ego przez techniki Liszta i Wagnera 36. Z kolei Lucien Rebatet stosuje w odniesieniu do dzieła Ravela termin la suppression de la tonalite, a co do bezpośrednich wpływów Liszta na następujące orientacje nie ma autor, za Emilem Harasztim, wątpliwości; w tym kontekście nie dziwi nas Liszt jako pierwszy kompozytor modalny, pierwszy muzyczny kubista i dodekafonista 37. Dla Leona Plantingi Dolina Obermanna ujawnia na przykład pasma atonalności 38, a zaawansowany chromatyzm i epizody całotonowe budzą zdumienie w Sposalizio z cz. II Italii z cyklu Annees de pelerinage 39. Warren Dwight Allen natomiast sytuuje postać Liszta wśród romantycznych rewolucjonistów i ewolucjonistów, zjednoczonych nowoczesnym wówczas przekonaniem o wadze organicznej jedności prowadzącej do postępu, o znaczeniu ewolucji artystycznej jednostki na fali narodowego patriotyzmu; czyniąc te referencje odnosi się autor do strategicznych dla tej epoki momentów ukazania się w tym samym roku Manifestu Karola Marksa i eseju Richarda Wagnera Sztuka i rewolucja (1848) 40. Reprezentacja żywiołu wody jest niewątpliwa, ten muzyczny krajobraz stanowi ponadto dźwiękowe odzwierciedlenie romantycznego pojmowania symbolu ogrodu jako całości: pobudzanie do działania wyobraźni, tajemniczość nastrojów, kreowanie ulotności chwili, obraz splątanych i krętych ścieżek, zarośniętych brzegów punktów wodnych, omszała zabudowa o antycznych odniesieniach 41. Temat wzajemnych relacji żywiołu wody, sztuk plastycznych i muzyki został już podjęty przez Marcina Gmysa 42 odnośnie utworów Ludomira Różyckiego i Maxa Regera w kontekście młodopolskich orientacji oraz obrazów Arnolda Boecklina, często pojawiającego nach Boecklin z się w sferze muzyki (Igraszka fal na fortepian L. Rożyckiego z 1904 r. w postaci edycji powstała pod wpływem dzieła A. Boecklina Im Spiel der Wellen z 1883 r., M. Regera Vier Tondichtungen 1913 r.). Jedynie z kronikarskiego punktu widzenia można dodać w tej kwestii nagłą tajemniczą śmierć króla Ludwika II Bawarskiego jak stwierdzono, bez udziału osób trzecich), sponsora 35 Frederick Goldbeck, Des compositeurs au XXe siècle. France, Italie, Espagne, traduit par Gerard Brunschwig, Paris 1988, s J. Peter Burkholder, Donald Jay Grout, Claude V. Palisca, A History of Western Music, New York, London 2010, s. 714, 718, 720, 741, 745, 752, 754, 793, 797, 800, 803, 811, Lucien Rebatet, Une histoire de la musique. Des origins a nos jours, Paris 1969, s Analiza Eero Tarastiego Doliny Obermanna pod kątem semiotycznym (pięć izotopów muzycznych) w: Interdisciplinary Studies in Musicology, ed. by Jan Stęszewski and Maciej Jabłoński, Poznań 1993, s Leon Plantinga, Romantic Music. A History of Musical Life in Nineteenth Century Europe, New York - London 1984, s. 186; p. też: New Oxford History of Music, vol. IX Romanticism , ed. Gerald Abraham, Oxford Univ. Press 1990, s Warren Dwight Allen, Philosophies of Music History. A Study of General Histories of Music , New York 1962, s Krajobrazowy ogród romantyczny: czytam, oglądam, czuję, w: Ogrody zwierciadła kultury. Zachód, red. Leszek Sosnowski, Anna Iwona Wójcik, Kraków 2008, s Marcin Gmys, Arnold Boecklin Im Spiel der Wellen as Interpreted in Music by Composers L. Rożycki and M. Reger. A Contribution to the Theory and History of Musical Ekphfrasis, w: Interdisciplinary Studies in Musiciology nr 7, ed. Danuta Jasińska I Piotr Podlipniak, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Poznań 2008, s

