ZESZYTY NAUKOWE. Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie

Transkrypt

1 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie KWARTALNIK 2 (52) / 2016

2 RADA NAUKOWA / SCIENTIFIC COUNCIL Prof. prof.: Kazimierz WORWA przewodniczący, Maciej TANAŚ sekretarz, Olga BAŁAKI- RIEWA, Henryk BEDNARSKI, Michał BOCHIN, Wiktor CZUŻIKOW, Nadieżda DIEJEWA, Rudolf DUPKALA, Józef FRĄŚ, Karl GRATZER, Dieter GREY, Janusz GUDOWSKI, Dietmar JAHNKE, Tatiana JEFIMIENKO, Mariusz JĘDRZEJKO, Norbert KANSWOHL, Henryk KIRSCHNER, Mirosław KMEC, Anatolij KOŁOT, Wiesław KOWALCZEWSKI, Zbigniew KRAWCZYK, Vladimir KRĈMERY, Natalia KUTUZOWA, Stefan M. KWIATKOWSKI, Zbigniew LANDAU, Ella LIBANOWA, Jelena MAKAROWA, František MIHINA, Walery NOWIKOW, Witalij PRAUDE, Michaił ROMANIUK, Zdzisław SIROJĆ, Wojciech SŁOMSKI, Marek STOROŠKA, Władimir SUDAKOW, Jan SZCZEPAŃSKI, Janusz TANAŚ, Besrat TE- SFAYE, Zachraij WARNALIJ, Nonna ZINOWIEWA ZESPÓŁ REDAKCYJNY / EDITIONAL TEAM Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA zastępca redaktora naczelnego, Maciej DĘBSKI zastępca redaktora naczelnego, Anna OPALIŃSKA sekretarz redakcji, Jerzy CHORĄŻUK, Jakub Jerzy CZARKOWSKI, Krzysztof KANDEFER, Jurij KARIAGIN, Edyta ŁYSZKOWSKA, Ingrid RUŽBARSKÁ, Maciej SMUK, Magdalena WOŹNICZKO, Agnieszka ZIELIŃSKA REDAKTORZY TEMATYCZNI / THEMATIC EDITORS Prof. prof.: Józef FRĄŚ, Marek GRENIEWSKI, Mariusz JĘDRZEJKO, Zbigniew KRAWCZYK, Zdzisław NOWAKOWSKI, Jan SZCZEPAŃSKI, Maciej TANAŚ REDAKTORZY STATYSTYCZNI / STATISTICAL EDITORS Prof. Brunon GÓRECKI, Tadeusz MIŁOSZ REDAKTORZY JĘZYKOWI / LANGUAGES EDITORS Jęz. pol. Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA, jęz. ang Małgorzata CZAPLEJEWICZ- KOŁODZIŃSKA, Małgorzata ŻYCKA, jęz. ang., ros. i ukr. Susanna KITAJEWA, jęz. ros. i białorus. TAMARA JAKOWUK, jęz. niem. Barbara KAZUBEK, jęz. ros. i ukr. Jurij KARIA- GIN, jęz słow. i cz. Lenka LACHYTOVÁ, jęz. hiszp. i port. Ramiro Delió BORGES de ME- NESES REDAKTOR TECHNICZNY / TECHNICAL EDITORS Adam POLKOWSKI, apolkowski@vp.pl DRUK I OPRAWA / PRINTERING AND BINDING Sowa Sp. z o.o Warszawa, ul. Hrubieszowska 6a tel./fax /22/ ; sowadruk@sowadruk.pl WYDAWCA / PUBLISHER Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie Warszawa, ul. Łabiszyńska 25 tel./fax /22/ ; zeszytynaukowe@uczelniawarszawska.pl Copyright by Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie Wersja papierowa pisma jest wersją pierwotną /The paper version of the journal is the initial release/ Nakład 50 egzemplarzy ISSN

3 Spis treści / Contents ROZPRAWY ARTYKUŁY STUDIA DISSERTATIONS ARTICLES STUDIES Ramirus Delius BORGES de MENESES... 9 Apud Classicam et Relativitatem Mechanicam: motus sensus et natura According to Classical and Relativistic Mechanics: nature and sense of motion W zgodzie z klasycyzmem i relatywizmem: od sensu do natury ruchu Ruslana I. BEZUGLAYA...25 Фетишизм гламура в современной культуре Fetishism glamor in contemporary culture Atrakcyjność fetyszymu we współczesnej kulturzze Sylwia ŁYSAKOWSKA...37 Rodzinna piecza zastępcza jedną ze współczesnych form wsparcia społecznego dla dzieci z rodzin dysfunkcyjnych i patologicznych Foster care as one of contemporary forms of social support for children from dysfunctional and pathological families Elena Y. GALIMOVA...55 Молодёжь как особая социально-возрастная группа: анализ результатов анкетирования студентов Польши и России Youth as a special social and age group: an analysis of the survey results of students in Poland and Russia Młodzież jako szczególna kategoria społeczno-wiekowa: analiza rezultatów ankietowania studentów Polski i Rosji

4 4 Spis treści / Contents Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania Social aspects of Polish and Russian students survey results Valery NOVIKOV Бюджетна політика і розвиток соціальної інфраструктури України в контексті інтеграційних процесів Budget policy and social infrastructure development of Ukraine in the context of integration Polityka budżetowa i rozwój infrastruktury społecznej Ukrainy w kontekście procesów integracyjnych Mirosław CIENKOWSKI Elements of tax techniques in the design of personal income tax Składniki metod opodatkowania w projektowaniu podatku dochodowego od osób prawnych Grzegorz DZIADKOWIEC Pułapki i niekonsekwencje oceny efektywności działania placówki bankowej Traps and inconsistencies of the evaluation of the effectiveness of the functioning of the bank institution Krzysztof KANDEFER Rozwój gminy turystycznej na przykładzie Konstancina-Jeziorny Regional development on the example of the Commune Konstancin-Jeziorna Yuriy O. KARYAGIN Місцеві фінанси: стратегії керування системою Local finances: strategies of the system management Lokalne finanse: strategie zarządzania systemowego Daniel ŚLĘZAK, Kamil KRZYŻANOWSKI, Przemysław ŻURATYŃSKI, Alicja KALIS Zintegrowane systemy informatyczne w zarządzaniu Integrated IT systems in management

5 Spis treści / Contents 5 Łukasz DUL, Artur GRABOWSKI Analiza porównawcza mechanizmów wsparcia produkcji energii elektrycznej z odnawialnych źródeł energii w Polsce, Niemczech, Republice Czeskiej i na Słowacji Comparative analysis of support mechanism of the production of electricity from renewalle energy sources in Poland, Germany, the Czech Republic and Slovakia Informacje dla autorów / Information for Authors Recenzenci Zeszytów Naukowych Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie / Reviewers of Scientific Journals

6

7 ROZPRAWY ARTYKUŁY STUDIA DISSERTATIONS ARTICLES STUDIES

8

9 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (52) / 2016 [s. 9-23] ISSN Ramirus Delius BORGES de MENESES Instituto Superiori Salutis Scientiarum, CESPU, Gandrae, Lusitaniae Apud Classicam et Relativitatem Mechanicam: motus sensus et natura Introductio In primo, mechanicus motus seu localis momentum mobilis subjecti est, de initiali termino ad finali momento, cum semper concretum sit. Relate ad alium mobilis quicumque ens vel corpus physicum, qui in spatio et tempore distinguere positionem possumus, habetur. In secundo verbo, motus quemlibet substantialem mutationem seu accidentalem significat. Verumtamen, quivis formae motus definient, sicut mechanicus, ondulatorius, et cetera. Atqui motus cinematicus verumtamen abstratus erit, apud Mechanicam Classicam et Spetialem Relativitatem. Apud axiomaticum mechanicae systema (cinematicae et dinamicae), philosophiam radicem motus instituere, sicut possibilis motus phaenomenum oportet et eius generalis lex.

10 10 Ramirus Delius BORGES de MENESES Secundum motus, cuius suum conceptum a lege generali fundatur 1 : e v t v t 1 r lim t t 2 1 t 2 t 2 r t t 1 1 dr dr dt Autem localis motus duplex est, prout mutatio, tantum in loco et proprie localis est, sicut fit, aut simul in qualitate et alteratio vocatur. Tunc in quantitate, ut augmentatio et diminutio sunt; tunc in substantiale esse et generationem habet. Revera locales motus nom solum loci mutationes, sed etiam substantiarum qualitatum, producunt, uno et quantitates, ut, in vibrationibus moleculariis, quae calorem et, mediante eo, corpurum dilatationem tulerunt. Quidem motus actum seu aliquid positivum esse, nam moveri modus realis entis est. Naturaliter quod enim movetur, in via ad actum perfectum est, qui tamem non nisi in motus termino obtinetur. Motus in Merchanica: natura Apud Selvaggi notionem motus localis formaliter in sola successiva praesentia in diversis locis consistit, ut motus ad seriem stationum referatur. Sed ipsa progressio seu transitus ab uno in alium locum facta est et aliquis fleuns et suceessivus (tempus) contactus cum extenso continuo in quo motus fiet. Naturaliter haec aliqua variatio realis est, quamvis moto corpori non intrínseca, sed scilicet ei extrinsecam esse. Igitur, motus localis reponendus in aliqua qualitate vel intrinseco facto, non videtur, quamvis verumtamen multipliciter qualitativas notiones implicet 2. Motus cynematicus non est localis motus. Hic est realis sed cynematicus phaenomenus sensibile quod ex positionis corporum in spatio et tempore percipimus. ; 1 Cf. C. Gerthsen, J. Kneser, H.Vogel, Física, tradução do alemão por A. A. Inocêncio e M. A. A. M. Inocêncio, Fundação Caloust Gulbenkian, Lisboa 1998, p Cf. Ph. Selvaggi, Filosofia do Mundo, Universidade Gregoriana, Roma 1988, pp

11 Apud Classicam et Relativitatem Mechanicam: motus sensus et natura 11 Nam motus universalis lex mechanici per definitionem operativam exprimitur, id est, per cynematicae fundamentalem aequationem 3 : ds v dt; ds dt v Sic velocitas cuiuslibet corporis mobilis in instante (t 1) est functionis derivatae f t ad t t. valor legitur 1 Haec esse constans (numerus scalaris) vel variabilis sicut vectorialis magnitudo ex motibus potest et ut sic acceleratio 4 : a dv Motus cynematicus seu mechanicus continua et relativa mobilis in spatio et tempore variatio. Generalis motus lex structuram seu formam patefacit, sicut: e v f Apud differentialem formam habemus: Quia: dr dxi dxj dxk v dr Atqui funtionem spatium temporis variabilis esse ubi velocitatem secundum vectorialem motus essentiam habemus. Motus instantanea velocitas aequalis ad spatii derivatam a relatione temporis. dt t Idcirco eius valor ratio inter infinitesimum spatium ( tempus infinitesimum ( lim dt 0 dt lim de 0 punctus) e instans). De motu constante et uniformi relatione inter phaenomeni dimensiones loquimur: spatium, tempus e velocitas, quae eius intensivam variationem refert. 3 Cf. W. Mc Lean, E. Neison, Mecânica, traduzido por Humberto César T. Gonçalves, Mc Graw Hill, S. Paulo 1980, pp Cf. S. Hornton, J. Arion, Classical Dynamics of particles and systems, fifth edition, Thomson Books / Cole Belmont, London 2004, pp

12 12 Ramirus Delius BORGES de MENESES Nam, mobile ens in reali spatio-tempore ostenditur et continua sucessio moveturs factura erit. Hic et nunc cinematicam lineam suponit, quae in reali spatio est et ab abstractione infertur. Haec est generalis lex, quae dynamicam relationem et constantem particularium motus ostendebit. Motus ergo relatio variabilis inter spatium et tempus est. Igitur motus perfectionis forma seu imperfectus actus complexa esset, quia a tribus componentis induitur, hoc est: spatium, tempus et velocitas 5. M f e, t, v Cum spatium et tempus scalares dimensiones sint, seu motus numeri, qui quantitativas dimensiones (hic et nunc) ad motum oblaturi essent.verumtamen velocitas vectorialis dimensio sit, quam variationem seu qualitativam dimensionem ad motum dare. Secundum analyticam geometriam, mathematica functio a cinemática línea seu vectore repraesentanda apud planum erit 6 : O x, y ; e v f t. Et quoque Gaussii complexum planum habemus spatium sicut realem numerum et imaginariam partem sicut vectorem: v. Motus mathematice punctorum et momentorum transfinitum coniugatio appelatum esset, sicut acto-potencialis. Continuitas a cortis notionibus seu limites: v ( P I) C, sed motus erit relativitas realis et métrica, probandus sit. Etenim cinematicus motus ad spatialem lineam in tempore vectorialiter fundat secundum Classicam Mechanicam. Motus causalitas a generali lege definire potest et eius mathematica formulatio est secundum classicam mechanicam: et in differentiali locutione erit: e v f t 5 Cf. M. A. Cutileiro Indias, Curso de Física, Mc Graw Hill, S. Paulo 1992, pp Cf. R. Larson, R. Hostetler, B. Edwards, Cálculo, Volume 1, 8ª edição, tradução e revisão técnica de Helena Maria de Ávila Castro e Leila Maria Vasconcellos Figueiredo, Mc Graw Hill, S. Paulo 2006, p. 111.

13 Apud Classicam et Relativitatem Mechanicam: motus sensus et natura 13 v de dt Etenim spatium et tempus variabile functionem leguntur et a velocitate vectore multiplicatur, cum instantanea motus velocitas spatii derivatam temporis relatus sit. Si causalitatis ratio vis sit, tunc esset motus quantitas a temporis variatione: quae est differentialis variatio 7 : F dp dt d F m a m v dt m dv dt m d a m a F m a Planetarii et corporum celestium systemae motus a universalis atractionis lege explicaturus secundum newtonianam mathematicae definitionem gravitationis erit 8 : Quia gravitationis constantem haec generalis lex physicae classicae habet, cuius 5 2 nomen est : K dines c g. Secundum newtonianam sermonem, gravitationis natura virum campus erit F, sed apud einsteinianam theoriam gravitationis geometriae curvationis spatiotemporis effectus erit 9. F K M m Quia in motu actus patifacit, enim principium determinationis et perfectionis est. Atqui, secundum Selvaggi 10, «quod in motu est, est aliquo modo perfectum et determinatum. Ergo quod in motu sit, potentia erit, nec in potentia in quantum 2 r 7 Cf. A. Boresi, R. Schmidt, Dinâmica, tradução de J. Pinheiro Nunes da Silva, Thomson, S. Paulo 2003, pp Cf. Ph. Tourrenc, Relativity and Gravitation, traduçao do frances por A. King, University Press, Cambridge 1992, pp Cf. S. Hawking (ed.), On the Shoulders of Giants, the Great Works of Physics and Astronomy, Penguin Books, London 2003, pp Cf. Ph. Selvaggi, Filosofia do Mundo, 1988, pp

14 14 Ramirus Delius BORGES de MENESES actus est; sed erit actus, in quantum est in actu, et est in potentia, in quantum est potentia ad actuationem ulteriurem, seu actus existentis in actu est et simul erit. Motus potentiam existentis in potentia factus est». Prima forma ab Einstrein Relativitatis Mechanicae, anno 1905, et aufert e galileiana relativitate limitationem primam proindeque affirmat, verumtamen proposita est, cum physica phaenomena, tum mechanica, tum electrodynamica,alicui systemati imterna, modo eodem perficientur, sive systema quiescere supponatur, sive rectilineo uniformi motu moveri. Hoc principium motus relativitatis est. Secundum Selvaggi dicitur ut «hinc nullum experimentum internum systemati aptum sit ad revelandum motum absolutum systematis physico spatio» 11. Secundum hanc assertionem, quae tanquam specialis relativitatis principium theoriae, additur apud principium, dicitur ut lucis velocitas constans erat et eundem valorem habet numericum relate ad referentiae systema quodlibet, a motu independentertum fontis luminis tum systematis referentiae seu ipsius observatoris, quia datum est a Michrlson et Morley experimento, verumtamen assumitur. Sicut dixit Ph. Selvaggi «ex his duobus principiis tota theoria relativitatis particularis mathematice deducitur et in primis novae aequationes transformationis, quae inter se referunt mensuras spatii et temporis peractas ab observatoribus qui inter se relative moventur motu uinformi rectilineo. Hae aequationes vocantur lorentzianae transformationes, quia iam a physico LORENTZ detectae fuerant tanquam artificium mayhematicum ad conservandas invariatas aequationes electrodynamicae» 12. Idcirco motus, secundum specialem relativitatem theoriam,realiter relativus erit, cum spatium et tempus relativa sint. Tamen in Classicam Mechanicam videtur quod motus, spatium tempusque relativi erint. Et contra, motus actus qui, in quantum tale et necessario, est, dicit ordinem ad ulteriorem actuationem et proinde, in quantum tale, est in potentia, tota sua realitate et actus naturaliter est et est in potentia, quia quod movetur, essentialiter movebatur 11 Cf. Ph. Selvaggi, Cosmologia, editio secunda, Apud Aedes Gregorianae Universitatis, Romae 1962, p Ibidem.

15 Apud Classicam et Relativitatem Mechanicam: motus sensus et natura 15 et movebitur, ac proinde existentis in potentia actus esset, secundum quod huiusmodi 13. Motus existentis actus est, Selvaggi ait: motus enim non est perfectio pura, actus subsistens, sed perfectio est et determinatio alicuius subiecti existentis, per quam subiectum est in via ad aliquod novum esse, quod prius non habebat. Ergo motus ex duplici capite dicit ordinem ad esse: in quantum est in ente, ut in subiecto, et in quantum tendit ad esse aliquod producendum. Si autem motus purum fieri esset, cessante motu, iam nihil superesset; et si non tenderet ad aliquod esse permanens in subiecto producendum, cessante motu, iam subiectum non esset mutatum, sed esset in eodem statu, in quo ante motum erat. Essentialiter actum existentis in potentia prout in potentia motus patefacit et forte iam mutatum est, seu est in termino ad quem motus, sed non movetur. Verumtamen, actus motus est, qui natura sua subiectum, in potentia ad ulteriorem actuationem in eadem linea relinquit, quia quod movetur omne, necessario movebitur. Motus cinematicus et qualitates: sensus Etenim, linearis motus repraesentari in plano ideali duorum dimensionum seu in spatio tempore schemate potest sicut aequationem dicit: verum planum P s, t t s f secundum. Mobile figuratum per punctum et motus per curvam et figura pendularis motus sinusoidalem ostendetur 14. Si planaris motus in spatio ideali trium dimensionum repraesentari potest y f x, t facta secundum duo spatiales et unum temporale sint, tunc aequatio est 15. Punctum mobile p x y, t, n-circunferentiae successivas in plano, sed cum motus etiam fiat in tempore, describit, ac si figuram helycoidalem in spatio-tempore trium dimensionum secundum geometriam et cynematicam ostendebat. 13 Cf. Ibidem, 1962, p Cf. A. Fonseca, Curso de Mecânica: Dinâmica, Volume III, Livros Técnicos e Científicos, Editora S.A., Rio de Janeiro 1975, pp Cf. Ibidem, pp

16 16 Ramirus Delius BORGES de MENESES Per punctorum axium, quae momenta iuxtaposta sunt, tempus successivum est, sive spatializatur sive figuratur 16. Sic in spatio trium dimensionum motus repraesentari analytice in hyperspatio ideali quatuorum dimensionum (quae tres spatiales et una temporalis) secundum y f x, y, z, t motus patefactus erit. Sed non intuitive figuram aequationem: huius motus, sicut aeronavis vel astronautae capsae a valantis dictum est in spatiotempore, imaginare possumus 17. Ut synthesis progressiva actus in potentia motus, quia non est potentia pura nec actus purus, sit. Si potentia pura, tunc subiectum motus possibilis factum est in termino a quo seu indeterminatum ad motum, esset. Si tamen purus actus, tunc motus possibilis subiectum iam in termino ad quem seu determinaretur non naturaliter, esset. Ergo motus aspectum etiam absolutum corpora ut mobília habet. Cum omnia corpora in motu universali, si corpus relative est imobile, habet tamen iam motus intensitatem facturus est (in potentia movebatur) et aliquis influxus cyneticae energiae sufficit ut transead ad novum motum particularem ipsum, sint 18. Etiam motus relativitas metrica e ontologica esse potest e metricae relativitatis seu gnoseologicae a physicis resolvitur. In cynematica classica, relativitatis principium Galilaicae vel Newton ad rectilineum experientiae et phaenomena restringitur. Ex experimentis realizatis intus systemates seu dominii O x y, z, t, nullum phaenomenum mechanicum internum, utrum hoc systema absolute imobile in spatio sit vel in motu rectilineo uniformi transferatur, nobis revelare potest Cf. J. Araújo Moreira, Física Básica, para aplicações médicas e biológicas, Fundação Calouste Gulbenkian, Lisboa 1971, pp Cf. B. Rich, Ph.Schmidt, Geometria, tradução e revisão técnica, por A. Monteiro, Mc Graw Hill, Lisboa 2001, pp Cf. A. Einstein, O Significado da Relatividade, tradução do Prof. Mário Silva, Gradiva, Lisboa 2003, pp Cf. F. Sears, Física: Mecânica Calor Acústica, tradução por José Cruz dos Santos, Editora Gertum Carneiro, Rio de Janeiro 1953, pp

17 Apud Classicam et Relativitatem Mechanicam: motus sensus et natura 17 Etenim ad metricum calculum idem est. Si physicus clausus est intus currus fer- O x, y, z, t moveatur vel alius currus parallelus sit. Etiam translationis motus relativus ad Solem spectat. roviarii nescit utrum ipse O x, y, z, t Consequentur continuus motus fluens utpote seu imperfectus actus non divisibile in infinitum est. Ac tamen qui contrarium arbitrantur. Sed solus numerus motus realis seu tempus, ut per imaginem extensionis dinamicae quantificatus quae in memoria permanet, divisibilis analogicae est, id est, 90 gradum motus seu 15 minutorum angulo spatiali vel arcui correspondet, quem horologii stillus describit. Atqui numerus ordinalis 90 collectionis continuae elementum factus est numerorum realium: P R 20. Motus seu in spatio varians existere necessario esse ad sicut cynematicam relationem esse. Ergo relatio ontologica relatio seu realis erit. Sed motus relativitas multipla est. Ut corpus M mobile in puncto P referri necessario ac simul ad punctum prius P n 1 et punctum posterius P n 1 realis extensionis sit, vel ad observatorum O x3, t erit. Alia ontologica relativitas fundatur et ab activitate causali reciproca corporum oritur, sed nullum corpus concipi potest vel postulari ut imobile absolute. Et ex gravitationis universalis lege probatur. Sed solum aspectum absolutum aristotelica motus definitio, quia actus in potentia inquantum in potentia motus est. Est generica seu categorialis, quia actus imperfectus seu progressivus et continuus non declarat de qua perfectione specifica agitur, scilicet de spatiali relatione. Etiam intensiva mutatio qualitatum corporis. Sed naturaliter continua et relativa variatio corporum in spatio motus est, si verificant. Hae conditiones sunt dynamica ratio momentorum in potentia si necessario ad aliud O x, z, t. punctum P n+1 refertur spatii vel observatorum Quia corpus, ut mobile, momentum movetur est, quod simul unus idemque momenti prioribus (movebatur) et momenti posterioris (movebitur), quae partes sunt in potentia in potentia. 20 Cf. J. R. Rodrigues, Introdução à Teoria da Relatividade Restrita, JST Press, Lisboa 1998, pp. 8-9.