8 Ryszarda Wagnera, w wodach jeziora w 1886 r. razem z jego lekarzem drem Bernhardem von Guddenem. Victor Hugo ( ) Clair de Lune The moon was serene and played on the waves The window still open, free to the breeze The Sultana gazes, and the sea that heaves Down there dark isles with silver laves.. The lute escapes from her vibrant fingers. She listens A soft sound strikes soft echoes. A Turkish trader from Cos 's waters, Up from the isles of Greece on Tartar oars? Or cormorants plunging one by one, cutting The flood, pearls flying from their wings? Or a Djinn above in a thin voice piping, Hurling high towers in the sea as he spins? Who stirs the waves by the women's seraglio? Not the cormorant, cradled there on the sea, Not stones from the walls, or the rhythmic beat Of a trader's oars thrashing the waves below. But heaving sacks, from which sobs break free. See them, sounding the flood that floats them on, Moving their sides like human forms The moon was serene and played on the sea. 4. O nowym stylu pianistycznym w Jeux d eau (1901) 43 w zespoleniu z harmoniką wielkiego impresjonisty i w sensie kontynuacji drogi słynnego Węgra mówi Frederick Goldbeck 44, zestawiając owo spectre de couleurs obok Debussy ego Reflets dans l eau. Autorzy zaś monografii francuskich twórców bez wahania widzą relacje hommage fortepianowej miniatury Ravela w stosunku do obrazu Liszta, precyzując tym samym wprost une poesie de l evocation aquatique w nowatorskim ujęciu pianistycznym 45. Nie inaczej opisuje barwnie te igraszki autor znanej w Polsce monografii Ravela, wysuwając na plan pierwszy fantazję, emanującą plastycznymi skojarzeniami; jest to dla muzykografa rodzaj fresku 46. Poza romantyzmem Liszta szeroko pojętym z wielu utworów Ravela i obok impresjonizmu Debussy ego Vladimir Jankelevitch w funkcji artefaktów przywołuje jeszcze Balladę Fis-dur G. Faure go 47, autora zresztą 43 Z epigrafem Fete d eau Henri de Regniera, poety symbolisty (rękopis Dieu fluvial rant de l eau qui le chatouille). 44 Frederick Goldbeck, op. cit., s Christian Doumet, Claude Pincet, Les musiciens francais, Rennes 1982, s Vladimir Jankelevitch, Ravel, z języka francuskiego przełożyła Maria Zagórska, Kraków 1977, s Vladimir Jankelevitch, op. cit., s ,

9 dedykacji wodnych igraszek ; podobnie wskazywana jest jego Serenade Toscane oraz Ballada op Suplement wymaga także wspomnienia nazwiska Henri Duparca i jego pieśni 49. W kontekście prekursorstwa malarstwa dźwiękowego pojawia się także postać Juliusza Zarębskiego 50, a nawet, co nas zdziwi - Erika Satie 51 (od 1911, II Sarabanda), o którym się powiada, iż odwrócił on zarazem kierunek przepływu orientacji od zabarwionego Wagnerowskimi ideami impresjonizmu w stronę stylu more epigrammatic 52. Roger Scruton wręcz określa, iż There is no doubt that the concept of programme music influenced the impressionism of Ravel and Debussy 53. Interesujące i skutkujące eksplanacją estetycznego podłoża opusu Ravela są rozważania Michela Faure a na temat społeczno-politycznego i ideologicznego kontekstu muzycznej twórczości przełomu XIX i XX wieku, w epoce rosnącej mieszczańskiej kultury i zmierzchu osiągnięć arystokracji, w momencie nostalgii za jej dominacją i retrospekcji dawnych antycznych czy rokokowych idomów. Ravel w tym kręgu, przeciwnie do Debussy ego, jest w swoich poglądach lewicowy; determinuje go jego życiorys, nie podziela z wielkim impresjonistą elitarnych tęsknot ani estetyzmu parnasistów (bliskich np. Saient-Saensowi), intrygują go techniczne nowinki 54, jest jednak widziany w roli dandysa, stąd jego fascynacja estetyką wszechobecnego wówczas pastiszu, jazzem i atmosferą bazaru 55. Identyfikując się z nową burżuazją, także w kwestii antyklerykalizmu, jednocześnie w ramach psychicznej rekompensaty tak jak ta klasa wykorzystuje on