18 18 Ramirus Delius BORGES de MENESES Etenim motus mechanici perceptio relationem ordinis spatialis inter positionum priorem mobilis et positionem posteriorem implicat 21. Datur series sucessiva positionum varialilium. Sed hic ordo dynamicus variatio continua ex correspondentia biunivoca cum spatiali continuo lineari est. Nam mobile corpus M non pertransire non punctum P n tangentiae potest, nisi antea per punctum quam maxime vicinissimum P n-1 pertranseat. Idemque relate posterius ad punctum P n+1. Sed haec puncta continua sunt in spatii linearis potentia. Ergo et ipsa momenta motus qui dimentio dynamica connexa est. Si motus obiective discontinnus seu densus inter duo momenta esset, tunc series transituum infinita seu quantorum variationis sequeretur. Atqui hoc impossibile est, quia si mobile inter duo puncta spatii salit, quantiumvis distantia infinitessimalis sit, iam motus saltus fit qui necessario continuus est. Ergo motus linea variatio continua est. Quia si corpus spatialiter in aliquo puncto P n alterius realis extensionis non potest mobile vel affirmari in motu existit, nisi hanc relationem positionis OP n et occupet novum punctum P n+1 seu novam relationem variabilis distantiae OP n 1 et OP n relinquat. A mobilibus entibus motus fundatur sicut motus phaenomenus possibilis est. In abracta ordine, mathematica functio dynamicae motus legis rationis entem significat sicut reale fundamentum, quia a physico-mathematica definitione relationem inter abstractas variables habemus, sicut: e, t et v. In reali ordine, motus seu eius dynamica lex acto-potentialis est, id est, mobilis subiecte imperfectus. Motum in potentia existentis actum esse, nam quod totaliter in actu est, nam quod totaliter in actu sit, iam perfectum esset; forte iam mutatum est, seu in termino ad quem motus esset, sed non movetur. Aliis verbis, motus est actus imperfectus, qui medio modo se habet inter puram potentiam et actum perfectum, quod quidem partim in actu et partim in potentia erit. 21 Cf. V. Sousa Alves, Ensaio de Filosofia das Ciências, Publicações da Faculdade de Filosofia, Braga 1992, pp

19 Apud Classicam et Relativitatem Mechanicam: motus sensus et natura 19 Definitionis ab analysi, motus continuum et successivum transitum mobilis de I P I fieri spatio-temporalis seu progressiva formulatio se- P n 1 ad n 1 cundum P I n 1 et non existire in P I n 1, quia relate in I n P est. Motus synthesim inter existere in et non existere in. Tunc existere in est esse in actu, et non existire non esse in potentia esset. Ergo, motus imperfectus seu acto-potencialis est 22. Igitur, Motus, cum via ad terminum ex sua essentia sit, suam unitatem et specificationem ex termino esse, sic terminus motus, qui ultimum in executione esse, etiam eius principium determinans in intentione ostendet, eius finis, qui veram causalitatem in motum exercet. Hoc etiam in motu simplicissimo et magis elementari in locali motu verificatur, in quo tamen non est in naturali loco reponendus est, ut Aristoteles putabat, sed in directione ipsa ab impressa agente quae motum specificat et in inertiali motu de se indefinite conservatur et indefinite prosequitur. Finalitatem motus localis et omnis physici motus magis expresse in ultima parte tractatus considerabimus. Verumtamen motus phaenomenus vel perfectus actus vel pura potentia sicut potentiae et actus synthesis est. Si motus perfectus actus esset, tunc mobilis iam in finali termino (limite). Ergo non motum habeatur. Si potentia pura esset, tunc mobilis in initiali termino erit (realizabilis). Ergo motum non habemus. Et non sub eodem aspectu, quia in hoc momento movetur (hic-nunc) seu P I n, tempus semper differens. Non solum adequatus mobilis instans, sed etiam momentum obsrvationis metricae. Mobilis non est solum in spatii punctu, sed in punctu-instante, sed semper variabilis est. Atqui correlatio actus et potentia antinomica non est, quia actus et potentia contraditoria non erit, sed solum contraria, cum esse principia de complementaritate sint. Ergo motus inteligibilem esse. 22 Cf. Ph. Selvaggi, Cosmologia, 1962, pp

20 20 Ramirus Delius BORGES de MENESES Motus cynematicus, et consequenter alii, essentialiter continui motus erant, ut in instanti seu totaliter simul fieri nequeunt, sed necessario sucessionem non solum terminorum requirunt, sed etiam ipsius motus partium. Si motus cynematicus totus esset simul in instanti, in eodem instanti corpus simul in duobus locis esset distinctis, scilicet in termino a quo et in termino ad quem referatur, quod impossibile est. Si autem non est simul in duobus locis, est successivam in illis in diversis instantibus et quia extensio, secundum quam cynematicum spatium fit et in tempore continuus erit. Secundum Selvaggi et omnes scholastici localis motus infinitam successionem partium importat, seu continuo fluens ab uno extremo in aliud erit 23. Conclusio De motu non solum primum gressum tractatus quo a mathematica ad physicam scientiam devenitur, sed etiam pars integrans, mechanicae est, quia tantum per motum natura et a nobis cognoscitur ac proinde tantum per motum suam intrinsecam perfectionem ontologicam et gnoseologicam agit et suam manifestationem extrinsecam attingimus, verum constituit. Atqui newtoniana sententia rationi metrica e euclidea geometria oboedit, cum riemanniana geometria in generali relativitate facta sit sieut einsteineana opinione dicitur. Extensio enim pura, secundum geometriam, nulla singulari determinatione qualificata vel figurata, non est indeterminata extensio, sed iam in se talem formam et determinationem tenet, quae euclideis proprietatibus exprimuntur. Sic simul linea naturalis est ad quem ellyptica et hyperbolica extensio tendunt, quando eorum curvatura ad nihilum reducitur. Apud hanc non euclideanam geometriam (Riemann ellypticum extensum) nova gravitationis physica comparata erit. Einstein de non euclidiana geometria, secundum riemannianam sententiam, locutus est, quia nova geometria apud radicem metricam generalis relativitatis ab ellyptico extenso comparata est. 23 Cf. Ibidem, p. 85.

21 Apud Classicam et Relativitatem Mechanicam: motus sensus et natura 21 Tamen ad proprietatis et relationis categoriam motus spectat, ut perfectionis forma, quia mobilis sequitur e relatione ad corpus aliud sicut referentialem systhemam. Circa motum, in naturali philosophia, ut metaphysica cynematicae scientiae applicata, inquirendum primo est na sit motus, non quidem per modum in stricto sensu problematis, cum motus realitas sit ex primis et immediatis versitatibus, sed per declarativam et vindicativam certitudinis naturalis analysim 24. Et secundo quid motus sit, et hoc iterum non per strictam definitionem, cum notio simplicissima sit, quae reduci ad communiores rationes nequit, sed per ontologicam analysim, illam resolvendo in analogam notionem entis, actus et potentiae. Idcirco mechanicus motus continua spatio-temporalis variatio et relativa mobilis in locali spatio est, sed sub aspectu autem absoluto existentis actus in potentia prout huiusmodi, seu in potentia facturus esset, sicut: v d dt r Bibliographia [1] Gerthsen, C., Kneser, J., Vogel, H., Física, tradução do alemão por A. A. Inocêncio e M. A. A. M. Inocêncio, Fundação Caloust Gulbenkian, Lisboa1998. [2] Selvaggi, Ph., Cosmologia, Apud Aedes Universitatis Gregorianae, Romae [3] Selvaggi, Ph., Filosofia do Mundo, Universidade Gregoriana, Roma [4] McLean, W., Neison, E., Mecânica, traduzido por Humberto César T. Gonçalves, Mc Graw Hill, S. Paulo [5] Hornton, S., Arion, J., Classical Dynamics of particles and systems, fifth edition, Thomson Books / Cole Belmont, London [6] Cutileiro Indias, M.A., Curso de Física, Mc Graw Hill, S. Paulo Cf. J. Araújo Moreira, Física Básica, pp

22 22 Ramirus Delius BORGES de MENESES [7] Larson, R., Hostetler, R., Edwards, B., Cálculo, Volume 1, 8ª edição, tradução e revisão técnica de Helena Maria de Ávila Castro e Leila Maria Vasconcellos Figueiredo, Mc Graw Hill, S. Paulo [8] Boresi, A., Schmidt, R., Dinâmica, tradução de J. Pinheiro Nunes da Silva, Thomson, S. Paulo [9] Tourrenc, Ph., Relativity and Gravitation, tradução do frances por A. King, University Press, Cambridge [10] Hawking, S. (ed.), On the Shoulders of Giants, the Great Works of Physics and Astronomy, Penguin Books, London [11] Fonseca, A., Curso de Mecânica: Dinâmica, Volume III, Livros Técnicos e Científicos, Editora S.A., Rio de Janeiro [12] Araújo Moreira, J. Física Básica, para aplicações médicas e biológicas, Fundação Calouste Gulbenkian, Lisboa [13] Rich, B., Schmidt, Ph., Geometria, tradução e revisão técnica por A. Monteiro, Mc Graw Hill, Lisboa [14] Einstein, A., O Significado da Relatividade, tradução do Prof. Mário Silva, Gradiva, Lisboa [15] Sears, F., Física: Mecânica Calor Acústica, tradução por José Cruz dos Santos, Editora Gertum Carneiro, Rio de Janeiro [16] Resina Rodrigues, J., Introdução à Teoria da Relatividade Restrita, JST Press, Lisboa [17] Sousa Alves, V., Ensaio de Filosofia das Ciências, Publicações da Faculdade de Filosofia, Braga 1992.

23 Apud Classicam et Relativitatem Mechanicam: motus sensus et natura 23 Summary According to Classical and Relativistic Mechanics: nature and sense of motion Key words: Classical Mechanics, Relativistic Cinematics, motion, velocity, space time According to this philosophical idea, we need certain fundamental concepts such as distance and time, because your philosophical foundations. Meanwhile, the combination of the concepts of distance and time allows us to define the velocity and acceleration of a particle, and carries up a very new philosophical formulation by the Newtonian mechanics with the relationship in Relativistic Theory. W zgodzie z klasycyzmem i relatywizmem: od sensu do natury ruchu Słowa kluczowe: mechanika klasyczna, relatywistyczna kinematyka, ruch, czasoprzestrzeń Autor rozpatruje pojęcia: przestrzeń i czas w kontekście teorii mechaniki klasycznej i relatywistyczej kinematyki.

24

25 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (52) / 2016 [s ] ISSN Ruslana I. BEZUGLAYA Kyiv National University of Culture and Arts, Associate Professor, Department of Theory and History of Art Фетишизм гламура в современной культуре Фетиш - это сюжет, который только притворяется вещью. Иными словами, он - не обувь или корсет, а «истории», которые привлекают эти предметы в сексуальные фантазии людей. Именно «легенды» превращают довольно обычные вещи в фетиш. В. Стил [1, c. 223] В современном обществе гламур стал органической составляющей повседневной жизни. Большинство исследователей классифицируют гламур как феномен массовой культуры, который отличается динамичным, изменчивым, неустойчивым и агрессивным характером. Несмотря на то, что проблемы гламурной тематики рассматривались представителями различных наук (философии, культурологии, экономики, социологии, лингвистики), говорить о полностью сформировавшемся категориально-понятийном аппарате в этой сфере, пока что нельзя. В различных исследованиях гламур определяют как новую идеологию, экономику (глэм-экономика), стиль (моды, жизни), эстетический феномен, манера поведения и т.д. Терминологическая неопределённость и слишком широкое «пространство» толкования понятия

26 26 Ruslana I. BEZUGLAYA «гламур» в различных источниках, позволяет говорить об определённой эфемерности данного феномена. Гламур это феномен, в котором органически сочетаются, как минимум, три составляющих: объекты материального мира (от различных украшений и одежды до домов и их интерьеров, дорогих автомобилей и т.д.); человеческие страсти и желания (обратить на себя внимание, выделиться, сделать карьеру, занять более высокое положение в обществе и т.д.); сфера человеческой телесности (ухоженное лицо, волосы, макияж, манера поведения и т.д.). Согласно нашей гипотезе, основным признаком гламура является визуальная демонстративность, которую мы понимаем, как стремление человека или определенных социальных страт, выставить напоказ (визуально продемонстрировать) тело, одежду, роскошь, богатство, определенное положение в обществе, манеру поведения и тому подобное. А идеология, мода, телесность, стиль жизни, показное потребление выступают как основные средства гламура. Мы рассматриваем гламур, как социокультурный феномен, поскольку это не мода (она изменчива), не стиль (он индивидуален), не мировоззрение общества и идеология (могут быть различными в зависимости от уровня развития общества и страны), не роскошь (может быть частной). Такой подход при исследовании гламура позволяет нам, с одной стороны разграничивать вышеупомянутые явления (идеология, мода, стиль жизни, манера поведения, телесность и т.д.), а с другой рассматривать их в системе, как основные средства гламура [4]. Популярность и распространенность этого феномена в различных сферах человеческой деятельности позволяет утверждать о фетишизации гламура в современном обществе. Напомним, что в одном из первоначальных семантических значений понятие «гламур» толковалось, как магия, заклинание, колдовство, волшебство [2; 3], а фетишизм непосредственно отсылает к «магическому мышлению», к сверхъестественным свойствам предмета и, соответственно к магической способности субъекта.

27 Фетишизм гламура в современной культуре 27 Слово «фетишизм» является частью той терминологии, с помощью которой сначала описывали «чужие» культуры (прежде всего, африканские и другие неевропейские культуры), определяли их примитивность и однозначно классифицировали состояние их развития, как «варварское». Считается, что первоначальная форма фетишизма (приписывание вещам специфических качеств и сверхъестественных способностей) обусловлена спецификой первобытного сознания, уровнем культуры первобытного человека, которая наделяла предметы (фетиши) магической способностью влиять на жизнь. Ж. Бодрийяр отмечает, что термин «пережил» достаточно интересные семантические изменения. Первоначально термин «фетиш» означал «фабрикацию, некоторый артефакт, работу видимости и знаков» и был непосредственно связан с португальским словом «feitiço» (что значит «искусственный»), которое само происходит от латинского «facticius». Первичным оказывается смысл «изготовление», «имитация с помощью знаков». Близкое значение проявляется в слове «макияж», что происходит от слова «maken» («machen» и «to make»). С этого же корня («facto, facticius»), что и «feitiço», происходят испанские слова «afeitar» («румянить, украшать»), «afeite» («соблазн, украшение, косметика»), французское «feint» и опять же испанское «hechar» - «делать», откуда «hechizo» - «искусственный, мнимый, накладной» [5]. Появление слова «фетиш» в европейских языках (начало ХVІІІ века) связывают с деятельностью голландского путешественника В. Босмана. В научный оборот термин «фетишизм» в 1760 ввел французский историк Шарль де Бросс (в работе «О культе богов-фетишей, или Сравнение древней религии Египта с современной религией Нигритии»). Де Бросс стал одним из основоположников теории фетишизма в изучении религии. Ученый исследовал фетишизм в религиях древних египтян, греков и римлян и отмечал широкое распространение у древних народов и ряда племен культа поклонения животным или неживым существам. Книга де Бросса во многом способствовала развитию исторического подхода к изучению культурного

28 28 Ruslana I. BEZUGLAYA сознания и утверждению представлений о фетишизме, как древней форме верований. На протяжении истории явление фетишизма было предметом исследования представителей различных отраслей знания (философии, социологии, истории культуры, экономики, психологии, антропологии, религиоведения, этнографии, фольклористики и т.д.), что привело к достаточно широкому пониманию не только самого явления, но и способствовало возникновению значительного количества дефиниций. Так, например, Г. Гегель считал фетишизм явлением, которое является наиболее близким к магии с ее стремлением обеспечивать достижение желаемой цели непосредственным влиянием на материальные объекты. К. Маркс вводит понятие «товарный фетишизм», сущность которого он связывал с синтезом вещи (ее материального субстрата) и символа, природного бытия предмета и его культурно-социальных функций. Э.Тайлор и Г.Спенсер (и их последователи) рассматривали фетишизм как одну из форм анимизма и считали, что сам фетиш почитается, как вместилище какого-то духа. В современных словарях мы находим три основных значения термина «фетишизм»: - религиозный фетишизм - это религиозное поклонение материальным предметам - фетишам, которым приписываются сверхъестественные свойства; - товарный (или потребительский) фетишизм - характерный для товарнокапиталистического общества процесс наделения продуктов труда сверхъестественными свойствами (самовозрастания стоимости и др.), что обусловлено организующим центром социальных отношений и персонификацией вещей; - сексуальный фетишизм - половое извращение, при котором сексуальное влечение направлено на различные предметы (например, обувь, белье, чулки) принадлежащих любимому человеку [7; 9]. Анализ имеющихся словарных толкований понятия «фетишизм» позволяет утверждать не только о достаточно широкой сфере использования этого

29 Фетишизм гламура в современной культуре 29 термина, но и о семантическом разнообразии. Ж. Бодрийяр отмечает что «везде существует момент «мнимости», трюкачества, искусственной обработки, то есть культурной работы знаков, которые дают начало статуса предмета-фетиша и, частично, той непреодолимой притягательности, которое он производит. Этот момент все больше и больше вытесняется противоположным представлением (оба они по-прежнему присутствуют в португальском, где feitiço как прилагательное означает «искусственный», а как существительное - «очарованный предмет», «чары»), которое подменяет знаковую манипуляцию манипуляцией силами, а упорядоченную игру означающих - магической экономией переноса означаемых» [5, c ]. В современной науке доминируют два направления изучения фетишизма: религиозный (когда фетишизм рассматривается как первоначальная синкретическая религия, которой присущи различные талисманы, амулеты как фетиши) и сексуальный фетишизм. Проведенный этимологический анализ позволяет говорить об определенной родственности таких явлений, как гламур и фетишизм [2]. Понятно, что предметно-логическая часть лексического значения каждого из этих понятий является достаточно сложной. Так, в основном значении каждого слова мы различаем, по крайней мере, несколько компонентов. Понятно, что некоторые из компонентов являются отличными, однако другие компоненты позволяют говорить об определенном коннотативном родстве терминов «гламур» и «фетишизм» - это искусственность, имитация, видимость, привлекательность, украшения, магия и чары. В контексте нашего исследования, мы сосредоточим наше внимание на товарном фетишизме, который имеет непосредственное отношение к гламуру, как явлению, связанному с визуально-материальной сферой. Товарный фетишизм можно классифицировать как одну из форм зависимости в развитии социально-экономических отношений современных обществ, важную роль в которых играет консюмеризм. Некоторые вещи в условиях консюмеризма превращаются как бы в самостоятельные субъекты

30 30 Ruslana I. BEZUGLAYA отношений и часто определяют социальное положение человека в обществе. И как право собственности на «товар» является предпосылкой обмена, условием получения другого товара, то кажется, что товар сам по себе обладает способностью обмениваться на другие товары и бартер в социальноэкономической жизни довольно часто имеет место. Гламур сам превращается в товар, который «обменивается» на другие «блага» - признание, определенный статус, возможность и выгоду. Основным отличительным признаком гламурных «товаров» стала их «способность» визуально демонстрировать успех, социальную значимость и престиж. Такая демонстрация предполагает наличие показного, публичного, заметного потребления, что дает возможность сравнивать и сопоставлять (свои возможности, социальный статус, материальное благосостояние, внешность и т.д.). Сопоставимость позволяет определить общий знаменатель - материальный достаток (деньги), через которые возможно выставление напоказ денежной «силы» человека. Гламур предусматривает определенную коммодификацию культуры, в которой все, даже включая человеческую жизнь, поддается денежной оценке. Именно эти условия приводят к неизбежному сближению экономики, гламура и фетишизма. Ведь, как мы уже отмечали, одним из основных средств гламура, как визуальной демонстративности, является показное потребление, цель которого - поразить своим успехом окружающих, а не удовлетворить физические или духовные потребности человека. В гламуре, показное потребление превращается в актив, который капитализируется и продается. «Главная мысль, которую человек стремится донести до других, заключается в том, что он имеет доступ к более престижному потреблению, чем о нем могли бы подумать. Одновременно с этим он стремится объяснить окружающим, что их тип потребления гораздо менее престижен, чем они имели наивность думать. Этому подчинены все социальные маневры» [8]. Гламур в современном обществе является наиболее демократическим «товаром», ассортимент которого рассчитан на все социальные страты с

31 Фетишизм гламура в современной культуре 31 различными доходами. Под гламурным «товаром» мы понимаем визуально представленный образ, включающий «отрасль» тела и красоты, различные материальные атрибуты (начиная с одежды и заканчивая крупными домами или ценными автомобилями), определенную манеру поведения и тому подобное. То есть, речь идет об основных средствах гламура (в комплексе), которые позволяют создать соответствующий ауратический образ. Аура успеха, здоровья, красоты, статуса и «открытых» возможностей заставляет человека платить значительно более высокие цены (чем того требует потребительская стоимость) за товары, покупать больше чем нужно для жизни, обращаться к услугам пластических хирургов, носить неудобную одежду или обувь. Таким образом, человек стремится казаться более значимым, выделиться из своего окружения, расширить границы собственного Я. С помощью вещей-посредников гламур создает ауратический образ, который позволяет достичь желаемой цели. В этом смысле гламур выступает как целостная система, в которой фетишизм является участником обобщения меновой стоимости и распространяется вместе с ней. «Чем больше систематизируется система, тем больше усиливается фетишистское очарование, и если оно захватывает все новые и новые области, которые кажутся все более удаленными от собственно экономической меновой стоимости (сексуальность, досуг и так далее), то это происходит не по причине одержимости наслаждением, субстанциальным желанием удовольствия или свободного времени, а в силу прогрессирующей (и весьма грубой) систематизации этих секторов, то есть в силу их редукции к ценностям-знакам, которые в рамках системы меновой стоимости, имеющей шанс стать тотальной, оказываются взаимозаменимыми» [5, c. 179]. Важно отметить, что гламурный фетишизм не исчерпывается только товарным фетишизмом. В нашей современной действительности существует и другая отрасль, на которой «фетишистская» гламурная логика может быть проиллюстрирована. Речь идет о человеческой телесности, о «сфере» тела и

32 32 Ruslana I. BEZUGLAYA красоты, которая непосредственно связана с повседневностью. В этом контексте следует четко определиться, как мы понимаем понятие гламурной фетиш-красоты. В первую очередь, она не имеет никакого отношения к красоте души (спиритуалистический подход), к естественной грации движений тела или лица (идеалистический подход), или к «уникальности» тела, которая может проявляться даже в подчеркнутом уродстве (романтический подход). Под гламурной фетиш-красотой мы понимаем искусственную красоту, которая привязана к общему стереотипу моделей красоты (образов - клише), к постоянному искусственному усовершенствованию, нарциссизму и демонстративности. Когда тело (и лицо в том числе) несет на себе знак принадлежности к гламуру, это «устраненное тело, подчиненное дисциплине, тотальной циркуляции знаков. Это наконецто скрытое посредством макияжа дикое состояние тела, это влечения, включенные в цикл моды» [5, c. 189]. Понятно, что именно такая красота провоцирует желание к подражанию, она соблазняет, ведь создается иллюзия доступности для всех, нужно только приложить определенные усилия и потратить определенные средства. Фетиш-красота находится в окружении разнообразных моделей (которые представлены глянцевыми журналами, средствами массовой информации и коммуникации, Интернетом и т.д.), она «закрыта», систематизирована и в определенном смысле несколько ритуализирована в определенной эфемерной среде. Гламурная «красота» («сконструированное» с помощью диет или пластики тело, правильно подобранного макияжа, соответствующей одежды и т.п.) выступает как знак. То есть, предметом желания становится артефакт (искусственный предмет, который (в принципе) не могла бы создать природа без человеческого вмешательства). Гламурная красота постоянно стремится к определенному искусственному совершенству, а соответствие всем идеалам этой искусственности позволяет надеяться на определенный «бартер»: гламурные стандарты «обмениваются» на успех, карьеру, определенную социальную значимость, удачное замужество и так далее.

33 Фетишизм гламура в современной культуре 33 В гламуре заложено стремление к визуальному совершенству. В качестве эталона красоты фигурируют глянцевые изображения, звезды телеэкрана и celebrity. Однако предложенные искусственно созданные образы почти недосягаемыми рядовому гражданину в силу различных объективно субъективных факторов (отсутствие или нехватка нужного количества материальных ресурсов, времени и т.д.). Расхождение между реальным и предлагаемым культурой каноном довольно часто относится к категории физических «недостатков» (порождает недовольство собой) и воспринимается как личный «неуспех» и др. Такое несоответствие идеала довольно часто вызывает несколько невротическое отношение лица к собственной внешности. Сегодня можно утверждать, что это «невротическое» отношение к вопросам красоты формируется средствами массовой информации и коммуникации. Благодаря их деятельности в современной культуре сформировался миф, что идеальные (гламурные) внешние данные - необходимое (и почти единственное) условие доступа к счастливой жизни, успеху, статусу, возможностям социальной реализации личности. Происходит формирование гипногенной реальности, которая «очаровывая и соблазняя, направленна на развитие и поддержание «особой» бесчеловечной телесности, в основе стремления к которой лежит магическое желание власти над миром» [6]. Человеческая телесность становится объектом фетишизма. Предполагается, что «естественное» тело довольно несовершенно и требует постоянного контроля и трансформаций, чтобы соответствовать гламурным («искусственным») идеалам. Когда тело «приближается» к гламурным стандартам (формируется четкий визуальный образ, отражающий представление о совершенстве) оно становится визуальным демонстратором социальной успешности, материального и личного благополучия его «хозяина». Идеальная внешность приобретает статус «метаценности», а «деконструированное» тело превращается в целостную знаковую систему, полностью растворенную в логике символического обмена.

34 34 Ruslana I. BEZUGLAYA Фетишизация гламура в современном обществе эксплуатируется на предельно эмпирическом уровне в виде определенного симбиоза: фетишизм предметов, фетишизм внешнего вида, фетишизм сексуальности, фетишизм роскоши, потребления и тому подобное. «В фетишизме говорит не страсть субстанций (не важно, чья она - предметов или субъектов), а страсть кода, который, упорядочивая и подчиняя себе и предметы, и субъекты, обрекает их на абстрактное манипулирование» [5, c. 173]. Все основные средства гламура (очарование, блеск, роскошь, телесность, демонстративность, консюмеризм и т.д.) связываются с системой, а не «субстанцией» (или манией). Очаровывает НЕ материальность, а ее систематичность, т.е. заключенная в «материи» гламура возможность тотальной взаимозаменяемости всех ценностей, которая осуществляется благодаря их предельному абстрагированию. Именно тотальная искусственность знака, абстракция и становятся наиболее ценными в гламуре. То есть гламурной фетишизации поддается, закрытое совершенство определенной системы, а не сама стоимость товара, его уникальность, деньги и тому подобное. В этом заключается основное различие между гламуром и основными экономическими и эстетическими категориями, отличие между стремлением накопить и владеть («патологией скряги, который привязан к фекальной материальности золота» (Ж. Бодрийяр)) и стремлением визуально продемонстрировать собственную значимость или уникальность (с помощью определенных гламурных средств создать иллюзию желаемого, даже того, чего в действительности может и не существовать и т.д.). Именно в этом, с нашей точки зрения и заключается гламурный фетишизм. Можно утверждать, что современный гламур выступает как неотъемлемая часть комодифицированной культуры, фетишизирует произведенные индустриальной системой артефакты, объекты потребления, товары и тому подобное. А гламурный фетишизм возникает не из психологического отношения индивида к основным средствам гламура (роскошь, демонстративное потребление, телесность и т.д.), и не им (индивидом)

35 Фетишизм гламура в современной культуре 35 поддерживается принцип обмена. «Фетишизм гламура» никогда не может поддерживать обмен в самом его принципе, наоборот, это социальный принцип обмена поддерживает фетишизированную «стоимость» гламура в современном обществе. Список литературы [1] Ароматы и запахи в культуре. Изд. 2-е, испр. Книга 1 /Сост. О.Б.Вайнштейн. М.: Новое литературное обозрение, [2] Безугла Р. І., Гламур: етимологія терміну та специфіка його використання / Р.І. Безугла // Актуальні проблеми історії, теорії та практики художньої культури: [зб.наук. праць; вип.. ХХVІІ]. - К.:Міленіум, [3] Безугла Р.І., Концепт «гламур» в науковому та публіцистичному дискурсах / Р.І. Безугла // Культура і сучасність: альманах. К.: Міленіум, [4] Безуглая Р.И., Системно-структурный подход к пониманию сущности гламура / Р.И. Безуглая // Альманах современной науки и образования. Тамбов: Грамота, (79). [5] Бодрийяр Ж., К Критике политической экономии знака /Жан Бодрийяр [Пер. с франц. Д. Кралечкина]. М.: Академический Проект, (Серия «Философские технологии). [6] Газарова Е., Гламурная телесность [Електронный ресурс]. Режим доступа: [7] История философии: энциклопедия. Мн.: Интерпрессервис; Книжный Дом (Мир энциклопедий). [8] Пелевин В.О., Empire V., Повесть о настоящем сверхчеловеке / В.О. Пелевин. - М. Эксмо, [9] Фетишизм [Электронный ресурс]. Режим доступа:

36 36 Ruslana I. BEZUGLAYA Аннотация Ключевые слова: гламур, фетишизм, гламурные стандарты, телесность, потребление, фетиш-красота. Статья посвящена актуальной на сегодняшний день проблеме доминирования гламура и гламурных стандартов в современной культуре. Обосновывается идея о том, что в современном обществе происходит определенная фетишизация гламура, что частично объясняет значительную популярность этого феномена. Fetishism glamor in contemporary culture Summary Key words: glamor, fetish, glamor standards, physicality, consumption, fetish beauty. The article is devoted to the issue date of dominance and glamor glamorous standards in contemporary culture. Substantiates the idea that in modern society there is a certain fetishization of glamor, which partly explains the considerable popularity of this phenomenon. Atrakcyjność fetyszymu we współczesnej kulturzze Streszczenie Słowa kluczowe: fetyszyzm, atrakcyjność, standardy atrakcyjności, konsumpcja W artykule autorka omawia aktualny współcześnie problem atrakcyjności fetyszymu w kulturze.

37 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (52) / 2016 [s ] ISSN Sylwia ŁYSAKOWSKA Pedagogium Wyższa Szkoła Nauk Społecznych Rodzinna piecza zastępcza jedną ze współczesnych form wsparcia społecznego dla dzieci z rodzin dysfunkcyjnych i patologicznych Problem opieki zastępczej jest znany od wielu pokoleń. Jeżeli było to tylko możliwe, dzieci wychowywane były przez najbliższe osoby z rodziny. W przypadku braku rodziców lub ich nieudolności, byli to dziadkowie lub inni krewni. Gdy takiej możliwości nie było, dzieci trafiały do sierocińców, państwowych domów dziecka lub pod opiekę osób niespokrewnionych. Dopiero kilka lat temu, w roku 2011, powstała Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej 1, która reguluje zarówno jakość sprawowanej opieki nad dzieckiem, kwalifikacje opiekunów zastępczych, formy pomocy zarówno rodzinom zastępczym, jak i naturalnym dziecka, zadania instytucji pomocowych i organizatorów opieki zastępczej, oraz formę pomocy młodzieży usamodzielniającej się w rodzinie zastępczej. Na fakt korzystniejszych rozwiązań związanych z umieszczeniem dziecka w rodzinnej pieczy zastępczej zwraca uwagę w swojej książce A. Żukiewicz. Zauważa on, że podejmowane decyzje organizacyjne i prawne jednoznacznie, wskazują kierunek, iż zasadne są te rozwią- 1 Dz.U. z 9 czerwca 2011, O wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, nr 149, poz.887, Dz.U. 2015, poz. 332 z późn. zm.

38 38 Sylwia ŁYSAKOWSKA zania, które najbardziej przypominają naturalne środowisko, a mianowicie rodzinne formy opieki zastępczej 2. Zadaniem rodziny zastępczej jest pomaganie i wspieranie dzieci trafiających pod ich opiekę. Powinny one zarówno opiekować się, jak wychowywać przyjęte dzieci. Zadania związane z opieką ujmuje zarówno ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, jak i Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy, który w art stanowi: Obowiązek i prawo wykonywania bieżącej pieczy nad osobą dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo-wychowawczej, jego wychowania i reprezentowania w tych sprawach, a w szczególności w dochodzeniu świadczeń alimentacyjnych, należą do rodziny zastępczej albo placówki opiekuńczo-wychowawczej. Pozostałe obowiązki i prawa wynikające z władzy rodzicielskiej należą do rodziców dziecka 3. Z. Węgierski zauważa, iż pogląd, że rodzina naturalna jest najlepszym z możliwych środowiskiem opiekuńczo wychowawczym dla dziecka, można uznać za słuszny, pod warunkiem jednak, ze rodzina ta spełnia swoje funkcje. Jeśli tak się nie dzieje, mamy do czynienia z rodziną dysfunkcyjną (niespełniającą należycie swoich funkcji) lub patologiczną (niewypełniającą żadnych funkcji) 4. Dzieci trafiające do rodzin zastępczych to najczęściej dzieci z rodzin dysfunkcyjnych i patologicznych. Chociaż według F. Adamskiego takich terminów jak rodzina dysfunkcyjna nie powinno się już używać. Czytamy w niej bowiem, że pojęcie to było powszechnie używane w latach 80. i 90. XX w. Czasami pojawiało się zamiennie z takimi terminami jak: rodziny niewydolne wychowawczo, rodziny problemowe, rodziny patologiczne ( ). W najnowszych publikacjach na temat rodziny trudno znaleźć pojęcie rodziny dysfunkcyjne, a jeszcze trudniej rodziny patologiczne. Używa się raczej ogólnych opisowych określeń, np. rodziny w społeczeństwie ryzyka lub obszaru ryzyka, alternatywne formy życia małżeńsko rodzinnego, rodzinna specyfika systemu reprodukcji 5. Jednak wyjaśnia ona, że pojęciem tym obejmuje się różne kategorie rodzin. Ogólnie przyjmuje się, że są to rodziny, które nie realizują 2 A. Żukiewicz, Rodzicielstwo zastępcze w perspektywie teoretycznej i praktycznej, Wydawnictwo Edukacyjne AKAPIT, Toruń 2006, s Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy, art Z. Węgierski, Opieka nad dzieckiem osieroconym. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Edukacyjne AKAPIT, Toruń 2006, s F. Adamski, Encyklopedia pedagogiczna XXI w, T. 5, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2006, s. 330.

39 Rodzinna piecza zastępcza jedną ze współczesnych form wsparcia społecznego dla dzieci z rodzin dysfunkcyjnych i patologicznych 39 społecznie określonej roli rodzicielskiej lub też redefiniują tę rolę w sposób niebudzący społecznej akceptacji. W znaczeniu węższym można powiedzieć, że rodzina dysfunkcyjna nie wypełnia jednej lub kilku przypisanych jej funkcji 6. O dysfunkcji rodzin pisze również J. Izdebska wyjaśniając, iż dysfunkcyjny dom rodzinny jest tym środowiskiem życia dzieci, które przestaje być środowiskiem wychowawczym stwarzającym im sprzyjające warunki rozwoju i edukacji a staje się źródłem zagrożeń na skutek występujących w rodzinie negatywnych wzorów i zachowań, napięć, konfliktów, przemocy, biedy, zniewolenia, dezorganizacji strukturalnej rodziny, dezintegracji w sferze więzi emocjonalnej 7. Należy też zauważyć, że dzieci trafiające do rodzin zastępczych są to dzieci z dużą ilością deficytów i chorób przewlekłych. Dość często bywa to niepełnosprawność intelektualna, uszkodzenie wzroku lub słuchu, niepełnosp-rawność ruchowa, autyzm, Płodowy Zespół Alkoholowy (FAS), trauma wczesnodziecięca, zaburzenia więzi. Na te zaburzenia zwracają uwagę i szczegółowo je omawiają U. Bartnikowska i K. Ćwirynkało w swojej książce 8. Należałoby jednak zauważyć, że niezależnie od sytuacji w ich rodzinnym domu i rodzaju posiadanych dysfunkcji dzieci bardzo kochają swoich rodziców, tęsknią za nimi czując się jednocześnie odpowiedzialnymi za nich samych i ich potrzeby. L. Winogrodzka zauważa, że oprócz wychowania dziecka rodzina zastępcza jako najważniejszy aspekt funkcjonowania przyjmuje socjalizację a czasami nawet resocjalizację. Również i ta autorka zauważa dużą ilość deficytów zdrowotnych i rozwojowych u dzieci trafiających do rodzin zastępczych. Zwraca uwagę na trudności w adaptacji do środowiska rówieśniczego 9. Rodzina zastępcza pomagając dzieciom umieszczonym w ich domach stara się niejednokrotnie również pomóc rodzicom biologicznym tych dzieci mając na celu (o ile jest to możliwe) szybki powrót dziecka do domu. 6 Ibidem, s J. Izdebska, Dziecko w rodzinie i środowisku rówieśniczym, Wydawnictwo Uniwersyteckie TRANS HU- MANA, Białystok 2003, s U. Bartnikowska, K Ćwirynkało, Rodziny adopcyjne i zastępcze dziecka z niepełnosprawnością, Wyd. IMPULS, Kraków 2013, s L. Winogrodzka, Rodziny zastępcze i ich dzieci, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2007, s. 58.

40 40 Sylwia ŁYSAKOWSKA Rodzina zastępcza w swoich działaniach pełni rolę swoistego asystenta rodziny dla tych rodziców, obejmując ich pewnego rodzaju coachingiem. Współpracując z różnymi instytucjami typu: ośrodki adopcyjne, organizator rodzinnej pieczy zastępczej, czy koordynator rodzinnej pieczy zastępczej rodziny zastępcze wspierają rodziców biologicznych w terapiach odwykowych, pomagają pisać pisma i kontaktują z prawnikami. Próbują nauczyć rodziny wiary we własne możliwości. Przekonują rodziców biologicznych, że potrafią żyć inaczej niż dotychczas. Pomagają rodzicom zauważyć zarówno ich potrzeby, jak i zasoby. Są za każdym razem tuż przed tymi rodzicami, tak by mieli oni poczucie, że sami są sprawcami zrealizowania jakiejś sprawy. Rodzinę zastępczą tworzą osoby spokrewnione (dziadkowie, wujostwo), jak również niespokrewnione (niezwiązane więzami krwi). Opracowanie to, w formie studium przypadku, pokazuje problemy dzieci w rodzinach zastępczych, oraz codzienność samych rodzin - takich jak ta, którą autorka prowadzi od 11 lat. Pokazuje również, jak często ważny jest dla dziecka pobyt w rodzinie zastępczej, mimo odseparowania okresowego od rodziców biologicznych, ale też jak ważne jest zachowanie kontaktu (chyba, że sytuacja wymaga inaczej) z rodzicami biologicznymi. Osoby odpowiedzialne w instytucjach pomocowych mają wiele dylematów związanych z decyzjami o rozdzieleniu dziecka z rodziną biologiczną. W każdym przypadku, gdy należy podjąć decyzję dotyczącą losów dziecka osoby odpowiedzialne zastanawiają się: kiedy i jak podjąć interwencję, aby uchronić je przed demoralizacją a równocześnie nie zniszczyć więzi między rodzicami a potomstwem, które budują, rozwijają, dają nadzieję 10. Studium przypadku Do swojego domu przez ten czas (11 lat) autorka przyjęła dwadzieścioro dzieci. Większość z nich miała zdiagnozowany zespół FAS Płodowy Zespół Alkoholowy. Były to dzieci z lekką postacią niepełnosprawności intelektualnej. Część dysfunkcji wynikała z mikrouszkodzeń centralnego układu nerwowego powodujących różnorodne deficyty np. brak czucia głębokiego szczególnie w kończynach dol- 10 A. Żukiewicz, Rodzicielstwo zastępcze, s. 7-8.

41 Rodzinna piecza zastępcza jedną ze współczesnych form wsparcia społecznego dla dzieci z rodzin dysfunkcyjnych i patologicznych 41 nych i górnych, zaburzenia pola widzenia, zaburzenia równowagi, koordynacji ruchowej, pamięci bezpośredniej, uczucia sytości, czasami brak powonienia, niedosłuch. Czasem pojawiały się też zaburzenia osobowości o typie psychopatii a także psychologiczne następstwa traumy z lat życia w rodzinach biologicznych, w których występowały różnorodne formy patologii alkoholizm, przestępczość lub /i/ niewydolność wychowawcza. O tych trudnościach rozwojowych pisze też w swojej książce Teresa Jadczak-Szumiło 11. Część dzieci miała ustanowiony nadzór kuratora, a w postanowieniu sądowym znajdowała się informacja o zagrożeniu demoralizacją lub wszczętym postepowaniu sądowym o demoralizację. Autorka odnosi wrażenie, że nikt nie próbował się zastanawiać, co jest przyczyną zachowań agresywnych tych dzieci w szkole. Rodzina zastępcza stara się zdiagnozować przyczyny deficytów u dzieci. Pracuje nad skorygowaniem zaniedbań społecznych prowadząc wraz ze specjalistami różne formy terapii wierząc, że te dzieci pomimo trudności będą umiały funkcjonować w społeczeństwie. Krzysztof Liszcz porównuje rodzinę do drużyny, która w momencie przyjęcia dziecka przewartościowuje dotychczasowe swoje życie, szuka możliwości terapii, gdyż dzieci z uszkodzeniem poalkoholowym to dzieci specjalnych potrzeb 12. Rodzina zastępcza dba o więzi między rodzicami a dziećmi, często próbując tworzyć te więzi od początku. Zdarza się, że między rodzeństwem więzi są bardzo słabe lub nie ma żadnych. Rodzina zastępcza stara się je odbudować, wzmocnić lub dopiero stworzyć. W przypadku budowania więzi podopiecznych z rodzicami biologicznymi nie zawsze odnosi się sukcesy, ale ważne by dzieci wiedziały, że jako rodzeństwo mają siebie i w przyszłości mogą na siebie liczyć. Rodzina zastępcza jest w pełni świadoma, jak ciężko jest rodzicom wytrwać nie tylko w terapii, ale w całej pracy nad sobą, gdyż rodziny biologiczne szybko się zniechęcają. Rodzina zastępcza czasami pracuje jako coach dla rodzica biologicznego lub dla swojego prawie dorosłego podopiecznego pomagając określić jego/jej potrzeby i zasoby jakimi dysponu- 11 T. Jadczak-Szumiło, Neuropsychologiczny profil dziecka z FASD. Studium przypadku, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 2009, s K. Liszcz, Dziecko z FAS w szkole i w domu, Wydawnictwo RUBIKON, Kraków 2011, s. 149.

42 42 Sylwia ŁYSAKOWSKA je. Pomaga w rozwiązaniu różnych spraw w taki sposób, by osoba miała świadomość, że to ona sam rozwiązuje problem. Sukcesem rodziny zastępczej jest nie tylko powrót dziecka do domu biologicznego, ale również wyższa jakość funkcjonowania rodziny po powrocie dziecka. Bez diagnozy przypadek Pawła i Patryka Rodzina biologiczna Bracia - Paweł w wieku 8 lat i jego brak Patryk 9- lat zostali objęci opieką rodziny zastępczej. Wcześniej chłopcy przez ponad cztery lata przebywali pod opieką babci macierzystej, gdyż oboje rodzice są alkoholikami. Ojciec dodatkowo był bardzo agresywny będąc nietrzeźwym. Ma aktualnie 43 lata, a matka chłopców lat 46. Chłopcy zostali oddani pod opiekę babci po tym, gdy zostali znalezieni spacerujący wzdłuż autostrady, jesienią w samych majteczkach. Nieznajoma kobieta jadąca samochodem zatrzymała się i zabrała dzieci na Komisariat Policji. Okazało się, że rodzice spali pijani i nie mieli świadomości, iż dzieci nie ma w domu. Pod opieką babci już wtedy była ich starsza siostra Agnieszka, oraz dwoje rodzeństwa wujecznego. Zarówno tamte dzieci jak i Paweł z Patrykiem sprawiały dużo problemów wychowawczych. Babcia osoba bardzo kochająca swoje wnuki starała się zaspokoić wszystkie ich potrzeby. Jednak mając jedynie wsparcie w jednej córce Renacie nie potrafiła w pełni pomóc dzieciom. Rodzice dzieci przebywających u babci nie interesowali się ich problemami i potrzebami. Przy sporadycznych kontaktach informowali jedynie dzieci, jakie są ich prawa i czego mają się domagać ze strony babci. Pomimo starań babcia coraz trudniej radziła sobie z wychowaniem wnuków. Wszystkie bowiem miały cechy nadpobudliwości i były agresywne wobec siebie nawzajem i wobec dzieci w szkołach. Wszystkie były pod opieką lekarza psychiatry - otrzymywały leki. Niestety przez dużą różnorodność leków i dawek czasami babci się myliła, lub zapominała podać je dzieciom, co przekładało się na sposób ich zachowania przede wszystkim w szkole. Paweł w przedszkolu był dzieckiem bardzo zagubionym, nieśmiałym. Często był wyśmiewany, dokuczano mu. Patryk nie uczęszczał do przedszkola. W szkole u obu

43 Rodzinna piecza zastępcza jedną ze współczesnych form wsparcia społecznego dla dzieci z rodzin dysfunkcyjnych i patologicznych 43 chłopców pojawiły się problemy. Paweł nie umiał nawiązać relacji z kolegami w klasie. Nie potrafił rozmawiać, tylko krzyczał. Nauczyciele skarżyli się, że dziecko nie pracuje na lekcjach, siedzi pod ławkami, chodzi po klasie, rozmawia. W czasie lekcji W-F na boisku szkolnym rzuca w dzieci kamieniami. W przypadku Patryka, babcia kilka razy dziennie wzywana była do szkoły, gdyż chłopiec bił inne dzieci, kradł, niszczył mienie szkolne i mienie dzieci. Do kradzieży zachęcała chłopca jego matka, która pracowała w tej szkole jako woźna i to ona wskazywała dziecku komu i jaką kwotę ma ukraść. Dziecko miało poczucie, że pomaga mamie, która nie ma pieniędzy, a są one jej potrzebne oraz, że dzięki temu będzie ważny dla mamy. Na każdą uwagę nauczyciela Patryk reagował agresywnie krzycząc, rzucając meblami, niszcząc przedmioty znajdujące się na szafkach, półkach, wydając przy tym różne dźwięki podobne do warczenia. Patryk już na początku drugiej klasy ze względu na swoje zachowania miał orzeczenie o nauczaniu indywidualnym. Jednak w czasie tych lekcji zachowanie chłopca się nie zmieniło. Odmawiał pracy. W trakcie wypowiedzi nauczyciela wstawał, przyjmował różne pozy, chodził po klasie całkowicie ignorując, że nauczyciel do niego mówi. Często informował, że mu się nie chce czytać, myśleć, liczyć, pisać, więc nie będzie tego robił. Nauczyciele byli bezsilni. Po trzech miesiącach chłopiec miał już orzeczenie o umieszczeniu go w Młodzieżowym Ośrodku Socjoterapii. Obaj chłopcy nie znali zasady szacunku dla mienia będąc w Poradni Zdrowia Psychicznego, czekając na wizytę u lekarza chłopcy zaczęli niszczyć mienie poradni. Obrywali plastikowe listwy, kopali w ściany i drzwi, biegali przeszkadzając w pracy innych specjalistów, bili się używając do tego różnych rzeczy znajdujących się w poradni. Nie reagowali na uwagi personelu, nie można ich było uspokoić. Sytuacja ta spowodowała, że interwencyjnie zostali umieszczeni w Rodzinnym Pogotowiu. Niestety już po dwóch godzinach pobytu w nowym miejscu chłopcy w ramach zabawy również poobrywali wszystkie plastikowe listwy, uchwyty, haczyki. Zabrali kluczyki od samochodu nowego opiekuna i próbowali nim jeździć po podwórku. Kolejna decyzja, jaka została podjęta, to chwilowe rozdzielenie chłopców, by doce-

44 44 Sylwia ŁYSAKOWSKA lowo umieścić ich w innej rodzinie. Patryk trafił do Rodzinnego Domu Dziecka. Paweł trzy dni później również został tam umieszczony. W rodzinie zastępczej Nowych opiekunów zastanawiał problem z zachowaniem chłopców, jak również problem z lekarstwami, które mieli przepisane. Na leki, które otrzymywali w ogóle nie reagowali. Dzieci miały problemy z koncentracją, wszystko ich bardzo szybko rozpraszało. 8-letni Paweł swoim zachowaniem i reakcjami przypominał chłopca 4-5 letniego. Zachowanie chłopca było typowe dla dziecka z Płodowym Zespołem Alkoholowym. Patryk natomiast reagował bardzo nerwowo na ciszę i spokój w domu. Wtedy zaczynał prowokować inne dzieci, by stworzyć nerwową sytuację. Bardzo się cieszył, gdy pojawiały się skargi lub krzyk ze strony dzieci. Był bardzo bezkrytyczny względem siebie. Bardzo lubił dokuczać Pawłowi, np. przechodząc obok niego zawsze go uderzył lub popchnął z taką siłą, że dziecko się przewracało. Jednak obaj bracia szukali swojego towarzystwa, by wspólnie układać klocki Lego czy też bawić się w coś innego mimo, że już po kilku minutach zaczynali się kłócić lub bić. W nowej szkole zachowania chłopców były takie same, jak w poprzedniej. Opiekunowie podjęli decyzję o dokonaniu kompleksowej diagnozy dzieci i dostosowaniu lekarstw do ich potrzeb. Chłopcy trafili do Szpitala Psychiatrycznego dla dzieci. U Pawła stwierdzono zaburzenia aktywności i uwagi, łagodne zaburzenia problemów poznawczych, oraz brak adekwatnego oparcia w rodzinie. Chłopiec przebywał w szpitalu 5 miesięcy. Patryk natomiast został wypisany już po dwóch miesiącach, gdyż nie udało się dobrać dla niego leków ( na żaden lek jego organizm nie reagował), dodatkowo odmówił uczestniczenia w terapiach zarówno grupowych, jak i indywidualnych. Zachowanie Patryka było podobne jak w szkole, stale prowokował i bił inne dzieci, kradł, włamywał się do służbowych pomieszczeń, niszczył mienie szpitalne i innych pacjentów, domagał się swoich praw nie stosując się do zasad panujących na oddziale. Konsekwencje w formie zabierania przywilejów absolutnie nie przynosiły efektu. U chłopca zdiagnozowano zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji, reaktywne zaburzenia przywiązania w dzieciństwie, łagodne zaburzenia procesów poznawczych. Ponadto w trakcie

45 Rodzinna piecza zastępcza jedną ze współczesnych form wsparcia społecznego dla dzieci z rodzin dysfunkcyjnych i patologicznych 45 wizyt u innych specjalistów u Pawła potwierdzono nieharmonijny rozwój psychoruchowy w wyniku zaburzeń neurorozwojowych zależnych od alkoholu (ARND) podwyższoną reaktywność na stres, niedojrzałość i uszkodzenia w zakresie ośrodka układu nerwowego, trudności z percepcją bodźców i z ich przetwarzaniem. Chłopiec nie osiągnął automatyzmu w podstawowych praksjach, ma opóźnienia w rozwoju sensoryczno - motorycznym, oraz zaniedbania opiekuńcze okresu wczesnodziecięcego. U Patryka natomiast stwierdzono nieharmonijny rozwój psychoruchowy o nieustalonym podłożu, pozabezpieczny model przywiązania jako efekt zaniedbań opiekuńczo wychowawczych we wczesnym dzieciństwie. Również w badaniu neurorozwoju stwierdzono podwyższoną reaktywność na stres, niedojrzałość w zakresie OUN, trudności z percepcją bodźców i ich przetwarzaniem, nie osiągnął automatyzmu w podstawowych praksjach stąd prezentuje wiele mechanizmów kompensacyjnych takich jak nadruchliwość, wiercenie się itp. Nie wszystkie schematy motoryczne związane z odruchami dziecięcymi osiągnęły dojrzałe wzorce. Ponadto chłopiec ma zmienione regulacje emocjonalne związane ze stylem przywiązania. Zachowania chłopca wskazują na lękowo ambiwalentny styl przywiązania, co jest podstawowym źródłem reakcji agresywnych chłopca. Poza diagnozowaniem chłopców rodzina zastępcza rozpoczęła pracę nad zmianą zachowań dzieci, wiedząc już jaka jest ich przyczyna. Istotna była forma komunikacji. Paweł musiał mieć przekazywane informacje jasno i w formie krótkich poleceń w formie takiej jak dla dziecka w wieku przedszkolnym i w wielu sytuacjach miał tak być traktowany. Patrykowi należało przekazywać informacje jasno. Przy tym miał być informowany o przyczynie decyzji lub konsekwencjach (zaznaczając jak ważna jest praca z jego strony). Efektem takiej pracy jest poprawa zachowania chłopca w szkole. Obecnie wykonuje polecenia nauczyciela, proponuje wykonanie dodatkowych prac. Cieszy się, gdy jego wysiłek jest zauważany. Głównym celem i zadaniem dziecka jest powrót do nauki w klasie ogólnej obecnie korzysta z nauczania indywidualnego. Jednak widoczne są problemy chłopca z reagowaniem na prowokacje innych uczniów. Szybko reaguje złością i agresją.