antyczne motywy, tym samym kreując proces transformacji kanonów. Imaginacja staje się narzędziem rewanżu Kwestia akwatycznych preferencji impresjonistów od dawna znana jest francuskim muzykografom, o czym świadczy obszerna monografia pozamuzycznych skojarzeń u kompozytorów tej orientacji pióra Michela Fleury, który uwypukla analitycznie i estetycznie takie charakterystyczne kierunki myślenia, jak estetyka oddalenia, muzyka koloru, muzyka sugestii, moment zawieszenia narracji, wszelakie związki z naturą (w tym z żywiołem wody) i z tradycją mitologiczną, antyczno-pasterską, celtycką, starochrześcijańską i orientalną 56. Dla autora filiacje sztuki z naturą są argumentem na rzecz traktowania sztuki w sensie romantycznej kontynuacji, w pojęciu uprzywilejowanej idei o niemieckiej, lirycznej genezie 57. Zadziwiająco dla nas autor rozważa impresjonizm w funkcji ekstremum romantyzmu, jako panteistyczną ekstazę romantycznego uczucia; ta fuzja z universum realizowana na fundamencie nowej koncepcji czasu, ta komunia z naturą rozumiana jest jako odzwierciedlenie stanu duszy, w postaci zintensyfikowanego odczucia momentowego, poprzez nastrój nostalgii i hedonistycznego zachwytu zarazem. I dlatego ta impresjonistyczna woda płynie nieprzerwanie, jest nieuchwytna, połyskująca; to nie jest tajemnicza i groźna woda romantyków. Jak w miniaturze Karola Szymanowskiego 48 Grove Music Online. 49 Grove Music Online. 50 Zofia Chechlińska, Grove Music Online. 51 Grove Music Online. 52 Robert Orledge, Grove Music Online. 53 Roger Scruton, Programme Music, Grove Music Online. 54 Jako pierwszy z francuskich kompozytorów posiada prawo jazdy. 55 Michel Faure, Musique et societe du second empire aux annees vingt. Autour de Saint-Saens, Faure, Debussy et Ravel, Flammarion 1985, s Michel Fleury, L impressionisme et la musique, Fayard Ibidem, s

10 Michel Fleury wręcz wskazuje korzenie takiej estetyki, estetyki zresztą typowej dla rodzimej kultury 58 klimaty Liszta, Griega, Schumanna czy rosyjskich mistrzów narodowych, kreśląc zarazem linię wzmocnienia związanych z naturą elementów deskryptywnych w nurcie impresjonizmu. Jeżeli uważa on słynne Clair de lune za romantyczny relikt niemieckiego Stimmung, bardziej bliski liryki Schumanna niż późniejszym postaciom impresjonistycznym Debussy ego, jeżeli traktuje nieśmiertelne preludium z faunem jako dzieło programowe, to nie zdziwi nas lista utworów galijskiego kierunku zestawiona wraz z utworami np. Maxa Regera, Antona Rubinsteina, Vincenta d Indy ego czy Jeana Sibeliusa. Specyficzną fakturę, charakterystyczne rodzime przesłanie oraz wymowę ironiczną podkreśla Richard Taruskin, akcentując zarazem sonatowy, germański podręcznikowy układ utworu 59 i tytuł prolongujący miniaturę Liszta (z nowinkami technicznymi w postaci podwójnych nut granych kciukiem). Istotna jest tu harmonika z rzadką dominantą, symetryczną rotacją i nadbudową tercji wielkich i małych, skalą całotonową i szeregiem pentatonicznym, nutą pedałową, nieobecnością dźwięków prowadzących i wyróżniającą się postacią akordu zwiększonego 60. Obraz wody pojawia się wielokrotnie i w licznych zarysach u impresjonistycznych twórców, nie tylko francuskich 61 w malarskim wyobrażeniu gry fal i światła, w rodzaju pluie de perles sous les doigts du pianiste, le soleil se joue dans les vagues 62 Te oniryczne olśnienia pokrewne są tendencjom poetyckim i malarskim symbolizmu, zafascynowanemu wizerunkom fontanny (Charles Baudelaire, Paul Verlaine) czy wodzie stojącej (Maurice Maeterlinck). U progu tych dematerializujących się, pointylistycznych punktów dźwiękowej materii i znikających w mgnieniu oka iluzji, tych zachwycających skarbów rodzaju peinture sonore 63, leży jednak zawsze marzenie Liszta podziwiającego willę d Este Przedstawiona jest także woda rozległa, stojąca, śpiąca, magiczna, woda nocy i zmierzchu, woda zacierająca granicę realności i marzenia, demarkacyjną linię czuwania i snu, woda, która pochłania, jak u Edgara Poe czy właśnie Debussy ego, jak na wodnych pejzaŝach 64 Moneta (Staw z nenufarami, 1900), introspekcji z ukochanego swojego Giverny 65 i Renoira (Kąpiące się, ). Pozostawiając na uboczu analizę akwatycznych światów obu wielkich impresjonistów, sięgnijmy po autorytatywny opis miniatury Ravela pióra Alfreda Cortota, autora Biblii rodzimej pianistyki. Dla wielkiego pianisty, sensualisty i czarownika klawiatury Jeux d eau przedstawia 58 Michel Fleury, L impressionisme et la musique, Fayard Dwa tematy, przetworzenie z t. II i repryza z kadencją. 60 Richard Taruskin, op. cit.,, vol. 4. The Early Twentieth Century, chapt. 48 Getting Rid of Glue, s ( ). 61 C. Debussy (Jardins sous la pluie z Estampes, Jeux de vagues z La Mer, Reflets dans l eau z Images z. 1., Poissons d or, z. 2., La Cathedrale engloutie z Preludes), Ondine z Preludiów z. 2., Ondine z Gaspard de la nuit, scena przy studni z Pelleasa i Melisandy, 5 Poemes de Baudelaire nr 3 Le jet d eau), F. Schmitt (Les Enchantements sur la mer z orkiestrowej Tragedie de Salome), Ch. Koechlin (symfoniczne En mer, la nuit, fortepianowe Paysages et Marines), M. Ravel (Une barque sur l ocean z Miroirs), J. Cras (Paysage maritime z fortepianowych Deux paysages, Poemes intimes nr 3 Au fil de l eau na fortepian), F. Delius (Sea Drift), C. Scott (fortepianowe Sea Marge), D. Milhaud (Tristesse de l eau op. 7 z 7 Poemes de la connaissance de l est do słów P. Claudela). 62 M. Fleury, op. cit., s Michel Fleury, op. cit., s Muzea świata. Musee d Orsay, oprac. tekstu Simone Bartolemy, tłum. z włoskiego Hanna Borkowska, Warszawa 2006, s Także: Powodź w miasteczku A. Sisleya (1876), 10

11 rodzaj virtuosite descriptive, o genezie właśnie Liszta 66, autora impressionisme de reflets et de miroitements w przywołaniu tak strumyka z entourage u słynnej Villi d Este, jak i fragmentu Annees de Pelerinage Au bord d une source, co czyni Alfred Cortot 67. Zmysłowa technika pianistyczna i harmoniczna Ravela (skrajne rejestry, sugestywna technika pedału i arpeggio, operowanie ciszą, odmienny drugi temat, brzmieniowość charakterystycznych dla kompozytora 7 i 9, dysonansowe nuty pedałowe, sugestywna płynność treści harmonicznej, kadencja trytonowa użyta przed Strawińskim, skala oktotoniczna, postaci arabesek, szybko zmienne alteracje, technika appoggiaturowa zaciemniająca porządek tonalny, sporadyczna bitonalność przy głównej tonacji E-dur, perpetuum mobile rytmiki, ewokacja efektu kaskady) odmalowuje une vivante realite, poesie liquide 68, czyli blask światła na wodzie i pęd żywiołu, szmery i wyładowania wodospadu, co ciekawe czyni to, co także typowe dla zegarmistrza muzyki, w formie klasycznej, formie sonatowej z dwoma tematami. Miniatura ta jest bowiem dla Elliotta Antokoletza eksplanacją zjawiska z pogranicza impresjonizmu i neoklasycyzmu 69. Najdokładniej zajmuje się tym problemem Roy Howat w swojej monografii o francuskiej twórczości pianistycznej, podkreślając ponownie wpływ Liszta na pianistyczne postaci Ravela 70, zwracając uwagę także na podobne zależności u Debussy ego w stosunku do Chopina 71 oraz znamiennie opisując miniaturę jako a pointilliste genre 72. Dla autora paralele do impresjonistów mają miejsce również w przypadku efektów techniki pianistycznej, będące rezultatem wyrażanej przez Ravela ekspresji dla dzieła