46 46 Sylwia ŁYSAKOWSKA Chłopiec nauczył się odpoczywać, nie przeszkadza już mu cisza, lub rozmowa, w której nie ma kłótni i krzyku (u babci często były awantury i interwencje Policji, gdyż rodzice chłopców pod wpływem alkoholu stwarzali zagrażające dla dzieci sytuacje). Paweł aktualnie uczy się w klasie specjalnej, która liczy 5 osób. Objęty jest terapią behawioralną w szkole. Uczęszcza na zajęcia prowadzone metodą Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne, podczas których przez zabawę poszerza swoje umiejętności społeczne i ruchowe. Korzysta ze stymulacji słuchu wg metody dra Kjelda Johansena. Bierze udział w zajęciach ruchowych z elementami integracji sensorycznej. Prowadzona jest terapia ręki. Nadal, choć słabiej, utrzymują się u niego zaburzenia koncentracji, orientacji przestrzennej, jakości pisania i czytania. Słabo radzi sobie na zajęciach ruchowych. Rodzice chłopców mało interesują się sprawami synów, rzadko dzwonią. Na prośby chłopców o spotkanie, często odpowiadają, że kiedy indziej. Codziennie dzwoni babcia i ciocia Renata dopytując się o jakość spędzonego przez nich dnia. Bardzo wspierają rodzinę zastępczą w wychowaniu dzieci. Rodzina zastępcza jest świadoma, że aby pomóc chłopcom potrzebny jest czas i spokój. Skutki przemocy przypadek Maćka Rodzina biologiczna Maciek mając lat 17 został objęty opieką rodziny zastępczej. Pochodzi z rodziny alkoholowej, w której matka była osobą bardzo agresywną. Matka chłopca jest szczupła, zadbana. Z obecnym partnerem ma troje dzieci. Z wcześniejszych związków ma jeszcze czworo dorosłych dzieci. Chłopiec zawsze był uważany za dziecko bardzo agresywne stwarzające zagrożenie dla rówieśników, dlatego od drugiej klasy szkoły podstawowej był nauczany indywidualnie w domu. Dom chłopca zawsze był czysty, zadbany. Maciek ma zdiagnozowane upośledzenie w stopniu umiarkowanym. Ma dysmorfię twarzy, spłaszczenie twarzoczaszki, mały, zadarty nos, wklęsłą klatkę piersiową. Według specjalistów przyczyną upośledzenia jest FAS (Płodowy Zespół Alkoholowy) i zarażenie matki kiłą w czasie ciąży. Nikt nigdy nie zastanawiał się, dlaczego

47 Rodzinna piecza zastępcza jedną ze współczesnych form wsparcia społecznego dla dzieci z rodzin dysfunkcyjnych i patologicznych 47 tyle agresji jest u chłopca. A przecież przyczyn było wiele, np. niezrozumienie żartów i wypowiedzi innych dzieci, jak również przemoc, której doświadczał w domu. Po spotkaniach alkoholowych rodziców ze znajomymi w domu Maciek miał obowiązek posprzątać porozrzucane jedzenie, wymiociny, porozlewany alkohol. Gdy tego nie zrobił lub zrobił niedokładnie, jako karę matka stosowała bicie. Biła wszystkim, co było w pobliżu niej. Były to stołki, sznur od żelazka, drzwiczki od szafek. Gdy Maciek był za bardzo pobity, mama wtedy krępowała mu ręce, wkładała do ust knebel i zamykała w wersalce. Nie biła go jedynie wtedy, gdy chłopcu udało się coś ukraść i przynieść do domu. Brak bicia był nagrodą. W szkole Maciek, będąc zły na swoją niemoc odreagowywał na kolegach, też ich bijąc. Nauczyciele w takich sytuacjach wzywali rodziców skarżąc na dziecko. Za to zachowanie ponownie jako karę dostawał lanie od matki. W rodzinie zastępczej Decyzją sądu Maciek mając lat 16 i 10 miesięcy został umieszczony w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Jednak już po czterech dniach interwencyjnie umieszczono go w szpitalu psychiatrycznym ze względu na agresję w stosunku do innych dzieci. Po sześciu tygodniach szpital prosił o odebranie chłopca jednak placówka odmówiła. Chłopiec ponownie trafił pod opiekę agresywnej matki. W tym czasie wychowawczynie z placówki opiekuńczo-wychowawczej, które nie przyjęły chłopca po ukończonej terapii, zawiadomiły media o złych decyzjach sądu. Maciek trafił pod opiekę rodziny zastępczej. Na początku bardzo prowokujący, obserwował reakcje i zachowania nowych opiekunów. Był zdziwiony, że oni nie krzyczeli, a przede wszystkim nie bili. Szybko zaprzyjaźnił się z innymi dziećmi z tego domu. Spotykał się regularnie w każdy weekend ze swoimi rodzicami i młodszym rodzeństwem. Jednak opiekunowie zauważyli, że na dwa dni przed spotkaniem jest bardzo niespokojny i nerwowy. Podobnie było również dwa dni po spotkaniu. Po trzech miesiącach opiekunowie zastępczy postanowili wystąpić do sądu o zakaz kontaktów rodziców z chłopcem, gdyż jego reakcje bardzo ich niepokoiły i świadczyły o złych wzajemnych relacjach. Po tej decyzji chłopiec bardzo się zmienił. Stał się spokojniejszy. Zmiany w zachowaniu dziecka spowodowały, że rodzice zastęp-

48 48 Sylwia ŁYSAKOWSKA czy zrezygnowali z dalszej indywidualnej nauki w domu zapisując go od nowego roku szkolnego do Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego (SOSW). W dniu rozpoczęcia roku szkolnego reakcja Maćka była zaskakująca. Na jego twarzy opiekunowie zobaczyli takie uczucia jak: radość, szczęście, przerażenie, strach. To były wszystkie sprzeczne emocje, takie jak nieraz można zobaczyć u dziecka siedmioletniego, które pierwszy raz idzie do szkoły a przecież to był nastolatek mający 17,5 roku i 176 cm wzrostu. Maciek bardzo się starał, by pokazać, że możliwość chodzenia przez niego do szkoły była trafną decyzją. Chłopiec stał się bardziej pewny siebie, częściej się uśmiechał. Jednak chęć posiadania kolegów, których nie miał przez tyle lat powodowała, że dobierał ich nieumiejętnie. Były to dzieci, które kradły. Maciek ponownie zaczął kraść na polecenie tych chłopców nie mając poczucia, że robi coś złego (przecież w domu był za to nagradzany). Opiekunom udało się wpłynąć na chłopca, by unikał tych kolegów i nie kradł więcej. Dwa miesiące po rozpoczęciu roku szkolnego Maciek przystąpił do Sakramentu Bierzmowania. Bezpośrednio po tym Sakramencie chłopiec bardzo szczęśliwy zwrócił się do opiekunów: ja pierwszy raz zostałem potraktowany jak człowiek, ja chodzę do szkoły, mam kolegów, mam bierzmowanie, mam garnitur. Jestem taki jak inni (cyt. dosł.). Jednak gdy chłopiec ukończył 18 lat, skontaktowała się z nim matka. Wtedy opiekunka usłyszała: wiesz ciociu, widziałem się z mamą, powiedziała, że bardzo mnie kocha, że przeprasza i że tęskni. Wiesz Pan Bóg kazał dawać szansę. Chcę wrócić (cyt. dosł). Opiekunowie wiedzieli, że nie mogą kwestionować decyzji chłopca i zabraniać mu powrotu, dlatego następnego dnia wspólnie pojechali do Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie (PCPR) oraz Sądu, by Maciek napisał stosowne informacje dotyczące rezygnacji z pobytu w rodzinie zastępczej i podania adresu nowego miejsca zamieszkania. Ku zaskoczeniu opiekunów zastępczych już na dzień następny Maciek zadzwonił do nich z pytaniem: czy mogę wrócić, bo tutaj się nic nie zmieniło (cyt. dosł). Niestety opieka zastępcza względem Maćka została rozwiązana. Opiekunowie pomyśleli o pomocy chłopcu przez wynajęcie stancji, by za niedużą opłatą miał mieszkanie.

49 Rodzinna piecza zastępcza jedną ze współczesnych form wsparcia społecznego dla dzieci z rodzin dysfunkcyjnych i patologicznych 49 Maciek odchodząc od rodziny zastępczej w swoim planie usamodzielnienia deklarował chęć dalszej nauki w zawodzie ogrodnika, a następnie po skończeniu tej szkoły dalszą naukę w zawodzie sprzedawcy. Niestety po odejściu od opiekunów przerwał edukację. Dość szybko wymówiono mu stancję ze względu na zaleganie w opłatach. Nie umiał gospodarować pieniędzmi. Rentę przeznaczał na zakup markowego ubrania (NIKE, ADIDAS itp.) i zakup jedzenia w KFC, Mc Donald s. Przez okres wakacji i część jesieni chłopiec nie kontaktował się z opiekunami zastępczymi, a zmieniony numer telefonu powodował, że opiekunowie też nie mogli się z nim skontaktować. Dopiero gdy przyjechał w chłodny październikowy dzień, by odwiedzić opiekunów, okazało się, że od wielu miesięcy znajomi użyczają mu do spania garaże i piwnice. Sytuacja ta oraz zbliżająca się zima spowodowały, że chłopiec ponownie zamieszkał u opiekunów. Wrócił również do szkoły. Mieszkał tu kolejne dwa lata, lecz gdy w szkole poznał dziewczynę, w której się zakochał postanowił wyprowadzić się do niej. Dziewczyna ma zdiagnozowane upośledzenie w stopniu lekkim. Jej rodzina akceptuje chłopca, który aktualnie zmienił szkołę, uczęszcza do liceum zaocznego, oraz pracuje przy sprzątaniu przystanków tramwajowych. W maju 2014 chłopiec otrzymał mieszkanie socjalne. Jest to jeden pokój z małym przedpokojem. Mieszkanie bardzo zaniedbane, ale dla Maćka sam fakt, że będzie miał coś swojego powoduje bardzo dużo radości. Gdy się okazało, że ma możliwość otrzymania pieniędzy w ramach usamodzielnienia się i na zagospodarowanie w łącznej kwocie zł, poprosił o pomoc rodziców zastępczych. Pomoc jakiej oczekiwał chłopiec to pomoc w urzędach: przepisanie licznika, rozpisanie materiałów związanych z remontem mieszkania i zrobienie kosztorysu, aby właściwie rozdysponować otrzymane pieniądze, pomoc przy remoncie. Aktualnie Maciek stara się, by sprostać obowiązkom związanym z regularnym opłacaniem mieszkania (wraz z zastępczą ciocią w banku dał dyspozycje zleceń stałych oraz ciocia na kilka miesięcy z góry powypisywała mu dowody wpłat bankowych). Maciek bardzo optymistycznie patrzy

50 50 Sylwia ŁYSAKOWSKA w przyszłość, gdyż wszystko pozytywnie mu się układa. Ma pracę i mieszkanie. Uczy się. Maciek swoją samodzielność ocenia dość wysoko. Dostrzega i docenia umiejętności zdobyte u rodziny zastępczej. Potrafi sam skuć tynk ze ściany, ugotować zupę, zrobić jajecznicę). Widzi swoje małe sukcesy np. wpłaty czynszu w terminie, brak zaległości w opłatach itp. Chłopiec, pomimo krótkiego czasu pobytu w rodzinie zastępczej, zmienił sposób postrzegania siebie jako człowieka. Już po pierwszym roku wiedział, że można żyć inaczej niż w pełnej agresji rodzinie. Nagroda dla rodziny zastępczej przypadek Łukasza Chłopiec w wieku 15 lat trafił do rodziny zastępczej. Matka, lat 36, ma orzeczenie o upośledzeniu intelektualnym w stopniu lekkim. Ojciec 40-letni alkoholik od kilku lat przebywa za kradzieże w zakładzie karnym. Matka samotnie wychowywała 5 dzieci w wieku od 6 do 16 lat. Pracując od wiosny do jesieni u rolnika nie była w stanie zajmować się dziećmi. Będąc świadomą, że dorastające dzieci wagarują (szczególnie Łukasz) matka poprosiła o pomoc kuratora sądowego. Ten porozmawiał z chłopcem. Nie przyniosło to efektu. Łukaszowi groziło skreślenie z listy uczniów (uczęszczał do SOSW). Matka poprosiła wtedy kuratora o pomoc w formie umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej ufając, że rodzina, do której trafi chłopiec, pomoże i jemu i jej. Bardzo mi zależy, żeby moje dzieci miały lepiej niż ja. Ja szkoły nie skończyłam, bo zaszłam w ciążę i nawet nie mam stałej pracy. Niech chociaż on ma tą szansę (cyt. dosł.). Chłopiec szybko się zaaklimatyzował w nowej rodzinie. Podjął starania w zakresie nadrobienia zaległości szkolnych. Życie w nowej rodzinie z zapełnianiem czasu, rozwijaniem zainteresowań bardzo spodobało się chłopcu. Zaczął przyjmować styl życia rodziny zastępczej. Łukasz bardzo chętnie jeździ co weekend do domu matki. Ta okazuje wdzięczność rodzinie zastępczej. Dziękuje jej za zmiany, jakie zaszły u Łukasza. Często mówi, że ma ona przed sobą nowe dziecko, pomagające i wspierające. Syn polubił rodzinę biologiczną. Chętnie spędza czas z młodszym rodzeństwem. Bardzo krytycznie opiniuje zachowania kolegów z tamtego środowiska, które do niedawna sam stosował.

51 Rodzinna piecza zastępcza jedną ze współczesnych form wsparcia społecznego dla dzieci z rodzin dysfunkcyjnych i patologicznych 51 Matka chłopca bardzo często w trudnych sytuacjach zwraca się o pomoc do opiekunów syna, którzy starają się pomóc (piszą pisma, podpowiadają rozwiązania, wysłuchują, gdy przeżywa kryzys). Do rodziny zastępczej przyjeżdża również nastoletnie rodzeństwo Łukasza, traktując opiekunów brata jak bliskie osoby. Dzieci chętnie uczestniczą w życiu tego domu. Czasami zdarzają się w rodzinie zastępczej nieoczekiwane sytuacje, które z jednej strony są smutne ze względu na fakt, że mają one miejsce, z drugiej strony miłe dla rodziny, gdyż świadczą, że jest dobrze postrzegana. Przykładem może być telefon od znajomej matki byłego podopiecznego, która zapytała o możliwość wskazania dla sądu tej konkretnej rodziny zastępczej dla swoich trzech nastoletnich córek, gdyż jest zagrożona całkowitym pozbawieniem praw rodzicielskich, a informacje i opinia tamtej mamy, jak i samego dziecka jest tak pozytywna, że ona wie, iż jej córkom na pewno byłoby tu dobrze. Rodzina zastępcza usamodzielniła dziewięcioro dzieci. W kilku przypadkach przyczyniała się do powrotu dzieci do domów. Z dzieci usamodzielnionych sześcioro wynajmuje mieszkania. Część z nich kontynuuje naukę a część podjęła pracę. Jeden chłopiec ze zdiagnozowanym FAS pozostawiony bez ścisłego nadzoru, bardzo szybko popadł w konflikt z prawem, co jest niestety typowe dla dzieci z tego typu uszkodzeniami. Rodziny zastępcze w takich sytuacjach mają wątpliwości, czy wykorzystały wszystkie możliwe narzędzia, by pomóc temu dziecku. Podsumowanie Rodziny zastępcze angażują się w życie swoich podopiecznych i ich rodzin. Swoistą nagrodą a przy tym motywacją w ich pracy są zmiany obserwowane u dzieci i te zachodzące w ich rodzinach biologicznych. Radością jest, gdy w czasie przypadkowego spotkania rodziny nie omijają byłych opiekunów swoich dzieci, lecz gdy podejdą i przywitają się z uśmiechem na twarzy. Na Święta, dorośli podopieczni przyjeżdżają wraz ze swoimi partnerkami, by wspólnie spędzić ten ważny okres. Stały kontakt tych dzieci, częste odwiedziny, by chwilkę porozmawiać o tym, co u nich słychać powoduje, że opiekunowie widzą sens swojej pracy. Zyskując w ten sposób

52 52 Sylwia ŁYSAKOWSKA coraz większą rodzinę. W obecnym systemie niełatwe warunki pracy rodzin zastępczych (ograniczona ilość specjalistów, trudny dostęp do nich, wysokie koszty prowadzonych terapii, często brak wsparcia ze strony urzędów) są na pewno zróżnicowane. W związku z dużą ilością negatywnych informacji dotyczących przekazów medialnych eksponujących patologię są wprowadzane nowelizacje ustawy O wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Niestety ostatnia nowelizacja zaostrza kontrolę względem rodzin a nie formę pomocy dla nich, która jest niezbędna, szczególnie dla nowych rodzin zastępczych. Bibliografia [1] Adamski F., Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. T. 5, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa [2] Bartnikowska U., Ćwirynkało K., Rodziny adopcyjne i zastępcze dziecka z niepełnosprawnością, Wyd. IMPULS, Kraków [3] Izdebska J. (red.), Dziecko w rodzinie i środowisku rówieśniczym, Wydawnictwo Uniwersyteckie TRANS HUMANA, Białystok [4] Jadczak-Szumiło T., Neuropsychologiczny profil dziecka z FASD. Studium przypadku, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa [5] Liszcz K., Dziecko z FAS w szkole i w domu, Wydawnictwo RUBIKON, Kraków [6] Węgierski Z., Opieka nad dzieckiem osieroconym. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Edukacyjne AKAPIT, Toruń [7] Winogrodzka L., Rodziny zastępcze i ich dzieci, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin [8] Żukiewicz A., Rodzicielstwo zastępcze w perspektywie teoretycznej i praktycznej, Wydawnictwo Edukacyjne AKAPIT, Toruń Akty prawne [1] Dz. U. z 9 czerwca 2011 nr 149 poz. 887 art. 40, O wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. [2] Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy, art

53 Rodzinna piecza zastępcza jedną ze współczesnych form wsparcia społecznego dla dzieci z rodzin dysfunkcyjnych i patologicznych 53 Streszczenie Słowa kluczowe: rodzina zastępcza, wsparcie, rodziny patologiczne, rodziny dysfunkcyjne W artykule podjęto temat instytucji pieczy zastępczej, w tym przede wszystkim dzieci trafiających do rodzin zastępczych. Dzieci - często z dużą ilością negatywnych doświadczeń, także przemocowych z zespołem urazów stresowych, pourazowych, potrzebują specjalistycznej pomocy. Należy zauważyć, iż te dzieci mają dużą ilość niezdiagnozowanych deficytów i chorób przewlekłych, będących konsekwencją traumatycznych przeżyć oraz zaniedbania. W kręgu zagadnień, które zostaną poniżej poruszone, pozostają pytania o to: W jaki sposób rodziny zastępcze podejmują pracę z dziećmi? Dlaczego dzieci będące w pieczy zastępczej są uważane za trudne? W czym tkwi przyczyna problemów ich adaptacji w środowisku rówieśniczym? Zwrócono również uwagę na jakość pracy rodzin zastępczych i ich specyfikę. Foster care as one of contemporary forms of social support for children from dysfunctional and pathological families Key words: foster family, support, pathological families, dysfunctional families Subject of an article is around foster parenting and kids which are put into foster care. The child most of the time is with a lot of negative experiences, trauma and violence which need specialist help. Moreover, children have many undiagnosed deficits and illnesses. In the article you can find an answer to the questions: What kind of work are foster parents doing for the children coming to their houses for the first time. Why are children, which are raised in foster homes are commonly called difficult? Why do they have problems with adapting in their environment? You can find out how do foster families work and what are the specifics of their work.

54

55 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (52) / 2016 [s ] ISSN Elena Y. GALIMOVA Krasnodar State University of Culture and Arts Молодёжь как особая социально-возрастная группа: анализ результатов анкетирования студентов Польши и России * В условиях глобализации изучение общественного мнения молодежи разных государств и иных народных культур позволяет выявить общие проблемы и способы их решения. Анкетирования одно из наиболее эффективных средств конкретно-социологического исследования общественного мнения. Оно позволяет выявить отношение студентов к миру, в котором переплетаются проблемы личного и общественного, возможности использования современных информационных технологий и уровень удовлетворенности современной системой образования. Главная тема исследования: «Польские и русские студенты о себе и своей жизни». Целью исследования было проведение анализа взглядов студентов двух стран на изучение вопросов, связанных с организацией обучения, использования современных средств связи, отношения студентов к здоровому образу жизни, исследования мнений учащихся к своему будущему. Группа * Rezultaty badania opublikowane zostały w książce: Edukacja i życie codzienne studentów w Polsce i w Rosji, Warszawa 2015.

56 56 Elena Y. GALIMOVA опрошенных: включала студентов из Польши и России (Краснодарского государственного университета культуры и искусств и студенты и Варшавского вуза им. Марии Склодовской-Кюри), которые обучались на близких по содержанию факультетах: гуманитарных, общественных туристических, экономических. Проведенное анкетирование позволило осознать восприятие внешнего мира, провести переоценку имеющихся представлений, преодолеть устаревшие образы и стереотипы. Вопросы, предложенные студентам, были абсолютно разной тематики. Образование, досуг, семья, интересы, отношение к компьютерным технологиям, заграничные поездки, финансовые вопросы. Взгляды студентов, проживающих на разных территориях, воспитанных в определённых традициях и имеющих устоявшиеся принципы и приоритеты, могут существенно отличаться. Однако, как показало проведённое исследование по некоторым вопросам, ответы студентами были выбраны схожие. Анализ анкетирования, позволил выяснить уровень уверенности студентов в возможности получения образования и устройства своей дальнейшей карьеры. На вопрос о том насколько студенты уверены в том, что после получения образования они будут работать по специальности студенты Польши и России ответили абсолютным согласием 39,7% и 46,3% соответственно. Обе группы студентов уверены в том, что в дальнейшем получаемое ими образование будет гарантировать им возможность найти хорошую работу в соответствии с их интересами и запросами (47,1% и 45,3%). Это объясняется тем, что правительство, как Польши, так и России уделяет значительное внимание качеству получаемого студентами образования и их дальнейшему трудоустройству по специальности. Однако система образования в Польше отличается от России. Студентам зарубежных учебных заведений наряду со знаниями по их направлению, преподаватели объясняют их перспективы при трудоустройстве. Они могут работать во время обучения, а также получать различные консультации и советы опытных

57 Молодёжь как особая социально-возрастная группа: анализ результатов анкетирования студентов Польши и России 57 специалистов на различных тренингах и конференциях. Студентов приспосабливают к жизни в социуме, который, к сожалению, не всегда настроен положительно по отношению к людям без какого-либо опыта работы. Именно поэтому студенты из России по сравнению с польскими студентами более уверены в том, что смогут устроиться на постоянную работу. На вопрос «приобретенное образование будет гарантировать Вам в будущем постоянную работу?» 68,2% студентов из России и 62,4% студентов из Польши ответили положительно Опасения, что, перспективы найти работу рядом с местом учебы или недалеко от дома очень трудноразрешимы разделяют 70,0%польских и 33,6% российских студентов. То есть в России возможность работать рядом с домом или местом получения образования намного превышает негативные оценки польских учащихся. Фактически, в Краснодарском крае уровень безработицы составил 5.57%, тогда как средний уровень по стране %. Поэтому каждый выпускник находит работу и в соответствии с полученным образованием и в зависимости от места жительства. 86% студентов выпускных курсов Краснодарского государственного университета культуры и искусств трудоустраиваются сразу после завершения обучения. Ни для кого не секрет, что образование за границей имеет некоторые специфичные особенности, которые отличаются от методики преподавания в России.. Для государства на сегодняшний день одним из самых перспективных и важных направлений является проведение мероприятий по поддержке выпускников вузов в поисках работы. Создание новых рабочих мест, усовершенствование системы информационного обеспечения рынка труда, создание возможностей для переподготовки и повышения квалификации. Очень интересным оказался вопрос, о том собираются ли студенты рекомендовать свою профессию их будущим детям. Студенты, как из России, так и из Польши в большинстве своём не уверены в том, что в условиях изменчивости современного мира, они будут рекомендовать своим детям выбрать тот же профессиональный путь, который выбрали они. 29,1%

58 58 Elena Y. GALIMOVA польских студентов и 28,4% российских студентов предложили бы своим детям похожую карьеру. Чем это обусловлено? Во-первых, крайне редко абитуриенты, выбирая направление для поступления в университет, абсолютно уверены в том, что в будущем они смогут устроиться по своей специальности. В обществе сложилось мнение о том, что главное при поступлении в вуз - получить высшее образование, а работать можно и не по специальности. В контексте рассмотрения этой проблемы очень своевременно можно вспомнить цитату Ли Рудольф: «Никто не хочет хорошего образование. Все хотят хороший диплом». К огромному сожалению, на сегодняшний день эта цитата очень актуальна. Многие считают, что важнее всего определиться в выборе работы, не глядя при этом на полученный диплом. Любопытным оказался результат, полученный на вопрос о том, как обстоят дела с финансовым положением во время обучения в вузе. Как показали результаты исследования, студенты из России в сравнении с польскими студентами менее самостоятельны. В большинстве своём студенты из России не имеют лично заработанных финансовых средств, а получают их от родителей (86,0%). Причиной этому, как мне кажется, можно считать, прежде всего, нежелание родителей давать своим детям больше свободы и самостоятельности в принятии решений. Во многих российских семьях родительская опека над ребенком переходит все допустимые границы. Родители стараются ограничить ребенка, от какой либо работы до окончания вуза. На сегодняшний день, существуют две основные причины, когда, студенты ищут работу в России. Первая причина маленькая стипендия, которой в принципе не хватает на достойное существование молодого человека. К сожалению, правительство выделяет недостаточно денежных средств университетам для выплат студенческих стипендий. В Польше академическая стипендия составляет примерно злотых/месяц ( рублей/месяц), но назначается она лишь со второго года обучения. Соответственно, на первом году обучения студенты могут рассчитывать

59 Молодёжь как особая социально-возрастная группа: анализ результатов анкетирования студентов Польши и России 59 только на финансовую поддержку со стороны родителей близких или же совмещать учебу с работу для самостоятельного обеспечения. Что касается студентов из России, то у них стипендия приблизительно 1350 рублей/месяц. Очевидно, что этих средств едва хватает на оплату питания и проживания [1]. Вторая немаловажная причина, по которой студенты часто совмещают учебу с работой, это желание получить необходимые знания для успешного поиска интересующей работы. В условиях нарастающей конкуренции, наличие трудового стажа, может существенно увеличить шансы кандидата при устройстве на рабочее место. Несмотря на такие важные причины, по которым студенты начинают работать, есть люди, которые относятся очень категорично к совмещению работы с учебой. Они полагают, что сделать это нереально, на их взгляд основной работой для студентов является обучение. Однако, безусловно, очень часто молодые люди, которые нуждаются в дополнительных финансовых средствах, вынуждены и учиться и работать одновременно. Вдобавок ко всему прочему, в Трудовом Кодексе Российской Федерации существует ряд норм, которые гарантируют возможность студентам параллельно с учебой заниматься трудовой деятельностью. Так, согласно статье 173, существуют гарантии и компенсации работникам, совмещающим работу с получением высшего образования по программам бакалавриата, программам специалитета или программам магистратуры, и работникам, поступающим на обучение по указанным образовательным программам. Как видно из данной статьи, законодательством предусмотрены и закреплены определенные гарантии для студентов, которые позволяют им с уверенностью совмещать учебу с работой. Важно понимать, что если у студента присутствует желание и стремление работать, это, в любом случае, пойдет ему только на пользу. Тем более, на сегодняшний день, существует много способов трудиться, не отрываясь от учебного процесса, ведь работа может быть сезонной, на дому или в вечернее время, когда студент уже свободен от занятий. Также, нельзя забывать про удаленную работу через сеть Интернет, которая с каждым днём приобретает

60 60 Elena Y. GALIMOVA все большую популярность среди молодежи. Очевидно, что такая деятельность не ограничена строгим графиком и у студентов не будут возникать проблемы с учебой. Одним словом, при желании каждый студент может совмещать учебу с работой, при этом качество получаемого им образования не будет ухудшаться. Для этого, прежде всего, необходимо тщательным образом продумать все возможные варианты, выяснить нюансы и перспективы дальнейшего продвижения по карьерной лестнице. Первостепенная задача для каждого студента, найти такую работу, которая не будет приносить вред его учебе. Большинство вузовских преподавателей очень категорично относятся к тому, чтобы студенты в свободное от учёбы время работали. Они считают, что гораздо важнее посвящать себя учебе, нежели работе. Многие негативно настроенные педагоги предлагают оставить очное обучение и подать документы на заочное отделение. Но естественно так радикально менять жизнь готовы далеко не все молодые люди, поэтому многие все равно успевают совмещать учебу с работой. В условиях нарастающей глобализации, взаимоотношения человека и мультимедийных технологий выходят на первый план. Использование электронных гаджетов и Интернет ресурсов способствует более комфортному обучению в вузе. Применение студентами различных электронных гаджетов способствует более удобному получению образования. Как выяснилось, по результатам исследования, в процессе получения высшего образования, и российские и польские студенты, ежедневно используют компьютер (90% студенты из России и 84% студенты из Польши). Прежде всего, студенты обеих стран используют компьютер в качестве средства для выхода в глобальную сеть Интернет (96,8% российских и 91,1% польских студентов). На мой взгляд, в условиях современного общества, Интернет необходим каждому студенту. Именно его использование, во многом облегчает процесс обучения. Ведь, для того чтобы подготовиться к зачету или экзамену, совсем не обязательно идти в библиотеку и брать там книги. На сегодняшний день, в Интернете, абсолютно по любым дисциплинам можно найти книги, пособия,

61 Молодёжь как особая социально-возрастная группа: анализ результатов анкетирования студентов Польши и России 61 справочники и энциклопедии. Причем достаточно часто они находятся там, в бесплатном доступе. Вдобавок ко всему прочему, к преимуществам использования Интернета можно отнести возможность студентов проверить свои знания на специализированных сайтах с онлайн-тестами и опросами. Безусловно, к образовательной функции Интернета по праву можно отнести многочисленные онлайн-курсы, семинары и тренинги. Многие, из них не требуют вкладывания финансовых средств или стоят не дорого и поэтому доступны для каждого. Так, при желании студент может выучить иностранные языки, узнать интересные факты из жизни людей других стран или даже повысить свою профессиональную квалификацию, пройдя онлайн тренинг. Известно, что Интернет на сегодняшний день представляет собой один из основных способов для коммуникации. На просторах Интернета можно познакомиться с интересными людьми разного возраста и разных интересов. Практически каждый студент, на сегодняшний день, имеет страничку в социальной сети или зарегистрирован на всевозможных форумах. Но, безусловно, наряду с неопровержимыми достоинствами глобальная сеть имеет неоспоримые недостатки. Информация, которая, находится в сети Интернет, отнюдь не всегда соответствует действительности, а зачастую и вовсе противоречит ей. Также, очень часто злоумышленники используют Интернет, с целью выведывания персональной информации. Интересным для рассмотрения оказался вопрос, о том, без каких технологий студенты могут провести свой день, а без каких нет. В результате выяснилось, что 95,6% польских студентов не могут провести несколько дней без такого технического новшества как ipod. На сегодняшний день один ipod - из самых популярных портативных плееров, изобретенных компанией Apple. Его высокая известность в среде молодого поколения, а в частности студентов обусловлена широкой популяризацией компании Apple. Что касается студентов из России, то здесь ipod не имеет такой популярности, лишь 4,4% опрошенных заявили о заинтересованности в нём. Однако по результатам тестирования выяснилось, что российские студенты очень сильно

62 62 Elena Y. GALIMOVA зависят от мобильных телефонов. Если обратить внимание, то сейчас практически у всех есть сотовые телефоны. Они нужны для поддержания связи на расстоянии, также их можно использовать как плеер, для прослушивания музыки и как мини-компьютер для выхода в Интернет, для поиска необходимых сведений. Преимущества мобильных телефонов можно перечислять довольно долго, но при всех своих достоинствах, немаловажное значение имеют их недостатки. Проведённые научные исследования доказали, что чрезмерное использование сотовых телефонов приводит к ухудшению показателей здоровья: мозг начинает работать не так интенсивно, как должен, уменьшается качество зрения. Доказано, что чем больше человек проводит времени с телефоном, тем ниже его устойчивость к происходящим событиям. Видимо, поэтому многие молодые студенты излишне импульсивны и подвержены эмоциональным всплескам и агрессии. Всё это, несомненно, влияет на жизнь и качество получаемого образования. Также необходимо отметить то факт, что один из несомненных минусов мобильного телефона заключается, в том, что он отнимает слишком много свободного времени, которое можно было потратить с большей пользой. Например, сходить на прогулку с друзьями, посетить музей или театр, записаться на секцию или помочь родителям по хозяйству. Результаты опроса показали усиливающуюся динамику зависимости молодых людей от мультимедийных технологий. По результатам анкетирования видно, что студенты обеих стран проводят очень много времени за компьютером. Если сравнивать результаты российских и польских студентов, то можно прийти к ряду выводов. Так, студенты из Польши 72% своего времени за компьютером, проводят за подготовкой к университетским занятиям, а 66,1% в поиске информации. Также 62,4% своего времени они тратят на профессиональный труд. Что касается студентов из России, то у них результаты опроса немного отличаются. 84,7% российских студентов также как и польских заняты подготовкой к занятиям, 74,1% в поиске информации. Однако, совсем немногие из студентов тратят время за компьютером для профессиональной деятельности(20,8%). 66,7%

63 Молодёжь как особая социально-возрастная группа: анализ результатов анкетирования студентов Польши и России 63 времени российских студентов за компьютером связано с общением со знакомыми. Как видно из результатов опроса в России наряду с информационной функцией компьютера активно используется другая его функция - коммуникативная. XXI век- век технологий и модернизаций. Всё больше людей отказываются от обычного общения, отдавая своё предпочтение виртуальному. У многих жизнь проходит в Сети. Пропадает ценность живого общения. Люди часто скрываются за мониторами, боясь признаться в своих чувствах, эмоциях и переживаниях. Далее студентам были заданы вопросы, тематика которых была связана с их досугом и увлечениями. Несомненно, особое внимание следует уделять досугу молодёжных субкультур. Тема неформальных движений имеет очень большое значение, так как на сегодняшний день она достаточно актуальна. Ежегодно всё большее количество подростков становится неформалами. Молодежь наиболее сильно подвержена влиянию субкультурных движений. Досуг некоторых молодёжных субкультур носит экстремистский и опасный характер. Так в среде металистов очень часто возникают беспорядки и массовые драки, у растаманов, хиппи и панков нормой является пропаганда наркотических веществ. Что касается юношеского максимализма скинхедов, очевиден факт того, что расовая и национальная нетерпимость способствую возникновению конфликтной криминальной ситуации. Именно поэтому так важно, чтобы культурно-досуговая часть жизни молодёжи была насыщенной, интересной и увлекательной. Не зря говорят, что во время учёбы в вузе есть прекрасная возможность побывать на интересных экскурсиях и отправиться в увлекательные поездки. На вопрос о том, совершили ли студенты в это время какую-нибудь запоминающуюся экскурсию, ребята из Польши и России в большинстве своём ответили - нет, 67,2% и 66,4% соответственно. Почему в этом вопросе ответы студентов обеих стран совпали? Вероятно потому, что и в России и в Польше более глубокое внимание уделяется образовательному процессу как таковому. Все мы знаем, что основная функция университета состоит в том,

64 64 Elena Y. GALIMOVA чтобы дать образование, соответственно культурно-досуговая жизнь студентов обычно отходит на второй план. Студентов, которые ни разу не побывали в заграничной поездке, предостаточно. Такое явление обусловлено многими обстоятельствами. Высокая стоимость поездки, отсутствие денежных средств, проблемы с оформлением визы, отсутствие достоверной и полезной информации. Студенты из России и Польши на вопрос о причинах, мешающих отправиться за границу, ответили примерно одинаково. На первом месте среди выбранных вариантов стоит проблема высоких расходов, необходимых для оплаты путешествия, так ответили 82,8% польских студентов и 74,8% студентов из России. В этих результатах нет ничего удивительного. Как бы то ни было, для того чтобы поездка хорошо запомнилась и не оставила в памяти никаких грустных воспоминаний и бессмысленных стереотипов, нужно потратить немалую сумму денег. Жилье, питание, посещение местных достопримечательностей- всё это дорогое удовольствие для обычного студента. На втором месте стоит проблема отсутствия свободного времени для путешествия. 36,4% польских и 39,1% российских студентов выбрали этот вариант ответа. В наши дни самый главный нематериальный ресурс человека это, безусловно, время, которое у всех ограничено. Для студентов, которые ежедневно ходят на учёбу, на путешествия выделить время достаточно трудно. В основном, это время каникул или отпуска. Определить в какое путешествие хватит времени отправиться довольно трудно. Для того чтобы решить эту проблему можно зайти в интернет и почитать отзывы путешественников, которые делятся своим опытом на разнообразных форумах и сайтах. Не стоит доверять абсолютно всем отзывам, так как многие из них могут быть обманчивыми. Вследствие этого сразу же возникает проблема - недостатка информации, восполнить которую нелегко. В этой ситуации студенты могут поговорить со знакомыми и друзьями, которые уже побывали за границей и могут рассказать о собственном опыте их поездки. Это поможет выяснить более подробную информацию для путешествия, которое принесёт не только положительные

65 Молодёжь как особая социально-возрастная группа: анализ результатов анкетирования студентов Польши и России 65 эмоции, но и оставит приятные воспоминания. Для того чтобы поездка стала увлекательной следует выбирать её в соответствии со своими интересами и возможностями. Кого-то интересует возможность заняться необычным видом спорта, увидеть и запечатлеть природные особенности. Других привлекает комфортный отдых с посещением достопримечательностей, местных клубов и местных магазинов. Немаловажную роль при выборе поездки также имеет её стоимость. Для студентов из Польши преимущественное значение имеет предлагаемый отдых (71,0%) и количество достопримечательностей и памятников старины (61,3%). Что касается студентов из России, то они по сравнению с польскими студентами придают гораздо меньшее значение предлагаемому отдыху (52,4%). Намного больше внимания студенты из России уделяют наличию архитектурных объектов и музеев (76,2%), также при выборе поездки они стремятся попасть на какое-нибудь специальное событие или фестиваль(66,7%). Каждый уважающий себя человек должен стремиться быть культурным, а для этого нужно обязательно посещать музеи и выставки и культурные фестивали. Приобщение к культуре даёт возможность узнать о том, как трансформировался мир, а вместе с ним изменялась его культура обычаи и традиции. Культурен только тот народ, который ценит и бережно хранит историю своих истоков. Только в России очень большое внимание уделяется сохранению культурных ценностей и традиций. Естественно, что такое бережное отношение к культуре говорит о высоком уровне развития России в сравнении с европейскими странами. Однако, утверждать, что досуг студентов хорошо развит, нельзя. На сегодняшний день все большую популярность приобретают молодёжные объединения, которые к сожалению редко имеют положительную направленность. По направленности интересов социолог М.Н. Топалов классифицирует молодежные объединения следующим образом: увлечение современной молодежной музыкой; устремление к право порядковой деятельности; активно занимающиеся определенными видами спорта; около спортивные; философско-мистические; защитники окружающей среды.

66 66 Elena Y. GALIMOVA Профессор С.А.Сергеев предлагает иную классификацию молодёжных объединений, он выделяет следующие субкультуры: романтико-эскапистские субкультуры (хиппи, индианисты ); гедонистическо-развлекательные (мажоры, рэйверы); криминальные («гопники», «люберы») анархо-нигилистические (панки, экстремистские субкультуры «левого» и «правого» толка), которые можно также назвать радикально-деструктивными. На сегодняшний день в мире существует около 40 различных субкультур, к основным можно отнести такие неформальные социальные группы, как: готы, панки, эмо, джанглисты, панки, риветхеды, нудисты, Тедди-бои, фрики, хиппи, яппи и т.д. Каждая из перечисленных субкультур обладает своими особенностями. Как правило, к устойчивым признакам субкультур относятся: общий имидж, мировоззрение, мышление, свой собственный язык и единые вкусы во многих сферах. Тема неформальных движений имеет очень большое значение, так как на сегодняшний день она очень актуальна. Ежегодно все большее количество подростков становятся неформалами. К любому из субкультурных движений могут примкнуть ваши близкие и знакомые, прежде всего молодое поколение, так как наиболее многочисленными субкультурами являются молодежные. В различных молодёжных группах существуют определенные опасные стороны. Так в среде металлистов очень часто возникают беспорядки и массовые драки, у растаманов, хиппи и панков нормой является пропаганда каннабиса. Что касается юношеского максимализма скинхедов, очевиден факт того, что рассовая и национальная нетерпимость, безусловно, могут стать основой для возникновения криминальной ситуации. Но наибольшую опасность, на наш взгляд, представляют религиозные секты. К примеру, у сатанистов главенствующим принципом является превозношение зла и насилия, проповедование общения с мистическими источниками зла (демонами) и отвержение христианской культуры через поклонение сатане. Таким образом, проведя анализ социологического опроса, можно прийти к нескольким выводам. Прежде всего, стоит отметить факт, что, несмотря на то, что опрашиваемые студенты живут абсолютно в разных странах, взгляды на

67 Молодёжь как особая социально-возрастная группа: анализ результатов анкетирования студентов Польши и России 67 некоторые вопросы у них оказались одинаковыми. Польские и российские студенты сошлись во взглядах в вопросах о том, что они, скорее всего не будут рекомендовать своим детям поступить на ту же специальность, что и они. Отсутствие уверенности в том, что у тебя будет респектабельное будущее после получения образования, говорит о том, что, к сожалению, правительства обеих стран, на сегодняшний день, не могут предоставить своим гражданам гарантии для их уверенности в дальнейшей карьере. Эта проблема также обусловлена тем, что многие престижные рабочие места очень часто заняты людьми, которые попали туда благодаря своим связям, а не потому, что они профессионалы своего дела. Также результаты исследования ещё раз доказали, что студенты в наши дни очень зависят от мультимедийных технологий. Мало, кто может прожить без них более двух дней. Конечно, этот показатель говорит о многом. Например, о том, что общество прогрессирует, потому, как с каждым днём всё большее количество людей приобщается к информационным технологиям. Студенты «идут в ногу со временем», приспосабливаются к изменениям, возникающим в процессе модернизации. Однако, с другой стороны, все большее количество времени студенты проводят за компьютером, а это очень негативно сказывается на их жизни. Зависимость студентов от технологий возрастает с каждым днём. Многие настолько погружаются в виртуальный мир, что иногда даже теряют связь с реальностью. В результате тотальной зависимости от виртуального мира у многих студентов попросту пропадает смысл жизни, стремление к достижению успехов в учебе, желание общаться и искать работу. Нередко патологический фанатизм по отношению к виртуальному миру становится причиной суицида, а это уже глобальная проблема для всего человечества. Однако не все студенты зависимы от технологий. Есть те, кто стремятся познавать окружающий мир, знакомиться с новыми интересными людьми, узнавать, что-то новое. Путешествие лучшее средство для самообразования. Без всякого сомнения, путешествия учат больше, чем, что бы то ни было.

68 68 Elena Y. GALIMOVA По результатам исследования выяснилось, что студенты из России имеют большое стремление к самообразованию, потому что их больше интересует не предлагаемый комфортный отдых, а наличие древних архитектурных сооружений и музеев. Благодаря проведённому исследованию удалось выяснить, что польские студенты более самостоятельны, нежели студенты из России. Студенты в нашей стране наиболее часто зависят от финансов, предоставляемых им родителями. Лучший способ обрести материальную независимость от родителей это научиться решать все проблемы самостоятельно. Это поможет студентам сформировать своё отношение к жизни, взгляды и принципы, а также установить для себя приоритеты в дальнейшей жизни. Студенты из Польши наиболее приспособлены к самостоятельной жизни и намного меньше зависят от денег родителей. Всё потому, что уже во время учёбы многие из них работают на полную ставку, обеспечивая тем самым своё существование. В заключение хотелось бы сказать, что данное исследование не говорит о том, что какие-то студенты плохие, а какие-то хорошие. Этот опрос, прежде всего, даёт возможность проанализировать результаты и прийти к логическим выводам. Смысл исследования заключается в том, чтобы обозначить проблемы, которые на сегодняшний день являются актуальными и обратить внимание правительства на них. Бездействие не приведёт к успеху. Только совместные усилия правительства и каждого человека приведут к решению проблем и улучшению жизни всего общества. Аннотация Ключевые слова: студенты, общественное мнение, обучение, отношение молодежи к жизни, информационное общество Анализ данных социологического опроса польских и российских студентов. Опрос проводился в феврале 2013 года в Краснодаре и Варшаве. Уточнены взгляды современной молодёжи на проблемы, связанные с качеством образования, перспективами будущей

69 Молодёжь как особая социально-возрастная группа: анализ результатов анкетирования студентов Польши и России 69 профессии, уровнем финансового положения, отношением к мультимедийным технологиям, организации досуга и развлечений. Youth as a special social and age group: an analysis of the survey results of students in Poland and Russia Summary Key words: students, public opinion, training, young people's attitudes to life, information society Analysis of the data of a sociological survey of Polish and Russian students. The survey was conducted in February 2013 in Krasnodar and Warsaw. Clarified the views of today's youth on issues related to the quality of education, the prospects of a future profession, the level of financial position, attitude to multimedia technologies, leisure and entertainment. Młodzież jako szczególna kategoria społeczno-wiekowa: analiza rezultatów ankietowania studentów Polski i Rosji Streszczenie Słowa kluczowe: studenci, poglądy W artykule przedstawiono poglądy młodzieży studenckiej z Warszawy i Krasnodaru na temat edukacji i różnych aspektów życia codziennego.

70

71 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (52) / 2016 [s ] ISSN Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej Curie Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania * Prekariat jako produkt postindustrialnego społeczeństwa Współczesne społeczeństwo określane jest jako społeczeństwo postindustrialne. Wśród wielu innych jego określeń możemy wymienić m. in.: społeczeństwo poprzemysłowe, społeczeństwo usługowe, społeczeństwo informacyjne. Najbardziej charakterystyczną cechą tego społeczeństwa jest wytwarzanie i przetwarzanie informacji, będące jednocześnie jego głównym źródłem utrzymania. Wśród innych jego cech możemy wymienić: przewagę zatrudnienia w sferze usług, przejście od produkcji masowej do produkcji dla klienta indywidualnego, rozwój kultury masowej, rozwój międzynarodowej integracji regionalnej, tworzenie się metropolii i megalopolis wraz postępującą koncentracją w nich ludności, rozwój korporacji transnarodowych (2). * Artykuł stanowi zmodyfikowany fragment książki: Edukacja i życie codzienne studentów w Polsce i w Rosji, wydanej w roku 2015 przez Stowarzyszenie Współpracy Polska Wschód.

72 72 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ We współczesnym społeczeństwie obserwujemy dużą stratyfikację społeczną. Wśród nowych zjawisk, zdaniem brytyjskiego uczonego prof. G. Standinga, wymienić należy powstanie nowej kategorii (klasy?) społeczej, którą nazwał on prekariatem (od ang. precarious niepewny) (7). Prekariusze to osoby zatrudniane w różnych elastycznych formach zatrudnienia. Nie mają one, generalnie rzecz ujmując, gwarancji zatrudnienia. Prekariusze to ludzie zdani na kruchą i niepewną egzystencję, na jaką skazana jest spora część światowej populacji ( ). Dotyczy ona ludzi czasowo bezrobotnych, utrzymujących się z dorywczych prac, zatrudnionych na krótkoterminowe umowy, migrujących w poszukiwaniu zarobku, pracujących na częściowe etaty ( ) (6, s. 108). Do prekariatu zalicza się najczęściej: studentów, ludzi młodych wchodzących na rynek pracy, dorosłych o nieciągłym zatrudnieniu (3). Studenci jako prekariusze? G. Standing zalicza studentów do kategorii prekariuszy. Znaczna część studentów bowiem, utrzymuje się z różnych krótkotrwałych prac a niepewność zatrudnienia dotyczy także części z nich. Jednak część z nich nie pracuje, utrzymuje się z dochodów rodziców i trudno ją jednoznacznie do tej kategorii zaliczyć. Cechą charakterystyczną kategorii społecznej studentów (młodzieży akademickiej) jest zawieszenie w strukturze społecznej. To zawieszenie zawiera się: miedzy pozycją społeczną rodziców i własną, między pozycją, do której aspirują, a uzyskaną w danym momencie, między klasą średnią (docelową pozycją aspirujących), a prekariatem, jako stanem niespełnionych aspiracji (1, s. 53; 5, s. 83). Pomoc materialna państwa dla studentów Zarówno w Polsce jak i w Rosji studenci mogą liczyć na pomoc materialną państwa, w przypadku znalezienia się w trudnej sytuacji życiowej.

73 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 73 Ponadto studenci osiągający dobre wyniki w nauce mogą otrzymać stypendia naukowe. Stypendium socjalne w Polsce wypłaca się z funduszu pomocy materialnej. Wysokość stypendium socjalnego uzależniona jest od dochodu na osobę w rodzinie. Np. w Uniwersytecie Warszawskim w roku akademickim 2013/2014 najniższe stypendium socjalne wynosiło 200 zł, a najwyższe 950 zł. Stypendium socjalne może być zwiększone o wysokość dodatku mieszkaniowego. Jego kwota (tzn. stypendium) nie może być mniejsza niż 300 zł i nie większa niż 1050 zł. Ponadto studenci niepełnosprawni mogą otrzymać stypendia specjalne, zależne od stopnia niepełnosprawności: 300 zł w przypadku znacznej niepełnosprawności, 230 zł w przypadku niepełnosprawności umiarkowanej i 150 zł w przypadku lekkiej niepełnosprawności (4). Podobnie jak w Polsce studenci w Rosji otrzymują stypendia socjalne. Ich wysokość jest jednak znacznie mniejsza i wynosi przeciętnie około 1350 rubli. Sytuacja socjalna badanych studentów Źródła finansowania i wsparcia Podstawowym pytaniem w tej kwestii było zainteresowanie tym, skąd z jakich źródeł pochodzą środki na utrzymanie studentów podczas studiów? Zakładano w projekcie badania oraz następnie przy konstrukcji narzędzi badania, że ta sfera funkcjonowania obu zbadanych grup studentów jest (powinna) być silnie uwarunkowana dwoma istotnymi dla ich studiowania faktami, a mianowicie wiekiem studentów oraz formą odbywania studiów. Założenie powyższe wynikało z faktu, iż odsetek polskich studentów do 25 lat wynosi 41,5%, a studentów rosyjskich 97,6%. Natomiast w wieku ponad 31 lat polskich studentów było 45,7%, a rosyjskich jedynie 1,9%. Stąd należało domniemywać, że ta zmienna demograficzna w istotnym zakresie odciśnie swoje piętno na odpowiedziach o źródłach środków na utrzymanie studentów. Drugim elementem tego uwarunkowania jest forma studiowania, a mianowicie studia stacjonarne Rosjan i studia zaoczne Polaków.

74 74 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ Prezentacja wyników z badania pokazuje bogactwo zależności korelacyjnych w zakresie uwarunkowań socjalnych, w jakich funkcjonują studenci z obu badanych uczelni Polski i Rosji. Ogólny obraz źródeł pochodzenia środków, którymi dysponują studenci bez uwzględnienia zależności korelacyjnych - pokazują wyniki z tabeli 1. Poniższe dane, jak i wyniki w pozostałych tabelach będą prezentowane jako malejące według wyników studentów z Polski. Tabela 1. Źródła środków na utrzymanie studentów podczas studiów Studenci Źródła pochodzenia środków Studenci z Rosji z Polski na utrzymanie podczas studiów Liczba % (*) Liczba % (*) 1. pracuję na pełnym etacie ,6 9 4,2 2. otrzymuję stypendium 30 15, ,4 3. otrzymuję środki finansowe od rodziny 14 7, ,0 4. wykonuję dorywczo różne prace 13 6, ,1 5. posiadam własne środki 13 6,8 11 5,1 6. pracuję regularnie na zlecenia 12 6,3 2 0,9 7. pracuję na pół etatu (lub mniej) 10 5, ,6 8. jestem na utrzymaniu współmałżonka 8 4,2 6 2,8 9. z innych źródeł 9 4,7 4 1,9 *) procenty nie sumują się do 100%, gdyż można było wskazać kilka źródeł. Jest oczywiste, że forma studiowania obu badanych zbiorowości studentów w istotnym zakresie rzutowała na ich odpowiedzi. Aż 72% polskich studentów, którzy studiują w trybie zaocznym posiadała środki pochodzące z pracy na pełnym etacie, z których pokrywała czesne i utrzymanie podczas okresu studiowania. Natomiast studenci rosyjscy studiujący w trybie stacjonarnym, gros środków na utrzymanie otrzymują od rodziny wskazywało tak aż 86% studentów.