Moneta, a zwłaszcza Maneta 73. Nie tylko przytaczana miniatura Liszta ma tutaj znaczenie, ale także jego Au bord d une surce oraz Waldesrauschen. Podobne relacje zachodzą dalej w oglądzie Legendy Świętego Franciszka Liszta wobec Toccaty z Le tombeau de Couperin, nie wspominając o antecedencji Walca Mefisto wobec Scarbo. Nawiasem dodać należy, iż wskazany przez R. Howata ślad wiedzie do przyjaźni Liszta z Franckiem, w którego twórczości także znajdujemy reminiscencje wielkiego pianisty, do refleksów Liszta u Faure go (Marzenie miłosne III Nokturn, Romances sans paroles, I i IV Barkarola, Ballada op. 19), nie pomijając echa romantyka w opusie Debussy ego 74. Problemy relacji dzieła impresjonistów do tradycji bada Roy Howat zresztą niestrudzenie od dawna 75 - w tym artykule opisując afiliacje Ravela z Chopinem, autor zwraca uwagę na ich mniej klarowne okazy, bardziej ukryte 76, wysuwając argument również w postaci zaanonsowanej 66 Też: Christof Rueger, op. cit., s Alfred Cortot, La musique francaise de piano, Paris 1981, s (265). 68 Ibidem, s Elliott Antokoletz, op. cit., s. 134 ze względu na przejrzystą organizację tonalną, wyrazistość linii melodycznych, rozpoznawalnej kadencyjności i architektonice, układom ostinatowym, technice nut pedałowych. 70 Roy Howat, The Art Of French Piano Music. Debussy, Ravel, Faure, Chabrier, New Haven, London 2009, s : analogiczne jest samo otwarcie I zamknięcie w postaci septym w. 71 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s L sle joyeuse, Pour le piano, La Mer, Arabesques, preludium Ce qu a v ule Vent d Ouest, etiuda Pour les notes repetees; Debussy spotkał się z Lisztem w Villa Medici w 1886 r. 75 Roy Howat, Chopin's influence on the "fin de siecle" and beyond, The Cambridge Companion to Chopin, 1992, s Np. związek Kołysanki i Preludium op. 45 oraz cz. wolnej Koncertu G-dur, Ondine i etiudy op. 25 nr 1, Barkaroli i Ma Mere l Oye, I Ballady i Daphnis et Chloe, 11

12 przez Chopina skali ortotonicznej, częstej u Ravela i Debussy ego 77. Sama miniatura według autora analizy w swej konstrukcji klasycznej zachowawcza wobec tradycji respektuje segment przetworzeni owy i repryzę (odwróconą). Paradoksalnie bardziej klasyczny, i krótszy, jest w tych wodnych pejzażach Ravel, który nie odżegnuje się od mrocznych głębin ; jego kaskady nasuwają myśl już o pointylistach francuskich, a forma, aczkolwiek sonatowa według analiz, bardziej przystaje do romantycznej miniatury z jednym uwypuklonym klimaksem w, znamienne, 2/3 przebiegu utworu. Jest ten impresjonizm klasycznie osadzony, acz ewokuje rozliczne postacie harmoniczne charakterystyczne dla kierunku, który rozsadził tonalność symbolika wodnych kaskad jest tu na pierwszym miejscu. Zaświadcza o tym specyficzny, nie pozbawiony typowo francuskiego humoru i związku z pierwotnymi bóstwami epigram miniatury pióra Henri de Regniera: Dieu fluvial rant de l eau qui le chatouille. Dwumotywiczna ta miniatura (acz motywy pozostają podobne i pokrewne do oryginału Liszta, z drugim dominującym i melodycznym ułożonym w pentatonice i pierwszym we wstepnej funkcji), rozpoczynająca impresjonistyczny pianizm mistrza i znajdujący później swoją kontynuację w Ondine, stanowi monolit dźwiękowy i zarazem sonatowy prototyp, z dalekimi echami klasycznego pierwowzoru, w którym segment przetworzeniowy jest wirtuozowską partią o wzmożonej figuracyjności, zgodnie raczej ze schematem środkowego Mozarta i przystający do rodzimego kanonu unikania germańskiej sonatowości. Jest jeszcze jednym wariantowym wcieleniem umiłowanej dla Galijczyków sztuki klawesynistów, tak popularnej u schyłku stulecia na bazie ówczesnego