75 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 75 W kontekście powyższych wyników jawi się zasadnicze pytanie o skalę aktywności studentów polskich i rosyjskich w zakresie samodzielności ekonomicznej. Tak uzyskane wyniki nie pozwalają jednoznacznie na stwierdzenie, która z badanych populacji jest bardziej aktywna w zakresie pozyskiwania niezbędnych środków finansowych na swoje utrzymanie. W tym kontekście ekonomicznej aktywności studentów - należy bowiem abstrahować ze względu na tryb studiowania od tego, że dominującą formą pozyskiwania środków przez studentów polskich jest praca zawodowa, a u studentów rosyjskich pomoc rodziny. Należy bowiem, mieć na uwadze istotny fakt, że nie sama forma studiowania wpływa na taki, a nie inny sposób pozyskiwania środków na utrzymanie podczas studiów. Jest ona w zasadzie tylko zmienną pośredniczącą w tych wysiłkach, i jest prawdopodobnie rezultatem braku możliwości studiowania w trybie stacjonarnym przez polskich studentów oraz warunkowana ich wiekiem. Stąd, jak można domniemywać, powyższe różnice w wynikach dobrze tłumaczą się i wynikają jednoznacznie z faktu takiego lub innego wieku obu badanych grup studentów. I w pewnym zakresie, tę hipotezę, dobrze obrazują wyniki uzyskane w korelacji wieku studentów ze źródłami utrzymania podczas studiów. To jak wiek różnicował ich źródła środków na utrzymanie w trakcie studiowana, a więc i sytuację socjalną, pokazuje tabela 2. Tabela 2. Wiek badanych studentów a źródła utrzymania w trakcie studiowana (w %*) Wiek studentów Źródła pochodzenia środków na utrzymanie podczas studiów Polska Rosja Polska Rosja do 25 lat 26 i więcej lat Liczba % Liczba % Liczba % Liczba % 1. pracuję na pełnym etacie 46 59,0 6 3, ,6 2 40,0 2. otrzymuję środki finansowe od rodziny 12 15, ,3 2 1,8 1 20,0 3. wykonuję dorywczo różne prace 10 12, ,9 3 2,8 0 0,0 4. otrzymuję stypendium 10 12, , ,3 1 20,0 5. pracuję regularnie na zlecenia 9 11,5 2 1,0 3 2,8 0 0,0

76 76 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ Wiek studentów Źródła pochodzenia środków na utrzymanie podczas studiów Polska Rosja Polska Rosja do 25 lat 26 i więcej lat Liczba % Liczba % Liczba % Liczba % 6. posiadam własne środki 9 11,5 11 5,6 4 3,7 0 0,0 7. pracuję na pół etatu (lub mniej) 4 5, ,8 6 5,5 0 0,0 8. jestem na utrzymaniu współmałżonka 3 3,8 5 2,6 5 4,6 1 20,0 9. z innych źródeł 2 2,6 3 1,5 7 6,4 1 20,0 *) procenty nie sumują się do 100%, gdyż można było wskazać kilka źródeł. Aż 90,3% rosyjskich studentów do 25 roku życia otrzymuje środki finansowe na swoje utrzymanie od rodziny, natomiast w tej grupie wiekowej tylko w 15,4% polskich studentów. Rosyjscy studenci w 36,2% otrzymywali także stypendium oraz wykonywali np. dorywczo różne prace (19,9% wskazań). Natomiast zasadniczym źródłem środków na utrzymanie studentów polskich studentów studiów zaocznych - jest praca na pełnym etacie, na co wskazuje 59% studentów do 25 roku życia i aż 82,6% w wieku powyżej 26 roku życia. Analiza uzyskanych wyników wskazuje ponadto, że polscy młodzi studenci wykazują się bardzo zróżnicowaną strukturą różnych form źródeł posiadanych środków na utrzymanie, która sporo odbiega od struktury studentów rosyjskich, chociaż studentów rosyjskich także nie jest jednorodna. Powyżej prezentowane statystyki pokazują także na jeszcze inne, ważne zjawisko. Chodzi o to, że tak w polskich, jak i w rosyjskich warunkach obserwuje się odchodzenie od państwowego finansowania studiów. Dane z tabeli 1. pokazują, że w polskiej uczelni stypendium otrzymuje jedynie 15,8% studentów, a w rosyjskiej 34,4%. Wielkości te, i różnice w odsetkach, są prawdopodobnie uwarunkowane formalno-prawnym i merytorycznym typem obu uczelni. Jednakże one wszystkiego nie tłumaczą. Zjawisko to odnotowane w takich odsetkach oznacza, że edukacja, a szerzej nauka we spółczesnym świecie kosztuje coraz więcej samych studentów i ich rodziny. Jeżeli uznać obie badane uczelnie, w przybliżeniu, za typowe dla pol-

77 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 77 skiego i rosyjskiego systemie nauczania i finansowania nauki, to tym samym oznacza to, że finansowanie edukacji młodego pokolenia tak w Polsce, jak i w Rosji, spada coraz bardziej na samych studentów i ich rodziny. Wskazuje na ten fakt to, że z własnych środków utrzymuje się i pokrywa czesne za naukę aż 84,2% polskich studentów i 65,6% studentów rosyjskich. Tak więc, na podstawie danych empirycznych z badania można sformułować ostrożną hipotezę, że tak polski, jak i rosyjski system finansowania nauki coraz bardzie upodobniają się do zachodnich systemów finansowania edukacji społecznej. Ustalenia te wskazują na zasadnicze różnice występujące w podstawowych mechanizmach finansowania bazy socjalnej studentów w obu badanych typach uczelni. Należy w związku z tym mieć na uwadze, że struktura tak uzyskiwanych środków na funkcjonowanie i studiowanie w tak odmiennych typach uczelni, będzie miała wpływ na opinie i oceny obu badanych grup studentów w kolejno analizowanych sferach. Pytaniem jest, czy także inne determinanty różnicują poziom pozyskiwanych środków finansowych na utrzymanie podczas studiów. Wydaje się, że taką zmienną jest miejsce stałego zamieszkiwania (nie studiowania), a więc miejsce skąd pochodzą studenci. Ta wielkość wskazuje na rodzinne środowisko wychowania, na uwarunkowania urbanistyczne i cywilizacyjne badanych studentów. Otóż okazuje się, że miejscowości, z których pochodzą badani studenci polscy i rosyjscy są podobnej wielkości, i są wskazywane w podobnych odsetkach. To oznacza, że pozyskane wyniki świadczą, że wielkość ośrodków stałego zamieszkiwania (nie studiowania) obu badanych grup studentów jest w ogólnych zarysach podobna. Pokazują to dane zawarte w tab. 3. W zasadzie tylko jedna wartość z tabeli 3. zasługuje na szczególne analityczne uwypuklenie i omówienie. Chodzi o spore różnice procentowe wiejskiego środowiska rodzinnego badanych studentów z obu uczelni. Z wiejskiego środowiska rodzinnego pochodzi tylko 14,9% studentów z Krasnodaru, a studentów polskich 23,9%.

78 78 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ Tabela 3. Miejsce stałego zamieszkania (pochodzenia) badanych studentów Miejsce stałego zamieszkiwania studentów z Polski z Rosji liczba % liczba % 1. miasto powyżej 500 tys. mieszkańców 88 46, ,8 2. miasto od 500 do 50 tys , ,4 3. miasto poniżej 50 tys. mieszkańców 27 14, ,9 4. wieś 45 23, ,9 Razem , ,0 Aż co czwarty polski student jest rodzinnie zakorzeniony na wsi, co może wskazywać, na zjawisko - prawdopodobne - większej ruchliwości społecznej polskich studentów. I odwrotnie, wskazuje to, że rosyjskie środowisko studenckie jest w swojej masie zdominowane przez żywioł miejski. Oznacza to, że występuje zjawisko pewnego elitaryzmu w doborze studentów w Państwowym Krasnodarskim Uniwersytecie Kultury i Sztuki. Świadczy o tym fakt, że aż 85,1% studentów z tej uczelni pochodzi ze środowisk miejskich. Na tak wysoki odsetek studentów rosyjskich w Państwowym Krasnodarskim Uniwersytecie Kultury i Sztuki mogła mieć także wpływ nazwa, charakter i specjalizacja tego uniwersytetu. Wydaje się, że już z samej nazwy tej uczelni emanuje jej miejski charakter. Czy ta odnotowana struktura pochodzenia studentów obu badanych krajów ma różnicujący wpływ na korelacje dotyczące miejsca zamieszkiwania z tym, z jakich źródeł pochodzą środki na utrzymanie podczas studiów badanych studentów? Pokazują to wyniki zawarte w tabeli 4. Rozkład otrzymanych statystyk pokazuje, że powyżej zarysowane ustalenia, utrzymały w głównych zarysach ważność i zaobserwowane tendencje. Tym samym można stwierdzić, że miejsce zamieszkiwania nie różnicuje w istotnym zakresie źródeł i wielkości środków utrzymania w trakcie studiów studentów z badanych obu uczelni. Podobne tendencje, tj. słabego wpływu, pokazują statystyki korelacyjne dotyczy wpływu miejsca mieszkania podczas studiów, tj. faktu zamieszkiwania we własnym

79 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 79 domu lub domu rodziców, lub (co było w korelacjach traktowane jako druga odrębna kategoria) w wynajętym mieszkaniu (na tzw. stancji), w akademiku, u znajomych, kolegów, lub gdzieś indziej. Nie odnotowano także istotnych różnic w statystykach podobnych jak wyżej - gdy analizujemy korelacyjny wpływ kierunku studiów na źródła pochodzenia środków na utrzymanie podczas studiów. Tabela 4. Miejsce zamieszkania badanych studentów a źródła środków utrzymania w trakcie studiów (w *) Źródła pochodzenia środków na utrzymanie podczas studiów Miasto Miejsce stałego zamieszkania Wieś Polskie Rosyjskie Polska Rosyjska Licz ba % Licz ba % % Liczba Liczba 1. pracuję na pełnym etacie ,6 8 4, ,7 0 0,0 2. otrzymuję stypendium 24 16, ,3 6 13, ,3 3. posiadam własne środki 10 7,0 9 5,4 3 6,7 1 3,6 4. pracuję regularnie na zlecenia 9 6,3 1 0,6 3 6,7 1 3,6 5. otrzymuję środki finansowe od rodziny 9 6, ,6 5 11, ,3 6. pracuję na pół etatu (lub mniej) 8 5, ,4 2 4,4 3 10,7 7. wykonuję dorywczo różne prace 7 4, ,8 6 13,3 6 21,4 8. jestem na utrzymaniu współmałżonka 7 4,9 5 3,0 1 2,2 1 3,6 9. z innych źródeł 6 4,2 3 1,8 3 6,7 1 3,6 *) procenty nie sumują się do 100%, gdyż można było wskazać kilka źródeł. % Powyższe ustalenia pokazują podstawowe źródła środków finansowych na utrzymanie podczas studiów. Będą one w kolejnych analizach bazą różnych ocen i opinii. Opinii między innymi ocen dotyczących tego, czy środki finansowe, które były w dyspozycji badanych studentów były wystarczające na ich potrzeby eduka-

80 80 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ cyjne. Problem dotyczy tego, że odrębną sprawą jest precyzyjne ustalenie źródeł pochodzenia środków na utrzymanie podczas studiów, a więc twardych faktów, a odrębną sprawą jest ocena tego, czy są one wystarczające tak dla typowych stacjonarnych studentów rosyjskich, jak i dla bardziej dojrzałych, polskich studentów studiów zaocznych. Te drugie oceny dotyczą bowiem, już sfery wartości, a nie faktów. Psychologiczne i społeczne podejście jednych i drugich studentów do oceny poziomu posiadanych środków finansowych, było przecież silnie uwarunkowane odrębnymi systemami potrzeb studentów, ukształtowanymi w odmiennych realiach gospodarczych i kulturowych tak Polski, jak i Rosji. Statystyki dotyczące tego problemu zawarte są w tabeli Ocena środków finansowych na potrzeby edukacyjne, które były w dyspozycji studentów Skala oceny Studenci polscy Studenci rosyjscy liczba % Liczba % 1. zdecydowanie tak 36 19, ,4 2. raczej tak 89 47, ,9 3. raczej nie 41 21, ,2 4. zdecydowanie nie 22 11,7 16 7,5 Razem , ,0 Dla jaśniejszego zobrazowania powyższych zależności korelacyjnych, celowa okazała się agregacja danych w szersze kategorie analityczne. Jeżeli więc prezentowane wyniki zawarte w powyższej tabeli, a dotyczące tego, czy posiadane środki finansowe na potrzeby edukacyjne były wystarczające, zagregujemy następująco: zdecydowanie tak i raczej tak w jedną kategorię tak, i analogicznie zdecydowanie nie i raczej nie, w nie to otrzymamy następujące statystyczne agregaty: studenci polscy: tak 66,4% nie 33,5%, studenci rosyjscy: tak 74,3% - nie 25,7%.

81 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 81 Jest interesujące, że obie badane grupy studentów są w większości w ogólnych zarysach zadowoleni ze swoich środków finansowych, którymi dysponowali w trakcie studiowania. Uzyskane wyniki wskazują jednakże na nieznaczne większe zadowolenie z posiadanych środków przez studentów rosyjskich. Trudno jednoznacznie ocenić, czy oznacza to, że były one wyższe od środków posiadanych przez studentów polskich, czy też oznacza to, że rodziny studentów rosyjskich są bogatsze od polskich, i większym zakresie finansują swoje dzieci. Należy w związku z tym ustalić, czy poziom tego zadowolenia dotyczy równomiernie całej badanej populacji studentów, czy też jest on zróżnicowany np. płcią, wiekiem, czy innymi czynnikami społecznymi, to jest innymi zmiennymi metryczkowymi. Kolejne analizy pozwolą na pewną weryfikację uwarunkowań skali powyższego zadowolenia. I tak, kolejna tabela ze danymi statystycznymi zawiera informacje dotyczące tego, w jakim zakresie zmienna płci różnicuje oceny dotyczące zadowolenia z wielkości posiadanych środków finansowych, którymi dysponowały studentki i studenci z obu badanych uczelni. Pokazują to dane zawarte w tabeli 6. Tabela 6. Ocena środków finansowych, które były w dyspozycji studentów Płeć Studentki studenci skala oceny polskie rosyjskie polscy rosyjscy Liczba % Liczba % Liczba % Liczba % 1. zdecydowanie tak 33 19, ,4 3 20,0 7 21,2 2. raczej tak 79 45, , , ,5 3. raczej nie 39 22, ,1 1 6,7 6 18,2 4. zdecydowanie nie 21 12,2 11 6,4 1 6,7 3 9,1 Jeżeli dokonamy podobnej agregacji danych, jak przy analizie statystyk z tabeli 5, to wyniki agregacji danych przedstawiają się następująco:

82 82 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ studentki polskie: tak 65,1% nie 34,9%, studentki rosyjskie: tak 74,6% - nie 25,5%; studenci polscy: tak 86,7% nie 13,4%, studenci rosyjscy: tak 72,7% - nie 27,3%. Wyniki dotyczące oceny tego, czy środki finansowe, które są w dyspozycji studentów w trakcie studiów są dla nich wystarczające, w korelacji z płcią badanych, wskazują na występujące różnice w tych ocenach. I tak oceny polskich studentów są silnie zróżnicowane. Tylko 65,1% polskich studentek twierdzi, że są one dla nich wystarczające, a studenci akceptują je aż w 86,7%. Natomiast studentki i studenci rosyjscy akceptują posiadane środki finansowe w podobnym, wysokim odsetku. Co może powodować, że studenci rosyjscy obu płci, są bardziej zadowoleni z posiadanych środków finansowych przeznaczonych na edukację? Czy mają tych środków więcej aniżeli studenci polscy, którzy przecież aż w 72,6% pracują zawodowo, a tym samym sami je wypracowują i określają ich wielkość? Czy można postawić ostrożną hipotezę, że studenci rosyjscy, traktując ich jako całość, są bogatsi od Polaków? Czy tym wyznacznikiem może być okoliczność, że studenci rosyjscy w swojej masie w większym odsetku pochodzą z miast, a studenci polscy ze wsi? W badaniu nie zakładano, aby weryfikować poziom zamożności studentów, bowiem nie to było celem badania, pomimo, że w ankiecie było zawarte jedno pytanie o posiadanie przez studenta, a w domyśle raczej przez jego rodzinę, różnych dóbr. Nie mamy więc jednoznacznych danych, aby zweryfikować powyższą hipotezę. Jednakże dysponujemy jednym wskaźnikiem, który w pewnym zakresie pomoże ją pośrednio zweryfikować. Otóż w ankiecie było zawarte następujące pytanie: Czy studenci kupują produkty luksusowe? Co prawda w pytaniu ankiety nie było dookreślone, co należało rozumieć przez produkty luksusowe, ale istotą tego pytania było sondowanie o elitarne zachowania rynkowe badanych studentów, zachowania odbiegające od zachowań przeciętnych. Poniższe statystyki zawarte w tabeli 7, są wielce interesujące, dla rozumienia i wyjaśnienia powyższych ustaleń.

83 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 83 Tabela 7. Zakupy produktów luksusowych przez studentów Studenci z Polski Studenci z Rosji liczba % liczba % 1. zdecydowanie tak 4 2, ,3 2. raczej tak 33 17, ,5 3. raczej nie 99 52, ,1 4. zdecydowanie nie 22 11,7 5 2,5 5. trudno powiedzieć 30 16, ,6 Jeżeli dokonamy podobnej agregacji danych, jak przy analizie statystyk z tabeli 5, to wyniki przedstawiają się następująco (bez agregacji trudno powiedzieć ): studenci polscy: tak 19,7% nie 64,4%, studenci rosyjscy: tak 72,8% - nie 12,6%. Jest wielce zastanawiające, jak duże dysproporcje występują w ocenach studentów polskich i rosyjskich w tym zakresie. Niezależnie od tego co badani studenci rozumieją przez produkty luksusowe, to jednak studentów rosyjskich w zdecydowanie wyższym odsetku stać na te produkty proporcja: 19,7% studenci polscy, i 72,8% studenci rosyjscy. Może to świadczyć o większej skali zamożności rodziców studentów rosyjskich, większej od zamożności dorosłych polskich studentów, którzy sami zawodową pracą zarabiają na swój byt. Stąd powyższe porównanie może być problematyczne, ponieważ porównujemy tu w zasadzie zamożność polskich studentów, ale de facto w tzw. średnim wieku, a więc studentów często dopiero na dorobku, z ustabilizowanymi finansowo, dorosłymi rodzinami studentów rosyjskich. Tym niemniej, statystyki większej zamożności studentów rodzin rosyjskich, rodzin z przeważającego środowiska miejskiego, są wyraźnie ukierunkowane i jednoznaczne. Stąd, pytanie: czy powyższa tendencja będzie także zauważalna przy korelacji pytania o kupowanie produktów luksusowych z płcią studentów. Pokazują to wyniki zawarte w tabeli 8.

84 84 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ Tabela 8. Zakup produktów luksusowych a płeć studentów Płeć studentka student polska rosyjska polski rosyjski Liczba % Liczba % Liczba % Liczba % 1. zdecydowanie tak 4 2, ,5 0 0,0 8 26,7 2. raczej tak 26 15, ,5 7 46,7 9 30,0 3. raczej nie 96 55, ,2 3 20,0 3 10,0 4. zdecydowanie nie 20 11,6 4 2,4 2 13,3 1 3,3 5. trudno powiedzieć 27 15, ,4 3 20,0 9 30,0 Razem , , , ,0 Jeżeli przy analizie wyników z powyższej tabeli dokonamy podobnej agregacji danych, jak przy analizie statystyk z tabeli 5, to wyniki przedstawiają się następująco (brakujące dane do 100% stanowią odpowiedź trudno powiedzieć ): studentki polskie: tak 17,3% nie 67,1%, studentki rosyjskie: tak 76,0% - nie 12,6%; studenci polscy: tak 46,7% nie 33,3%, studenci rosyjscy: tak 56,7% - nie 13,3%. W analizie powyższych danych możemy znaleźć wyraźną tendencję dotyczącą większej zamożności studentek rosyjskich niż polskich. Aż 76% studentek rosyjskich stać na kupowanie luksusowych produktów, a jedynie 17,3% studentek polskich. Natomiast w tych statystykach tylko 10% studentów rosyjskich było bardziej zamożnych od studentów polskich. Analiza korelacji, dotyczącej oceny tego, czy środki finansowe były wystarczające na potrzeby edukacyjne, z kolejną determinantą, taką jak wiek studentów, nie wykazała istotnych różnic, tak u polskich jak i rosyjskich studentów. Analiza korelacyjna w tej płaszczyźnie jest jednakże utrudniona, ze względu na stosunkowo jednorodny,

85 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 85 niski wiek studentów stacjonarnych z Państwowego Krasnodarskiego Uniwersytetu Kultury i Sztuki. Także fakt bycia przez studentów w związkach małżeńskich okazał się słabo różnicującą zmienną wyjaśniającą tego, czy wystarcza lub nie studentom środków finansowych na potrzeby edukacji. Podobnie stosunkowo słabe uwarunkowania korelacyjne odnotowujemy, gdy uwzględni się w analizie rok studiów, a także tryb studiowania. Uwaga dotycząca tej ostatniej determinanty wynika z faktu, że w grupie badawczej studentów rosyjskich nie byli badani studenci studiów zaocznych. Inne zmienne wyjaśniające poziom zadowolenia z posiadanych środków na utrzymanie podczas studiów, w korelacji z np. miejscem zamieszkania, rokiem studiów, czy kierunkiem studiów także słabo różnicują poziom tego zadowolenia. Na przykład fakt miejsca zamieszkania (środowiska pochodzenia) następująco wpływa na te oceny zob. tabela 9. Tabela 9. Środki finansowe na potrzeby edukacyjne a miejsce zamieszkania miejsce zamieszkania miasto wieś polskie rosyjskie polska rosyjska Liczba % Liczba % Liczba % Liczba % 1. zdecydowanie tak 28 19, ,9 8 17,8 5 17,2 2. raczej tak 68 48, , , ,7 3. raczej nie 31 22, ,2 9 20,0 7 24,1 4. zdecydowanie nie 14 9,9 12 7,1 8 17,8 2 6,9 Razem , , , ,0 Jeżeli przy analizie wyników z powyższej tabeli dokonamy podobnej agregacji danych, jak przy analizie tabeli 5, to wyniki dotyczące powyższych zależności korelacyjnych przedstawiają się następująco: Studenci mieszkujący w mieście:

86 86 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ Studenci polscy: tak 68,1% nie 31,9%, Studenci rosyjscy: tak 74,7% - nie 25,3%; Studenci mieszkujący na wsi: Studenci polscy: tak 62,2% nie 37,8%, Studenci rosyjscy: tak 68,9% - nie 31,1%. Powyżej zagregowane statystyki nie pozostawiają złudzeń; nieznacznie bardziej zadowoleni z posiadanych środków finansowych są studenci rosyjscy, niezależnie od tego skąd pochodzą, z miasta, czy ze wsi. Natomiast miejsce zamieszkiwania podczas studiów ma, jak się okazuje, wpływ na ocenę tego, czy środki finansowe będące w posiadaniu studentów są wystarczające. Pokazuje to tabela 10. Tabela 10. Środki finansowe na potrzeby edukacyjne a zamieszkanie podczas studiów Mieszkanie w domu rodziców + we własnym domu pozostałe kategorie zamieszkania Polska Rosja Polska Rosja Liczba % Liczba % Liczba % Liczba % 1. zdecydowanie tak 29 19, ,2 7 19, ,8 2. raczej tak 76 51, , , ,2 3. raczej nie 27 18, , , ,9% 4. zdecydowanie nie 17 11,4 2 2,6 4 11, ,2 Razem , , , ,0 Jeżeli przy analizie wyników z powyższej tabeli dokonamy podobnej agregacji danych, jak w tabeli 5, to wyniki dotyczące powyższych zależności korelacyjnych przedstawiają się następująco:

87 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 87 Studenci mieszkujący w domu rodziców lub we własnym domu: Studenci polscy: tak 70,5% nie 29,5%, Studenci rosyjscy: tak 82,9% - nie 17,1%; Studenci mieszkujący w akademiku, na stancji, u kolegi Studenci polscy: tak 52,7% nie 47,3%, Studenci rosyjscy: tak 68,0% - nie 32,0%. Uzyskane wyniki wskazują na zdecydowanie większą skalę zadowolenia z posiadanych środków finansowych potrzebnych na proces edukacyjny przez studentów rosyjskich, niż polskich, i to niezależnie od tego, czy mieszkają oni w domu rodziców (lub we własnym domu), czy też mieszkają w akademiku, na stancji lub gdzieś indziej. Zwraca uwagę skala zadowolenia z posiadanych środków finansowych, aż 82,9% studentów rosyjskich mieszkających w domu rodziców lub we własnym domu jest zadowolonych. Natomiast fakt zamieszkiwania w akademiku, na stancji, u kolegi, obniża już odsetek studentów rosyjskich zadowolonych z posiadanych środków finansowych (68,0%). A fakt zamieszkiwania w akademiku, na stancji lub gdzieś indziej obniża jeszcze bardziej odsetek studentów polskich, którzy są zadowoleni z posiadanych środków finansowych niezbędnych na edukację (tylko 52,7%). Powyższe ustalenia wskazują na pozytywny wpływ dobrych, własnych warunków lokalowych na skalę zadowolenia z posiadanych środków finansowych niezbędnych w procesie studiowania. Natomiast najbardziej niezadowoleni z posiadanych środków finansowych przeznaczonych na proces studiowania są studenci polscy (47,3%), którzy podczas studiowania zamieszkują poza własnym domem. Nie dziwi taka ocena, gdyż w ich wypadku oznacza to, iż z własnej kieszeni muszą pokrywać opłaty za wynajem lokum. Ważnym zagadnieniem codziennego życia studentów, coraz bardziej istotnym w związku z tempem życia, przemianami społecznymi i cywilizacyjnymi, postępującą globalizacją i rozwojem społeczeństw, jest stres wynikający z różnych problemów życiowych, ale także, co jest istotne dla studentów, z problemów edukacyjnych i socjalnych. Ta kategoria analizy należy więc do sfery zagadnień z pogranicza psy-

88 88 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ chologii, ale także i sfery ekonomicznej. Wskazuje na realne mechanizmy usytuowania studenta w świecie wzajemnych relacji z bliższym, czy dalszym środowiskiem. Stanowi o występujących relacjach rodzinnych, towarzyskich, czy koleżeńskich. Informuje nas o psychologicznym nastawieniu studenta do realnych możliwości w razie wystąpienia różnych problemów życiowych, czy zjawisk stresowych. Wskazuje ponadto o skali samodzielności, lub niesamodzielności, w rozwiązywaniu problemów, np. edukacyjnych, psychologicznych, czy finansowych lub socjalnych. Wskazuje na najbliższe otoczenie studentów, na ich relacje komunikacyjne ze środowiskiem społecznym, a co się z tym wiąże, również na wsparcie, jakiego mogą od niego uzyskać w trudnych dla nich sytuacjach życiowych, czy edukacyjnych. Jedno z pytań ankiety sondowało te zagadnienia. Dane na ten temat przedstawiają wyniki zawarte w tabeli 11. Tabela 11. Środowiska, na które mogą liczyć studenci w trudnych sytuacjach Na kogo mogą liczyć studenci w codziennym życiu, od kogo mogą oczekiwać wsparcia? Studenci z Polski Studenci z Rosji Liczba % Liczba % 1. rodziców , ,2 2. przyjaciół 95 50, ,2 3. własną rodzinę 89 47, ,3 4. współmałżonka 63 33,3 9 4,2 5. narzeczonego/narzeczonej 38 20, ,7 6. kolegów (koleżanek) ze studiów 29 15, ,0 7. osób z forum internetowego 2 1,1 2 0,9 8. nie oczekuję wsparcia od nikogo, z problemami radzę sobie sam/sama 14 7,4 20 9,3 9. na kogoś innego 0 0,0 15 7,0 W przedstawionej statystyce w tabeli 11. zwracają uwagę wyraźne dysproporcje w ocenach pomiędzy studentami z Polski i Rosji w zakresie tego, kto jest dla nich oparciem w trudnych sytuacjach życiowych, czy socjalnych.