panestetyzmu. Na mocy ewokacji obrazu płynnego żywiołu Ravel kontynuuje innowacyjne procedury wielkiego poprzednika w ramach swobodnej gry harmonicznej pozbawionej tonalnych ram, zintensyfikowanej chromatycznie w segmencie środkowym oraz na podstawie kolorystycznego pojmowania pianistycznych postaci (struktury bitonalne, np. E+gis 78, A+cis, A+fis, E+cis, A+gis, relacje trytonowe, np. D gis, faktury kaskadowe, paralelizm zestawień i układów akordowych, np. kwartowo-kwintowych, szeroko rozbudowana wariacyjność przebiegu, wahadłowość motywów i interwałów, procedury biharmoniczne, paralelizm kwint i kwart, iryzacja trybów, stosowanie sekund dodanych). W swym impresjonistycznym pianizmie i efekcie rozpraszającej się perlistej wody pozostaje bowiem kompozytor wierny rodzimym związkom sztuki z naturą, światłem, ogrodem i feerią mieniących się barw. I tak jak pierwowzór Liszta jawi się nam w całym swym nowatorstwie i proroctwie, tak zadziwiająca i akceptująca jest zarazem stylistyczna retrospekcja impresjonisty w owym pendant romantycznej wizji; w obu jednak przypadkach faktura i układy brzmieniowe oddziałują w funkcji kolorystycznej, wrażeniowej, pozaharmonicznej, w funkcji impresji zainspirowanej zjawiskami przyrody. Czyż owo perpetuum mobile nie jest zdeterminowane w dalszym planie ówczesnym zawołaniem elan vital Henri Bergsona, hasłowym pojęciem impresjonizmu? Jak ujmuje to Bolesław Woytowicz, redaktor wydania dzieł Debussy ego: trzeba wchłonąć w siebie Ŝyciodajną siłę deszczu, nasycić się, wypocząć, patrzeć, jak wszystko w ogrodach oŝywa i świeci brylantami kropel trzeba się cieszyć, Ŝyć Jardins sous la pluie Debussy ego, Ravela Scarbo ostinato podobne do szeregu z III Ballady, Gaspard de la nuit w utworach Scarbo i Le Gibet podobne do Sonaty b-moll. 78 Ten sam układ kończy całość E+gis. 79 Claude, Debussy, Estampes, red. Bolesław Woytowicz, Kraków 1974, s

13 Dokonując komparatystyki tych podobnych w estetycznej wymowie akwatycznych obrazów muzycznych, nie można oprzeć się naszym polskim referencjom do słynnego sycylijskiego źródła osławionej od Owidiusza przygodami mitycznej Aretuzy, gdzie szumi i perliście mieni się woda, naznaczona tak specyficznym dla kompozytora okresem tworzenia, także będącym konglomeratem antyku i ekspresyjnie napiętnowanego impresjonizmu. Czarowne to źródełko wspomniane w wierszach Iwaszkiewicza i Jana Lechonia (także w Dzienniku) stanowi specyficznie impresjonistyczny, i ekstatyczny zarazem, splot naturalnych żywiołów rozpromienionych światłem i rozdygotanych dynamiką narracyjno-dramaturgiczną, co autorka monografii kontrastuje ze statyką pejzażowego przebiegu w obrazach Debussy ego. Jarosław Iwaszkiewicz, Źródło Aretuzy Jęk czarnych papirusów u kamiennej śluzy, Szelest usłyszysz cichy drzemnej, wodnej głębi I przez senne gruchanie uśpionych gołębi, W nocy, kiedy nad źródłem staniesz Aretuzy. Choć woda się porusza jak włosy meduzy i czarną paszczę źródła noc mityczna ziębi, Cisza martwa usnęła u zmarłej przerębli, Odeszły stąd boginie, zmarły Syrakuzy. I nagle w obumarłym i martwym eterze Ton wysoki się zjawia, uparcie niezwiewny, I źródło, i noc ciemna w posiadanie bierze - Zatrzymuje się, zniŝa, gołębiem kuszony, opiera się i dzwoni czysty i podniebny - Ton, jaki dla nas wybrał czarny mistrz z Cremony 80. W tej tonacji głównej płynącej wody następuje poetycka transfiguracja miłosnego pragnienia boga Alfejosa i lęku płochliwej nimfy, owe lśniące barwy wpisują się w swojej wewnętrznej dramaturgii w bogactwo form rozpasanego ornamentu, jak lirycznie opisuje to zjawisko Teresa Chylińska. Wybitna biografka Szymanowskiego wskazuje na