89 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 89 Dwie kategorie studenckiego otoczenia wyraźnie dominują wśród tych środowisk, na które mogą liczyć studenci w trakcie procesu studiowania. Są to rodzice i rodzina. Problem w tym, że dla zdecydowanego odsetka studentów rosyjskich rodzice i rodzina jest prawdopodobnie kategorią tożsamą. Chodzi o to, że kawalerem lub panną jest aż 91,7% studentów rosyjskich, a polskich tylko 45,2%. Mężatek lub żonatych jest 46,3% studentów polskich, a rosyjskich jedynie 7,3%. Gdy więc aż 91,7% rosyjskich studentów (panien lub kawalerów) twierdzi, że mogą liczyć na własna rodzinę, to mają prawdopodobnie na uwadze swoich rodziców, a nie własne rodziny, których jeszcze nie założyli. Natomiast jeżeli polski żonaty student lub zamężna studentka, których jest 46,3%, twierdzi, że może liczyć na rodzinę, to ma myśli własną założoną rodzinę, a nie rodziców, bowiem takich studentów jest 47,1%. I taką interpretację należy mieć na uwadze analizując powyższe statystyki. Tak więc, o ile rodziców, jako osoby wspierające w trudnych chwilach, znacznie częściej wskazują studenci rosyjscy - 84,2%, to polscy studenci w 59,3%. W tej sytuacji oceny studentów rosyjskich studiujących w trybie stacjonarnym wskazują na niemal pełne uzależnienie od środowiska rodzinnego. Natomiast studenci polscy, studiujący zaocznie wskazywali w 47,1% na własną rodzinę, od której mogą oczekiwać wsparcia, a studenci rosyjscy tylko w 22,3%. Jest interesujące, ze w podobnych odsetkach studenci tak polscy, jak i rosyjscy mogą polega na przyjaciołach polscy w 50,3%, a rosyjscy 57,2%. Jednakże jest wielce zastanawiające, jak wysoki odsetek polskich studentów wskazało na przyjaciół, a nie na rodzinę (47,1% wskazań), na których mogą liczyć i oczekiwać wsparcia. Jeszcze bardziej zastanawiający jest fakt, że polscy studenci bardziej mogą liczyć na przyjaciół niż na własnego współmałżonka (33,3%). Co ciekawe, także studenci rosyjscy w wysokim odsetku mogą liczyć na przyjaciół 57,2% wskazań. W tym kontekście, z psychologicznego punktu widzenia, kategoria przyjaciół nabiera znacznie głębszego wymiaru. Wydaje się, że w tym przypadku, o takiej opinii decyduje kontekst studiowania. Przy powstających problemach podczas wykonywania pracy zawodowej i studiowania, bardziej pomocnymi okazują się dla studentów

90 90 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ przyjaciele, a nie współmałżonek, który może być niekiedy utrudnieniem, a nie wsparciem, czy pomocą. Natomiast na kolegów (koleżanki) ze studiów, na których/e mogą liczyć studenci w trudnych chwilach wskazywali w znacznie niższym odsetku tak polscy studenci 15,3% wskazań, jak i studenci rosyjscy 13,0%. W kontekście analizy problemu wsparcia okazuje się, że przyjaciel to nie to samo co kolega ze studiów. Relacje koleżeńskie są znacznie luźniejsze i mniej owocne, czy pomocne od relacji przyjacielskich. 33,3% polskich studentów może także polegać, i oczekiwać wsparcia od współmałżonka, a tylko 4,2% studentów rosyjskich. W wypadku studentów polskich odsetek ten wskazuje na symptomatyczne zjawisko, stosunkowo małego wsparcia studiującego współmałżonka. Oznacza to bowiem, że 33,3% studiujących studentów polskich wśród 46,3% studentów będących w związkach małżeńskich, może liczyć ma wsparcie współmałżonka. A wiec, aż 13% polskich studentów jest w tej kwestii osamotnionych. Może to wskazywać, że ta grupa studentów jest w mało komfortowej sytuacji rodzinnej, lub np. w trudnych relacjach rodzinnych. Natomiast niska statystycznie zależność u studentów rosyjskich od współmałżonka jest w pewnym stopniu oczywista, jeżeli uwzględni się fakt, że tylko 7,3% rosyjskich studentów jest w związkach małżeńskich. Jednakże ta mała populacja może liczyć na wsparcie 4,2% współmałżonków. Analiza danych z tabeli 11. wskazuje ponadto, że odsetki studentów tak polskich, jak i rosyjskich, dla których pomocni okazują się koledzy ze studiów, przyjaciele czy narzeczeni nie różnią się w obu badanych uczelniach w istotnym zakresie. Może to wskazywać na podobne zjawiska w komunikacji społecznej, i relacjach międzyludzkich, niezależnie od tego, czy dotyczy to środowiska dojrzałych zaocznych polskich studentów, czy też rosyjskiej młodzieży akademickiej studiów stacjonarnych. To może być także pewną ogólną wskazówką, że zachowania i procesy komunikacji społecznej środowisk uczelnianych w obu krajach, przecież o nieco odmiennej kulturze, ulegają swoistej konwergencji.

91 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 91 Jest także wielce zaskakujące, że tylko po dwu studentów polskich i rosyjskich (1,1% i 0,9%) wskazywało, że źródłem ich wsparcia są osoby z forum internetowego. Taka niska skala tych odsetek może wskazywać na dwa różne zjawiska. Po pierwsze, stawia to pod znakiem zapytania powszechne przekonanie o tym, że młodzi ludzie, w tym studenci, tak polscy, jak i rosyjscy, masowo szukają w przestrzeni wirtualnej, różnego rodzaju wsparcia np. emocjonalnego. Wydaje się, że te niskie procenty, tym bardziej wykluczają oczekiwanie wsparcia edukacyjnego czy naukowego. Po drugie, teoria, że fora internetowe stają się nieodzownym, czy wręcz codziennym elemenem życia młodego pokolenia, w tym studentów, a wiec przyszłej inteligencji, jest w przypadku badanych studentów, zbyt daleko idącym uogólnieniem. Odnotowane niskie statystyki w tej kwestii mogą natomiast stanowić niewygodny argument za tezą, że jest to zjawisko pewnego zapóźnienia informatycznego środowiska badanych studentów. Także tylko kilka procent całej badanej populacji wskazuje, że nie potrzebuje wsparcia od nikogo, samodzielnie dając sobie radę z problemami. W populacji polskich studentów odpowiedź tę wskazało 7,4% badanych, a w populacji rosyjskiej nieco więcej, bo 9,3%, co stanowi jednak niewielką różnicę. Jednakże te odsetki wskazują na niepokojące zjawisko. Chodzi o to, że odsetek studentów wskazujących na samodzielność w rozwiązywaniu swoich problemów jest bardzo niski. Być może, że w wypadku polskich studentów zjawisko to jest uwarunkowane faktem wykonywania pracy zawodowej, przy jednoczesnym studiowaniu. Do tego dołączają się problemy wynikające ze związków małżeńskich. Może to powodować, że ta koniunkcja stwarza studiującym wiele problemów tak natury edukacyjnej, logistycznej, jaki i ekonomicznej. Fakt ten powoduje w rezultacie niski współczynnik osób samodzielnie rozwiązujących swoje problemy. Powyższe ustalenia dotyczą całej badanej populacji studentów, bez różnicowania ich w różnych kategoriach demograficznych, czy społecznych. Korelacje zagadnienia dotyczącego potencjalnego wsparcia w trudnych sytuacjach życiowych studenta

92 92 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ mogą jednak wykazywać w opiniach na ten temat pewne zróżnicowanie. Tabela 12. pokazuje korelacje tego problemu z kontekście płci studentów. Tabela 12. Źródla wsparcia studentów a płeć badanych Środowiska, na które mogą liczyć studenci w trudnych sytuacjach Licz ba Studentka Płeć student polska rosyjska polski rosyjski % Lic zba % Licz ba % Liczba % 1. rodziców , ,5 8 53, ,9 2. własną rodzinę 83 48, ,8 5 33,3 9 29,0 3. przyjaciół 82 47, , , ,4 4. współmałżonka 63 36,4 8 4,7 2 13,3 1 3,2 5. narzeczonego/narzeczonej 36 20, ,9 2 13,3 3 9,7 6. kolegów ze studiów 24 13, ,3 4 26,7 6 19,4 7. osób z forum internetowego 1 0,6 1 0,6 1 6,7 1 3,2 8. nie oczekuję wsparcia od nikogo, z problemami radzę sobie sam/sama 12 6,9 16 9,4 2 13,3 3 9,7 9. na kogoś innego 4 2,3 12 7,0 0 0,0 3 9,7 Analiza wyników z tabel 11. i 12. wskazuje na spore rozbieżności w opiniach, od kogo mogą oczekiwać wsparcia. Dotyczy to zwłaszcza opinii studentów płci męskiej. Jeżeli opinie polskich studentek w pewnym przybliżeniu są zbieżne z wynikami całej badanej populacji, to opinie studentów odbiegają w kilku punktach od średniej opinii. I tak, jeżeli oczekiwane wsparcie od rodziców jest podobne u polskich studentek i studentów, to już od własnej rodziny to oczekiwane wsparcie jest różne: chce go 48,0% studentek, i tylko 33,3% studentów. Oznacza to, że wsparcie od własnej rodziny jest znacznie silniej oczekiwane przez studentki, niż studentów. Wynikające z płci różnice jeszcze silniej uwypukliły się, gdy analizujemy opinie dotyczące

93 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 93 o oczekiwania wsparcia od przyjaciół. Tylko 47,4% studentek liczy na takie wsparcie, a studenci aż w 80%. Czy może to oznaczać, że studentki są bardziej sceptyczne co do relacji z przyjaciółmi niż studenci, a ci z kolei bardziej pewni wzajemnych relacji z przyjaciółmi? Konkurencyjną hipotezą wyjaśniającą te różnice w postawach studentek i studentów wobec przyjaciół może być przypuszczenie, ze studentki bardziej twardo stąpają po ziemi i bardziej realistycznie oceniają stosunki społeczne wynikające z komunikacji społecznej, aniżeli to deklarują studenci. Pewną wskazówką co do przyczyn tak zróżnicowanych opinii, są wyniki odnośnie tego, jaki poziom wsparcia oczekiwany jest od współmałżonka. Otóż studentki w 36,4% wskazują na współmałżonka, na którego wsparcie mogą liczyć (średnia dla całej populacji polskich studentów 33,3%), natomiast studenci tylko w 13,3%. Czyżby to oznaczało, że w tak niskim odsetku polscy studenci mogą liczyć na swoje współmałżonki? Jeżeli te ustalenia byłyby prawdą, to mogło by to wskazywać na poważny kryzys we wzajemnych relacjach małżeńskich. Okazuje się, że kategoria wieku w korelacji z oczekiwaniami wsparcia w trudnych sytuacjach także różnicuje opinie studentów. W analizie wiek studentów zgrupowano w dwie kategorie: do 25 lat i powyżej 25 lat. Taka dokonana agregacja spowodowała, że w kategorii wieku powyżej 25 lat, w próbce rosyjskiej znalazła się 5 studentów, co eliminuje ich z analiz statystycznych. Oznacza to, że de facto możemy analizować występujące różnice w opiniach grup studentów polskich i rosyjskich tylko pomiędzy kategoriami wieku do 25 lat, ale także różnice w opiniach pomiędzy polskimi studentami w obu zagregowanych kategoriach wiekowych. Dane na ten temat pokazują wyniki zawarte w tabeli 13. W kategorii wieku do 25 lat różnice w opiniach studentów polskich i rosyjskich występują jedynie w dwóch relacjach: pierwszej, gdy studenci rosyjscy w 87,2% mogą oczekiwać wsparcia od rodziców, a polscy studenci w 69,2%. Natomiast polscy studenci w tym wieku w wyższym odsetku (34,6%) niż studenci rosyjscy (18,9%) mogą liczyć na wsparcie od narzeczonej/narzeczonego. Oczekiwania od innych kategorii bliskich osób nie różnią się istotnie w opiniach między sobą pomiędzy polskimi i rosyjskimi studentami.

94 94 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ Natomiast występują istotnie różnice w opiniach pomiędzy studentami polskimi w wieku do i ponad 25 lat. Na przykład młodsi polscy studenci liczą bardziej niż starsi studenci na rodzinę różnica 69,2% do 53,2%, na narzeczoną/narzeczonego różnica 34,6% do 18,9%. Natomiast starsi studenci w wyższym odsetku niż młodsi studenci liczą na własna rodzinę różnica 64,2% do 23,1%, i na współmałżonka różnica 51,4% do 11,5%. Oczekiwania od innych kategorii bliskich osób ma temat oczekiwanego wsparcia w trudnych sytuacjach życiowych studentów nie różnią się istotnie w opiniach pomiędzy polskimi studentami w obu kategoriach wiekowych. Tabela 13. Źródła wsparcia studentów a ich wiek Środowiska, na które mogą liczyć studenci w trudnych sytuacjach do 25 lat Wiek studentów 26 i więcej lat polskich rosyjskich polskich rosyjskich Licz ba 1. rodziców 54 69, , ,2 1 20,0 2. własną rodzinę 18 23, , ,2 1 20,0 3. przyjaciół 48 61, , ,2 1 20,0 4. kolegów (koleżanek) ze studiów 12 15, , ,7 1 20,0 5. współmałżonka 9 11,5 8 4, ,4 1 20,0 6. narzeczonego/narzeczonej 27 34, , ,1 0 0,0 7. osób z forum internetowego 1 1,3 1 0,5 1 0,9 1 20,0 8. nie oczekuję wsparcia od nikogo, z problemami radzę sobie sam/sama 6 7,7 19 9,7 7 6,4 0 0,0 9. na kogoś innego 1 1, 14 7,1 3 2,8 1 20,0 % Licz ba % Licz ba % Licz ba % Kolejna kategoria analizy dotyczy wpływu korelacyjnego stanu małżeńskiego studentów na oczekiwania wsparcia ze strony najbliższych. Pokazują to wyniki zawarte w tabeli 14.

95 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 95 Podobieństwo opinii studentów polskich i rosyjskich nie będących w stanie małżeńskim występuje w podobnych odsetkach wówczas, gdy analizujemy uzyskane wyniki dotyczące oczekiwanego wsparcia od własnej rodziny, przyjaciół, kolegów i ze studiów, współmałżonka oraz od osób z forum internetowego, a także w kategorii nie oczekuję wsparcia od nikogo, z problemami radzę sobie sam/sama. Natomiast występują różnice w opiniach, gdy tego wsparcia oczekuje się od rodziców: 67,3% studenci polscy i 87,0% studenci rosyjscy, a także od narzeczonego/narzeczonej: 36,6% studenci polscy i 17,8% studenci rosyjscy. Natomiast, gdy analizuje się dane dla grupy studentów będących w związkach małżeńskich, to analizy te są utrudnione ze względu na niski odsetek studentów rosyjskich będących w związkach małżeńskich tylko 7,3%, gdzie wielkość ta dla studentów polskich wynosi aż 46,3%. Pomimo tego okazuje się, że występują istotne różnice w tych opiniach. Na przykład różnice w opiniach dotyczą oczekiwań wsparcia od rodziców: oczekuje go 50,0% polskich studentów i 73,3% studentów rosyjskich. Te różnice w opiniach mogą być rezultatem faktu znacznie młodszego wieku studentów rosyjskich, którzy są mało samodzielni ekonomicznie. Od współmałżonka oczekuje wsparcia natomiast aż 73,3% polskich studentów, a rosyjskich tylko w 40,0%, a od własnej rodziny: studenci polscy w 69,8%, a rosyjscy 46,7%. Kolejna kategoria analityczna, czyli rok studiów, została zagregowana w dwie kategorie: w jedną studenci I, II i III roku studiów, czyli studenci studiów licencjackich, a w drugą studenci IV i V roku studiów, czyli studenci studiów magisterskich. Taka agregacja miała dwa cele: pierwsza to próba podzielenia studentów ze względu na większą dojrzałość studentów lat IV i V roku studiów, druga to konieczność ograniczenia zbytniego rozproszenia wyników. Stąd tak zagregowane kategorie analizy wskazują na pewne zróżnicowanie opinii. I tak na przykład tzw. młodsi studenci z obu uczelni różnią się w opiniach poziomem oczekiwań wsparcia: studenci polscy oczekują jej w 58,1%, a rosyjscy aż w 87,1%, co stanowi istotna różnicę.

96 96 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ Tabela 14. Źródła wsparcia a stan rodzinny studentów Środowiska, na które mogą liczyć studenci w trudnych sytuacjach kawaler/panna + stan wolny stan małżeński mężatka/żonaty Polska Rosja Polska Rosja Liczba % Liczba % Liczba % Liczba % 1. rodziców 68 67, , , ,3 2. własną rodzinę 28 27, , ,8 7 46,7 3. przyjaciół 62 61, , ,0 7 46,7 4. kolegów (koleżanek) ze studiów 15 14, , ,1 2 13,3 5. współmałżonka 2 2,0 2 1, ,3 6 40,0 6. narzeczonego/narzeczonej 37 36, ,8 1 1,2 4 26,7 7. osób z forum internetowego 1 1,0 2 1,1 1 1,2 0 0,0 8. nie oczekuję wsparcia od nikogo, z problemami radzę sobie sam/sama 10 9,9 16 8,6 4 4,7 2 13,3 9. na kogoś innego 3 3,0 14 7,6 1 1,2 1 6,7 Na własną rodzinę wskazuje 43,4% polskich studentów i 23,6% studentów rosyjskich, a na współmałżonka: polscy studenci 29,5%, a rosyjscy 3,4%. Odnotowane różnice są dosyć oczywiste ze względu na niski odsetek studentów rosyjskich będących w związkach małżeńskich. Natomiast starsi studenci z wyższych lat studiów różnicują się w opiniach odnośnie tego, że od własnej rodziny oczekuje wsparcia tylko 17,9% rosyjskich studentów, a polscy studenci już w wysokości 52,7%. Także występuje zdecydowanie zróżnicowanie w oczekiwaniu wsparcia od współmałżonka: polscy studenci w wysokości 45,5%, a rosyjscy tylko w 10,7%. Te ostanie zróżnicowanie także dobrze się tłumaczy faktem niskiego odsetka studentów rosyjskich będących w związkach małżeńskich. Oczekiwania studentów od pozostałych źródeł wsparcia są podobnych wielkości procentowych.

97 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 97 Dwie kolejne zmienne korelacyjne, wnoszą dodatkowe informacje o opiniach i postawach badanych studentów w zakresie ich oczekiwań odnośnie wsparcia, jakiego mogą oczekiwać w trudnych dla siebie sytuacjach. Chodzi o miejsce tzw. stałego zamieszkania, co można doprecyzować, jako miejsce pochodzenia. W tej kwestii pochodzenie to zostało podzielone na dwie kategorie. Jedna to zmienna miasto, pod którą to kategorią należy rozumieć wszystkie wielkości miast, z których pochodzą studenci, i które zostały zagregowane w jedną wielkość, tj. pod wspólna nazwą miasto. Drugą kategorią analityczną są wsie, z których pochodzą studenci. Wyniki analizy korelacyjnej dla tak zagregowanych danych pokazuje tabela 15. Ta kategoria analizy, podobnie jak kilka wcześniejszych, także charakteryzuje się zróżnicowaniem opinii badanych studentów. Zróżnicowanie statystyczne tych opinii występuje tak w obrębie danych z miast, jak i danych ze wsi. I tak, w codziennym życiu na wsparcie rodziców może liczyć 59,9% polskich studentów z miasta, a rosyjskich aż w 85,6%, na własną rodzinę 50,0% studentów polskich, a rosyjskich tylko 24,6%. Natomiast studenci polscy pochodzący ze wsi mogą liczyć na swoich rodziców w 60,0%, a rosyjscy aż w 82,1%. Odwrotna sytuacja występuje, gdy analizujemy dane dotyczące własnej rodziny. Okazuje się, że na nią może liczyć 35,6% polskich studentów, a tylko 21,4% studentów rosyjskich. Jednakże przy analizie tych statystyk należy cały czas pamiętać, co dla studentów rosyjskich, w większości nie będących w związkach małżeńskich, oznacza własna rodzina. W innych kategoriach analizowanych środowisk w korelacji ze zmienną wyjaśniającą miejsce zamieszkania nie występują istotne różnice statystyczne w opiniach obu badanych grup studentów. Ostatnią analizą ze sfery socjalnej, w zakresie oczekiwanego wsparcia studentów w ich codziennym życiu, są rozkłady wyników dotyczących tego, gdzie zamieszkują studenci podczas studiowania. Ta dziedzina życia studentów szczególnie silnie wpływa na sytuację socjalną studentów, gdyż dotyczy ekonomicznych podstaw możliwości studiowania. Tak studenci polscy, którzy wszyscy mieszkają we własnych domach lub mieszkaniach, ale także np. w wynajętych mieszkaniach, jak i studenci rosyjscy, którzy w dużym odsetku (w 63%) mieszkają poza własnym

98 98 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ domem lub mieszkaniem rodziców, mają rożne problemy w codziennym życiu, dla których określone wsparcie może mieć zasadnicze znaczenie. Analiza tego aspektu korelacji stanowi w zasadzie sedno analizy zagadnień ze sfery problematyki socjalnej studentów. Stąd informacje z tego zakresu są szczególnie istotne. Tabela 15. Źródła wsparcia a miejsce zamieszkania studentów Środowiska, na które mogą liczyć studenci w trudnych sytuacjach miasto miejsce zamieszkania wieś polskie rosyjskie polska rosyjska Liczba % Liczba % Liczba % Liczba % 1. rodziców 85 59, , , ,1 2. własną rodzinę 71 50, , ,6 6 21,4 3. przyjaciół 70 49, , , ,0 4. kolegów (koleżanek) ze studiów 21 14, ,4 7 15,6 6 21,4 5. współmałżonka 54 38,0 5 3, ,2 3 10,7 6. narzeczonego/narzeczonej 25 17, , ,9 4 14,3 7. osób z forum internetowego 2 1,4 1 0,6 0 0,0 1 3,6 8. nie oczekuję wsparcia od nikogo, z problemami radzę sobie sam/sama 11 7,7 15 9,0 3 6,7 4 14,3 9. na kogoś innego 3 2,1 12 7,2 1 2,2 3 10,7 Podobnie jak kilka poprzednich kategorii wyjaśniających, tak i ta została poddana zagregowaniu w dwie podstawowe kategorie. Pierwsza wskazuje na zamieszkiwanie przez studentów w domu rodziców, plus we własnym domu, a druga jako pozostałe kategorie, przez którą należy rozumieć zamieszkiwanie podczas studiów w wynajętym mieszkaniu, czyli na tzw. stancji, w akademiku, u znajomych lub kolegów, lub gdzieś indziej. Był to konieczny zabieg ze względu na stosunkowo małe badane populacje studentów. Rozproszone miejsca zamieszkiwania studentów, w korelacji z dziewięcioma środowiskami, na które studenci mogli liczyć, dawały nieanalityczne statystyki, tj. zbyt rozproszoną macierz wyników z takiej korelacji. Agregacja miejsc zamieszkiwania studentów podczas studiów, w dwie kategorie, zapobiegła tej wadzie

99 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 99 analizy. Tak zagregowane kategorie analityczne dały w rezultacie, w korelacjach, następujące rezultaty. Pokazują je wyniki zawarte w tabeli 16. Tabela 16. Źródła wsparcia a zamieszkanie studentów podczas studiów Środowiska, na które mogą liczyć studenci w trudnych sytuacjach mieszkanie w domu rodziców + we własnym domu pozostałe kategorie Polska Rosja Polska Rosja Liczba % Liczba % Liczba % Liczba % 1. rodziców 88 59, , , ,4 2. własną rodzinę 83 55, ,9 5 13, ,4 3. przyjaciół 73 49, , , ,2 4. kolegów (koleżanek) ze studiów 23 15, ,3 5 13, ,8 5. współmałżonka 62 41,6 1 1,3 3 8,1 8 6,4 6. narzeczonego/narzeczonej 22 14, , , ,6 7. osób z forum internetowego 1 0,7 1 1,3 1 2,7 1 0,8 8. nie oczekuję wsparcia od nikogo, z problemami radzę sobie sam/sama 9 6,0 1 1,3 4 10, ,4 9. na kogoś innego 4 2,7 8 10,4 0 0,0 7 5,6 Jest interesujące, że studenci rosyjscy, niezależnie od tego, czy mieszkali podczas studiów gdzieś indziej, w podobnym wysokim odsetku liczyli na wsparcie rodziców (83,1% i 86,4%), a polscy studenci tylko w 59%. Różnica istotna, co może sugerować większą samodzielność ekonomiczną polskich, znacznie starszych studentów, od młodszych studentów rosyjskich. Wsparcie od własnej rodziny jest także istotnie zróżnicowane pomiędzy obiema grupami badanych studentów, jeżeli chodzi o zamieszkiwanie w domu rodziców lub we własnym domu. Znacznie większe wsparcie jest oczekiwane przez polskich studentów (55,7%), niż przez studentów rosyjskich (29,9%).