relacje obrazu źródła do podobnych rysów wodnych żywiołów u Debussy ego i Ravela (Ondine), akcentując wirtuozowskie konwencje ruchu zbudowane na bazie pozatonalnej oraz określając syndrom Szymanowskiego jako neoimpresjonizm 81. Korelacje do Ondine są ważne także dla Tadeusza A. Zielińskiego, który ponadto wskazuje na arabsko-perskie struktury skalowe oraz charakterystyczny tryton w zakończeniu (a es) Z tomu Inne życie, Teresa Chylińska, Karol Szymanowski i jego epoka, t. I III, Kraków 2008, s Tadeusz A. Zieliński, Szymanowski. Liryka i ekstaza, Kraków 1997, s

14 Jan Lechoń, Niebo Śniło mi się dziś niebo: zaraz je poznałem Po zapachu koniczyn i śpiewie skowronka. Cykały w trawie świerszcze, falowała łąka, I wiem Ŝe był tam Pan Bóg, choć go nie widziałem Nie widziałem aniołów, ale nad ugory Z szumem białe swe skrzydła podniosły bociana I były jeszcze jakieś buki i jawory, Które w wiatru poszumie grały jak organy. A później, niby wielki robak świętojański, Srebrny księŝyc rozświetlił Akropolu gruzy, Nad którymi wysoko stał Paweł Kochański I grał w tej boskiej ciszy Źródło Aretuzy. Próba podążania za, odwiecznymi kanonami sztuki i filozofii, za intuicją badacza, za Victorem Hugo, który chce liberer l eau 83 i poetą Jeanem Guy, któremu l eau repondit 84 i za tezą Aleksandra Gudzowatego 85, iż człowiek składa się z wody i duszy, daje nam w rezultacie wieloparadygmatyczne, intertekstualne skojarzenia, nie całkiem bezpodstawne, bo przecież tam gdzieś wszystko się łączy dla ludzkiej chwili imaginacji I jak śpiewa Andre Breton, autor słynnej metafory l air de l eau (1934) w swym poemacie Le Revolver a cheveux blancs Flamme d eau guide moi jusque a la mer de feu Je veux liberer l eau. 84 Jean Guy, Et l eau repondit, Newsweek , s

15 Jolanta Szulakowska-Kulawik Akademia Muzyczna, Katowice REFLEKSY MUZYKI NA WODZIE - akwatyczność ujęć Maurice a Ravela jako respons na protoimpresjonistyczne późne obrazy Ferenca Liszta Obrazy ruchliwej, migocącej wody w dziełach F. Liszta i M. Ravela jako muzyczna reprezentacja w anonsowanej postaci protoimpresjonistycznej i impresjonistycznej (R. Howat, V. Arlettaz), Filiacje Prerafaelitów i impresjonistów z naturą aksjomatem sztuki Miniatura K. Szymanowskiego w kręgu wodnej symboliki A. Ekfraza żywiołu wody w sztuce od Talesa z Miletu, Empedoklesa po symbole magiczne, iblijne, grecko-rzymskie, judaistyczne, obrzędy kultowe aż do sfery literatury i sztuki (Canaletto, W. Blake, A. Mickiewicz, C. D. Friedrich, Th. Gericault, E. Delacroix, T. Gautier, V. Hugo, R. Wagner, J. Słowacki, N. Rimski-Korsakow, E. Manet, E. Degas, P. Cezanne, A. Renoir, A. Roussel, J. I. Kraszewski, E. Orzeszkowa, S. Żeromski, G. Apollinaire, V. Woolf, E. Hemingway, J. Iwaszkiewicz, J. Lechoń, Cz. Miłosz) Symbol kaskady w sztuce R. Chateuabriand Monografia żywiołów natury odwzorowanych w sztuce romantycznej pióra Ewy Kolbuszewskiej Protoimpresjonistyczne znaczenie mistycyzującej i estetyzującej sztuki Prerafaelitów oraz ich pierwsze wyjścia w plener (Ofelia Johna Millais) jako artystyczny rezultat ideologii Johna Ruskina Znacząca ekfraza wody w sztuce impresjonistów (C. Monet i jego cykle Nenufarów) na bazie ewoluującego mieszczaństwa, akcentowania sfery prywatności i relaksu obok ożywionej tematyki morskiej B. Les jeux d eaux a la Villa Este Ferenca Liszta z cyklu Annees de pelerinage antycypacją impresjonizmu (W. D. Allen, E. Antokoletz, C. Dahlhaus, F. Goldbeck, D. J. Grout, L. Plantinga, L. Rebatet, R. Taruskin) Feeryczny, z dominującą kolorystyką faktury i brzmieniowości monotematyczny muzyczny krajobraz wodnych kaskad w oparciu o prorocze sonorystyczne pionierskie procedury w ujęciu F. Liszta C. Jeux d eau Maurice a Ravela jako hommage wobec obrazu F. Liszta (M. Faure, M. Fleury, F. Goldbeck, V. Jankelevitch) w roli fresku Społeczne podłoże klimatu nostalgii za schyłkową epoką panowania arystokracji wraz ze środkami artystycznej retrospekcji dawnych idiomów 15

16 Akwatyczne odzwierciedlenia impresjonistów (poza głównymi przedstawicielami ponadto u J. Crasa, F. Schmitta i Ch. Koechlina) także w dziedzinie muzyki w twórczości C. Debussy ego i M. Ravela związane z klimatem pastiszu u Ravela i prawicowymi skłonnościami Debussy ego na fundamencie oryginalnych preferencji estetycznych i nowej koncepcji czasu (wydźwięk oddalenia, muzyka sugestii, antyczno-pasterska pogańska tradycja mitologiczna, hedonizm odczucia, dominacja wrażenia momentowego) w rezultacie hasła elan vital H. Bergsona Impresjonizm w funkcji ekstremum romantyzmu, exemplum komunii z naturą i panteistycznego przesłania ekstazy skutkujący odmiennym od romantycznego obrazu wody połyskującej i będącej w ruchu wobec tajemniczego i groźnego żywiołu romantycznego (M. Fleury) Sonatowy układ miniatury jako forma reliktu germańskich oddziaływań w wymowie ironicznej u R. Taruskina oraz pogranicze impresjonizmu i neoklasycyzmu w oglądzie E. Antokoletza Oniryczna muzyczna gra świateł pokrewna pointylistycznych fascynacji fontanną i wodą statyczną u symbolistów (Ch. Baudelaire, M. Maeterlinck) Wodne pejzaże C. Moneta i A. Renoire a oraz w opisie A. Cortot Relacje Ravela do Liszta i Debussy ego do Chopina w ujęciu Roya Howata w kategorii muzycznego pointylizmu referencje dzieła Ravela do obrazów Moneta i Maneta Forma sonaty preklasycznej z dwoma podobnymi tematami i klimaksem w 2/3 przebiegu, z symboliką wodnych kaskad Paralele Legendy św. Franciszka Liszta z Le Tombeau de Couperin, Walca Mefisto Liszta i Scarbo Ravela, Ondine jako kontynuacja Jeux de l eau, Innowacyjność harmoniczna, fakturalna, feeria barw i świateł, pianizm impresjonistyczny Ravela pendant romantycznych wizji i stylistyczna retrospekcja muzyki ogrodowej Relacja wodnych kaskad w neoimpresjonizmie Szymanowskiego do francuskich pierwowzorów (T. Chylińska). Jarosław Iwaszkiewicz, Źródło Aretuzy Jęk czarnych papirusów u kamiennej śluzy, Szelest usłyszysz cichy drzemnej, wodnej głębi I przez senne gruchanie uśpionych gołębi, W nocy, kiedy nad źródłem staniesz Aretuzy. Choć woda się porusza jak włosy meduzy i czarną paszczę źródła noc mityczna ziębi, Cisza martwa usnęła u zmarłej przerębli, Odeszły stąd boginie, zmarły Syrakuzy. I nagle w obumarłym i martwym eterze Ton wysoki się zjawia, uparcie niezwiewny, I źródło, i noc ciemna w posiadanie bierze - 16

17 Zatrzymuje się, zniŝa, gołębiem kuszony, opiera się i dzwoni czysty i podniebny - Ton, jaki dla nas wybrał czarny mistrz z Cremony. Jolanta Szulakowska-Kulawik Akademia Muzyczna, Katowice THE REFLECTIONS OF MUSIC ON THE WATER - the Maurice Ravel s aquatique images as the response to the protoimpressionistic Ferenc Liszt s late pictures The purpose of this report is to present the suggestions concerning the climate and technique of Liszt s work that announces the impressionistic orientation. M. Ravel took over this subject of musical landscape in his famous piece of music that is a homage to Liszt. Ekphrasis of power of water is specially popular amongst impressionistic artists, what has been prepared by Preraphaelites pictures. One can notice a magnificent Monet s cycle and on the other side several works of Debussy and Ravel that depict a play with water. Also in polish music we can find a known work of Szymanowski that is a response of a matter of water. 17