100 100 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ W wypadku zamieszkiwania przez oczekiwanie studentów poza domem rodziców lub we własnym domu, znacznie większego wsparcia oczekiwali studenci rosyjscy (86,4%), niż polscy (59,5%). W tej grupie studentów jeszcze jedna korelacja danych wskazała na istotne zróżnicowanie opinii. Okazało się, że aż 40,5% studentów polskich liczy na wsparcie swoich narzeczonych, a studenci rosyjscy tylko na 17,6%. Taki rozkład statystyk może wskazywać na sporą grupę studentów, którzy zamieszkując poza domem rodziców lub we własnym domu, chcą, i być może muszą, liczyć na wsparcie partnera. Powyższe analizy dotyczące tego na kogo może liczyć student w codziennym życiu, od kogo może oczekiwać wsparcia, wskazują na kilka istotnych uwarunkowań tych oczekiwań. Po pierwsze, dominującym środowiskiem wsparcia pozostają rodzice studentów, i to zarówno polskich, jak i rosyjskich studentów. Po drugie, dla polskich studentów, będących w 46,3% w związkach małżeńskich, filarem wsparcia pozostaje własna rodzina, a studentów rosyjskich, w 92,7% nie będących w związkach małżeńskich, w pewnym zakresie, także własna rodzina, jednakże rozumiana jako dom rodzinny, czy rodzina rodziców. Po trzecie, dla studentów polskich, wsparciem na które liczą, aczkolwiek w mniejszym zakresie, są także współmałżonkowie. Po czwarte, pozostałe kategorie środowiska studentów (kolegów /koleżanek ze studiów, przyjaciół, narzeczonego/narzeczonej, czy osób z forum internetowego), w oczekiwaniach wsparcia w codziennym życiu nie odgrywały i nie miały zasadniczego wpływu. Po piąte, stosunkowo niewielki odsetek studentów, bowiem tylko 7,4% polskich studentów i 9,3% studentów rosyjskich nie oczekuje wsparcia od nikogo, i z problemami radzi sobie sama, co może wskazywać na niepokojące zjawisko dużego uzależnienia w trudnych i życiowych sytuacjach od różnych podmiotów, a tym samym na spory wskaźnik niesamodzielności życiowej. Zjawisko to jest w pewnym zakresie wytłumaczalne niskim wiekiem studentów rosyjskich, trudniej zrozumiałe w wypadku, starszych, często w średnim wieku, polskich studentów.

101 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 101 Zamieszkanie Dominująca grupa badanych studentów, zarówno polskich jak i rosyjskich, zamieszkiwała wielkie miasta, tj. Warszawę i Krasnodar (tabela 17). Wielkomiejscy studenci polscy stanowili 46,8% badanych, a rosyjscy 44,8%. Dominanta wielkomiejska koresponduje w badaniu z zamożnością. Badanych możemy w większości zaliczyć do bardziej zamożnej części młodzieży (stać ich na studia zarabiając, bądź korzystając z dochodów rodziców). W pozostałych miastach zamieszkiwało 29,3 % studentów polskich i 40,3 % studentów rosyjskich. Przewaga miejskiej grupy badanych studentów wynika przede wszystkim z tego, iż w Rosji w miastach mieszka blisko 75 % mieszkańców, podczas gdy w Polsce około 60 %. Stąd wynika także dysproporcja w ilości badanych studentów ze wsi: 23,9 % stanowią Polacy i 14,9 % - Rosjanie. Podczas studiów największa grupa badanych studentów z Polski (44,7 %) mieszkała we własnym domu lub mieszkaniu, zaś studentów rosyjskich w wynajętym mieszkaniu, na tzw. stancji (36,9%), (tabela 18.). Znaczna część studentów mieszkała w domu lub mieszkaniu rodziców (34,7 % studentów polskich i 31,8 % studentów rosyjskich). Część studentów polskich mieszkała w wynajętym mieszkaniu 18,9 %, a część studentów rosyjskich w akademiku 17,1 %. Tabela 17. Miejsce stałego zamieszkania badanych studentów Polska Rosja Liczba [%] Liczba [%] Miasto pow. 500 tys. mieszkańców 88 46,8% 90 44,8% Miasto od 500 do 50 tys ,9% 55 27,4% Miasto poniżej 50 tys ,4% 26 12,9% Wieś 45 23,9% 30 14,9% Razem ,0% ,0%

102 102 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ Tabela 18. Miejsce zamieszkania respondentów podczas studiów Polska Rosja Liczba [%] Liczba [%] W domu rodziców 66 34,7% 69 31,8% We własnym domu 85 44,7% 11 5,1% W wynajętym mieszkaniu 36 18,9% 80 36,9% W akademiku 0 0,0% 37 17,1% U znajomych, kolegów 2 1,1% 11 5,1% Gdzieś indziej 1 0,5% 9 4,1% Razem ,0% ,0% Dane obrazujące stan własnego posiadania studentów zawiera tabela ,4 % badanych studentów z Polski posiadało samochód i 77, 8 % - telewizor (tu wykazują oni przewagę nad studentami z Rosji, ale wynika to zapewne z tego, iż pracują). Jeśli zaś chodzi o sprzęt elektroniczny, to zarówno studenci polscy jak i rosyjscy są w niego dobrze zaopatrzeni. Tabela 19. Stan posiadania studentów (wybrane przedmioty) Polska Rosja Liczba [%] Liczba [%] Komputer ,0% ,3% Telewizor ,8% 99 47,6% Telefon kom ,9% ,2% Radio ,1% 39 18,8% Odtwarzacz mp ,4% 86 41,3% Ipod 22 11,6% 23 11,1% Tablet 32 16,9% 12 5,8% Smartfon 46 24,3% 53 25,5% Samochód ,4% 17 8,2% Internet ,2% ,9%

103 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania ,0 % studentów polskich i 93,3 % studentów rosyjskich posiadało komputer, 86,2 % Polaków i 88,9 % Rosjan miało dostęp do Internetu, co potwierdza tezę o większej niż przeciętnej ich zamożności (w stosunku do całej młodzieży). Wyżywienie Obok warunków zamieszkiwania, właściwe odżywianie się jest podstawowym warunkiem dobrego funkcjonowania studentów w procesie studiowania. Stąd można założyć, że pewne miejsca, np. własny dom, czy stołowanie się u rodziców, lepiej niż inne miejsca gwarantują właściwe odżywianie się studentów. Jednakże pomimo wagi tego problemu zagadnienie to nie znalazło priorytetowego znaczenia w konstrukcji badania, i nie było badane szczegółowo. Dlatego w badaniu znalazły się na ten temat tylko dwa pytania. Jedno dotyczyło tego, gdzie studenci odżywiają się, a drugie częstości spożywanych posiłków poza domem. W pierwszej kwestii, analiza danych wskazuje na pewne podobieństwa statystyczne odnośnie miejsc stołowania się przez obie badane grupy studentów polskich i rosyjskich. Dane na ten temat prezentują wyniki zawarte w tabeli 20. Tabela 20. Miejsca stołowania się studentów (*) Studenci z Polski Studenci z Rosji Podstawowe lokalizacje stołowania się studentów Liczba % liczba % 1. we własnym domu (mieszkaniu) , ,0 2. u rodziców 22 11,6 17 8,0 3. na stancji, sam przygotowuje posiłki 12 6, ,2 4. w stołówce studenckiej 0 0, ,5 5. w barach 9 4,8 6 2,8 6. gdzie indziej 5 2,6 21 9,9 (*) wyniki nie sumują się do 100%, gdyż można było wskazać kilka odpowiedzi. Dominującym miejscem stołowania się tak studentów polskich, jak i rosyjskich jest własny dom lub mieszkanie. Na te miejsca wskazało aż 89,4% polskich studentów, jak i 59,0% studentów rosyjskich. W wypadku polskich studentów jest to ocze-

104 104 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ kiwany, i w pewnym zakresie oczywisty rezultat, gdyż są oni studentami studiów zaocznych, mieszkającymi we własnych domach, czy mieszkaniach. Natomiast takich studentów rosyjskich mieszkającymi we własnych domach, czy mieszkaniach jest tylko 36,9%. Występuje w związku z tym pewna nieścisłość statystyczna w odpowiedziach studentów rosyjskich, gdyż aż 59,0% wskazało własne mieszkanie lub dom jako miejsce spożywania posiłków. U rodziców stołują się, w podobnych odsetkach tak studenci polscy (11,6%), jak i studenci rosyjscy (8,0%). Można w ogólnych zarysach przyjąć założenie, że oba miejsca stołowania się studentów są w zasadzie prawidłowe i gwarantujące racjonalne odżywianie się. Badanie pokazało, że aż 24,5% studentów rosyjskich stołuje się w stołówce studenckiej, bowiem w Państwowym Krasnodarskim Uniwersytecie Kultury i Sztuki prowadzone są stołówki studenckie. Badana polska uczelnia nie prowadzi tego typu usług. Powyższe ustalenia skłaniają do ostrożnej tezy, że z punktu widzenia ogólnie rozumianej strategii właściwego i zdrowego odżywiania, analizowane powyżej miejsca, ogólnie biorąc, zapewniają prawdopodobnie właściwe odżywianie studentów obu badanych grup studentów. Jednakże wśród studentów rosyjskich istotnym miejscem stołowania się jest także tzw. stancja, a więc wynajmowane mieszkanie, w którym aż 39,2% rosyjskich studentów sami sobie przygotowują posiłki. Polscy studenci stołują się na stancjach tylko w 6,3%. Studenci z obu uczelni stołują się także sporadycznie w barach: Polacy w 4,8%, a Rosjanie w 2,8%. W związku z tymi informacjami można podejrzewać, że te dwa ostatnie miejsca stołowania się mogą nie w pełni dawać gwarancji właściwego odżywania się. Powyższe ustalenia dotyczą opinii całej badanej populacji studentów polskich i rosyjskich. Można jednak przypuszczać, że opinie te są zróżnicowane w zależności od płci, wieku studentów, stanu małżeńskiego, ich miejsca pochodzenia i miejsca zamieszkania podczas studiów. Szczegółowe ustalenia w tym zakresie przedstawiają

105 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 105 kolejne, poniższe macierze statystyczne. Pierwsza z nich dotyczy korelacji miejsca stołowania się z płcią badanych studentów. Pokazuje to tabela 21. Tabela 21. Miejsca codziennego stołowania się studentów Miejsca stołowanie się studentów 1. we własnym domu (mieszkaniu) studentka Płeć student polska rosyjska polski rosyjski Liczba % Liczba % Liczba % Liczba % , , , ,7 2. u rodziców 18 10,4 11 6,4 4 26,7 5 16,1 3. na stancji, sam przygotowuje posiłki 9 5, ,9 2 13,3 7 22,6 4. w stołówce studenckiej 0 0, ,4 0 0, ,5 5. w barach 8 4,6 4 2,3 1 6,7 2 6,5 6. gdzie indziej 7 4,0 17 9,9 0 0,0 3 9,7 Jak się okazuje występuje istotne zróżnicowanie powyższych opinii, gdy uwzględni się w analizie płeć studentów. Na przykład we własnym domu (mieszkaniu) stołuje się aż 90,8% polskich studentek, a tylko 57,3% studentek rosyjskich. Natomiast na stancji, gdzie samemu przygotowuje się posiłki, robi tak aż 43,9% studentek rosyjskich, a jedynie 5,2% studentek polskich. Co ciekawe, na stancji stołuje się tylko 22,6% studentów rosyjskich, a wiec dwukrotnie mniej niż koleżanki. Posiłki u rodziców spożywa ponad co czwarty polski student (26,7%), a jedynie 16,1% rosyjskich studentów. Okazuje się, że studentki z obu uczelni nie preferują posiłków u rodziców: polskie studentki tylko w 10,5%, a rosyjskie w 6,4%. Wiek studentów został w analizie korelacyjnej zagregowany do dwóch kategorii: do 25 lat i ponad 25 lat. Taka agregacja spowodowała jednakże, że nie analizujemy studentów rosyjskich powyżej 25 roku życia, gdyż w tym wieku w badaniu było tylko 6 osób. W rezultacie wyniki pozwoliły na ustalenie, że np. aż 99,1% starszych polskich studentów (powyżej 25 roku życia) stołuje się tylko we własnym

106 106 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ domu (mieszkaniu). Natomiast w kategorii do 25 roku życia stołowanie się studentów jest zróżnicowane: we własnym domu (mieszkaniu) stołuje się 75,6% polskich studentów, a rosyjskich 58,7%. W domu rodziców: polscy studenci w odsetku 25,6%, a rosyjscy w jedynie 8,2%. Istotne różnice występują, gdy analizujemy stołowanie się na stancji, gdzie studenci sami przygotowują posiłki: polscy studenci tylko w 11,5%, a rosyjscy w aż 41,3%. Co czwarty student rosyjski stołuje się natomiast w stołówce uniwersyteckiej. Powyższe ustalenia oznaczają to, że miejsca stołowania się studentów rosyjskich są bardziej rozproszone niż studentów polskich, szczególnie tych powyżej 25 roku życia. Można też wnioskować, że polscy studenci preferują raczej tradycyjny model stołowania się, gdy młodsi studenci rosyjscy bardzie zdeglomerowany. W obu przypadkach jest to jednak pokłosie warunków logistycznych, jakie tworzą obie uczelnie, polska zaoczna uczelnia jest bez stołówki a stacjonarna rosyjska ze stołówką. Czy stan małżeński studentów wpływa na strukturę miejsc odżywiania się studentów z obu badanych uczelni? Okazuje się, że tak jest istotnie. Pokazuje to tabela 22. Tabela 22. Miejsce stołowania się a stan rodzinny studentów Miejsce stołowania się studentów stan małżeński studentów kawaler/panna + stan wolny mężatka/żonaty Polska Rosja Polska Rosja Liczba % Liczba % Liczba % Liczba % 1. we własnym domu (mieszkaniu) 81 80, , , ,3 2. u rodziców 19 18,8 13 7,0 3 3,5 2 13,3 3. na stancji, sam przygotowuje posiłki 11 10, ,0 0 0,0 6 40,0 4. w stołówce studenckiej 0 0, ,5 0 0,0 2 13,3 5. w barach 8 7,9 5 2,7 1 1,2 0 0,0 6. gdzie indziej 4 4,0 18 9,7 3 3,5 2 13,3

107 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 107 Wyniki badania jednoznacznie wskazują, że fakt bycia w związku małżeńskim zdecydowanie lokalizuje codzienne spożywanie posiłków we własnym domu lub mieszkaniu. Tak stwierdza aż 100,0% polskich studentów będących w związku małżeńskim, a także 73,3% studentów rosyjskich. Może to wskazywać na bardzo silne relacje rodzinne, poparte codziennym spożywaniem posiłków we własnym domu. Te relacje u studentów rosyjskich są jednak nieco inne, bardziej zróżnicowane, bowiem wskazywana jest większa liczba miejsc spożywania posiłków na co dzień. Należy jednak pamiętać, że sformułowanie na co dzień nie oznacza i nie wyklucza sporadycznego spożywania posiłków w innych miejscach. Tak się też okazało, bowiem studenci mogli wskazywać na to pytanie kilka odpowiedzi. W rezultacie studenci rosyjscy wskazywali własny dom jako podstawowe miejsce spożywania posiłków w 73,3%, także stancje w 40,0%, u rodziców w 13,3% i w stołówce studenckiej w 13,3%. Analiza innej zależności korelacyjnej, takiej jak rok studiów, także pokazuje na pewne zależności długości studiowania i miejsca spożywania posiłków. Pokazuje to tabela 23. Tabela 20. Miejsce stołowania się studentów a rok studiów Miejsce stołowania się studentów rok studiów I, II, III IV, V Polska Rosja Polska Rosja Liczba % Liczba % Liczba % Liczba % 1. we własnym domu (mieszkaniu) , , , ,4 2. u rodziców 16 12,4 14 7,9 6 10,9 2 7,1 3. na stancji, sam przygotowuje posiłki 5 3, ,1 6 10,9 7 25,0 4. w stołówce studenckiej 0 0, ,6 0 0,0 9 32,1 5. w barach 7 5,4 3 1,7 2 3,6 3 10,7 6. gdzie indziej 4 3,1 16 9,0 3 5,5 4 14,3

108 108 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ Warto zwrócić uwagę na kilka istotnych różnic występujących w powyższych korelacjach. Uwidoczniły się one szczególnie, gdy dokonaliśmy agregacji lat studiów w dwie kategorie: pierwsza to roczniki I, II i III, a druga to roczniki IV i V. Pierwszą grupę można nazwać umownie młodszą, drugą starszą. Okazało się, że studenci polscy, niezależnie od tego, do której należą, w bardzo wysokim odsetku wskazują własny dom (mieszkanie), jako to miejsce, gdzie stołują się na co dzień (92,2% i 83,6%). Na to miejsce codziennego stołowania się studenci rosyjscy wskazywali już w znacznie niższych odsetkach (59,0% i 46,4%). Natomiast zdecydowanie różne odpowiedzi pojawiły się, gdy studenci wskazywali stancję, gdzie sami studenci przygotowywali posiłki. Polscy studenci z tzw. młodszej grupy studentów miejsce to wskazywali sporadycznie 3,9%, a rosyjscy studenci aż w 42,1%. Podobne tendencje odpowiedzi pojawiły się w grupie tzw. starszych studentów: polscy studenci wskazywali stancję w 10,9%, a rosyjscy w 25,0%. Uzyskane dane wśród studentów rosyjskich dotyczące stołowania się na stancji (39,2% wskazań) informują prawdopodobnie na zjawisko trudności w zakwaterowaniu się studentów rosyjskich w akademikach. Nie jest jednak to tendencja oczywista, bowiem nie wiadomo, czy wskazuje ona na małą liczbę miejsc w akademikach, czy też na intencjonalną niechęć studentów rosyjskich do zamieszkiwania w akademikach. Podobnie, jak przy analizach korelacyjnych dotyczących wpływu stanu małżeńskiego na miejsca stołowania się, tak i przy tej korelacji daje się zauważyć w pewnym zakresie tradycyjny, mało zróżnicowany, model miejsc stołowania się polskich studentów. Natomiast, jak daje się zauważyć, studenci rosyjscy wpisują się raczej w zdecydowanie bardziej urozmaicony model miejsc spożywania na co dzień posiłków. Można mieć wątpliwości, czy jest on bardziej korzystny, czy też zdrowszy od preferowanego domowego, czy też rodzinnego modelu studentów polskich. Także nie jest jasne, czym oba modele są uwarunkowane, oraz jakie jest ich podłoże, np. logistyczne, czy też ekonomiczne. W powyższe modele dobrze wpisują się w uzyskane korelacje dotyczące wpływu korelacyjnego miejsca pochodzenia studentów na miejsca stołowania się. Pocho-

109 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 109 dzenie studentów, podobnie jak i inne zmienne pośredniczące w procesie wyjaśniania, zostało, z konieczności, zagregowane w dwie kategorie. Pierwsza to studenci pochodzący ze środowisk miejskich (niezależnie od wielkości tych miast), druga to studenci pochodzący ze środowisk wiejskich. Wyniki z tak przeprowadzonej agregacji i uzyskanych wyników korelacyjnych pokazuje tabela 24. Ten aspekt analizy potwierdza wcześniejsze ustalenia dotyczące preferencji miejsc stołowania się na co dzień studentów. Polscy studenci pochodzący z miast zdecydowanie preferują posiłki we własnym domu (mieszkaniu) 93,0% wskazań, ale ci pochodzący ze wsi już tylko w 77,8%, co jest prawdopodobnie, wynikiem oddalenia stałego miejsca zamieszkania od uczelni. Ta grupa studentów, także prezentuje bardziej zróżnicowane miejsca spożywania posiłków, niż grupa studentów z miast, np. 17,8% na co dzień stołuje się także u rodziców lub na stancji 13,3%. Natomiast studenci rosyjscy, niezależnie od tego, skąd pochodzą, reprezentują bardzo urozmaicony wachlarz miejsc stołowania się. Na przykład, ci pochodzący z miast; we własnym domu (mieszkaniu) 59,9%, na stancji 37,1%, czy w stołówce akademickiej 25,1%. Ci pochodzący ze wsi: na stancji 57,15%, we własnym domu (mieszkaniu) 50,0% i w stołówce akademickiej 21,4%. Tabela 24. Miejsce stołowania się studentów a miejsce pochodzenia Miejsce stołowania się studentów 1. we własnym domu (mieszkaniu) Miejsce (pochodzenia) stałego zamieszkania studentów miasto wieś Polska Rosja Polska Rosja Liczba % Liczba % Liczba % Liczba % , , , ,0 2. u rodziców 14 9,9 14 8,4 8 17,8 1 3,6 3. na stancji, sam przygotowuje posiłki 5 3, ,1 6 13, ,1 4. w stołówce studenckiej 0 0, ,1 0 0,0 6 21,4 5. w barach 7 4,9 6 3,6 2 4,4 0 0,0 6. gdzie indziej 4 2,8 16 9,6 3 6,7 4 14,3

110 110 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ Kolejne analizy są pochodną powyższych ustaleń. Wyniki korelacyjne dotyczą tego, jaki wpływ na miejsca stołowania się ma fakt takiego lub innego miejsca zakwaterowania podczas studiów, pokazuje je tabeli 25. Podobnie jak kilka poprzednich kategorii wyjaśniających, tak i ta zmienna została poddana zagregowaniu w dwie podstawowe kategorie, a szczegółowe zasady przedstawione zostały wcześniej. Tak więc pierwsza wskazuje na zamieszkiwanie przez studentów w domu rodziców, plus we własnym domu, a druga jako pozostałe kategorie, przez którą należy rozumieć zamieszkiwanie podczas studiów w wynajętym mieszkaniu, czyli na tzw. stancji, w akademiku, u znajomych lub kolegów lub gdzieś indziej. Miejsce realnego pobytu podczas studiów preferuje i warunkuje, co jest oczywiste, takie a nie inne miejsca spożywania posiłków. Polscy zaoczni studenci mieszkający podczas studiów we własnym domu (mieszkaniu) zdecydowanie opowiadają się za stołowaniem się właśnie we własnym domu (mieszkaniu) 94,0% wskazań lub u rodziców 14,1% wskazań. Natomiast studenci mieszkający poza własnym domem (mieszkaniem) stołują się w nim w 70,3%. Tabela 25. Miejsce stołowania się a miejsce zakwaterowania podczas studiów Miejsce stołowania się studentów 1. we własnym domu (mieszkaniu) w domu rodziców + we własnym domu mieszkanie pozostałe kategorie Polska Rosja Polska Rosja Liczba % Liczba % Liczba % Liczba % , , , ,0 2. u rodziców 21 14,1 9 11,7 1 2,7 7 5,6 3. na stancji, sam przygotowuje posiłki 0 0,0 4 5, , ,8 4. w stołówce studenckiej 0 0, ,3 0 0, ,0 5. w barach 6 4,0 1 1,3 3 8,1 5 4,0 6. gdzie indziej 6 4,0 8 10,4 0 0,0 12 9,6

111 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 111 Jest to stosunkowo niezrozumiałe zachowanie się tej kategorii studentów, bowiem oznacza to, że mieszkają oni poza własnym domem (mieszkaniem), ale w nim się na co dzień stołują. Ta grupa studentów stołuje się także w 29,7% na stancji. Być może ta grupa studentów, to są ci, których miejscem stałego zamieszkania (pochodzenia) jest wieś 23,9%. Natomiast studenci z Państwowego Krasnodarskiego Uniwersytecie Kultury i Sztuki preferują stołowanie się w podobnych miejscach, acz w mniejszych odsetkach. I tak, ci mieszkający podczas studiowania we własnym domu (mieszkaniu) w 74,0% wskazują właśnie to lokum, w którym stołują się na co dzień, ale także i w stołówce akademickiej (27,3%) oraz u rodziców (11,7%). Natomiast grupa studentów mieszkająca poza własnym domem (mieszkaniem) wskazywała na bardziej zróżnicowane miejsca codziennego stołowania się: na stancję aż w 60,8%, na własny dom (mieszkanie) 48,0%) i na stołówkę akademicką w 24,0%. Jest rzeczą ważną, że niezależnie od tego jakie zastosujemy w korelacjach zmienne wyjaśniające, wskazują one na bardzo słabe zjawisko stołowania się na co dzień w barach. Jest to rząd wielkości kilku procent. Świadczy to o braku rozprzestrzeniania się tego zjawiska, które z punktu widzenia racjonalnego i prawidłowego odżywiania się wskazywało by na niepokojące tendencje. Analiza wyników korelacyjnych miejsc odżywiania się z kierunkami studiów nie wykazała istotnych różnic w opiniach badanych studentów. Ten aspekt zachowań badanych studentów wskazuje na ważne zjawisko regularności spożywania posiłków przez studentów. Jakkolwiek częstotliwość nie jest tożsama z regularnością, to można jednakże wstępnie założyć, że między nimi występuje istotna współzależność. Tendencje te są, jak można przypuszczać, istotnie skorelowane z miejscami, w których studenci się stołują na co dzień. Analiza danych z tej problematyki dotyczy szerszego zjawiska dotyczącego różnych zjawisk współczesnej cywilizacji i globalizacji. Wskazuje się, że różne grupy społeczne, a w tym i ucząca się inteligencja, coraz intensywniej odchodzi od tradycyjnych wzorów postępowania, w tym i zwyczajowej kultury odnośnie tego co się spożywa, form spożywanych posiłków, jakości jedzenia, ale także miejsc odżywiania się, jak i częstości odżywia-

112 112 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ nia się. Niekiedy proces ten spostrzega się jako miarę nowoczesności, czy współczesności, co wydaje się jednak tezą jeżeli nie fałszywą, to w naszych warunkach przesadzoną. Przy czym często odwołuje się do istnienia tych zjawisk na Zachodzie, gdzie występuje dynamiczny i często nieporównywalny rozrost usług gastronomicznych. Stąd, jak się wydaje, analiza tych zjawisk jest ważna z poznawczego i do tego międzynarodowego punktu widzenia. Jednakże w naszym badaniu analiza częstości stołowania się poza domem jest obarczona pewną trudnością wynikającą z ogólnego zastosowania w ankiecie, przy tym pytaniu, terminu poza domem. Dla polskich studentów takie sformułowanie pytania oznacza poza własnym domem (mieszkaniem), ale dla badanych studentów z Państwowego Krasnodarskiego Uniwersytetu Kultury i Sztuki pojęcie poza domem oznacza prawdopodobnie nie tylko własny dom (mieszkanie), ale i miejsce, w którym aktualnie mieszkają, czyli także stancję, akademik, czy też mieszkanie u znajomych, czy kolegów. Stąd analizy z tego zakresu będą miały ogólnie orientacyjny charakter. Więcej na ten temat pokazują dane zawarte w tabeli 26. Tabela 26. Częstotliwość stołowania się studentów poza domem Polska Rosja Częstotliwość stołowania się poza domem Liczba % liczba % 1. codziennie 3 1, ,4 2. kilka razy w tygodniu 19 10, ,9 3. kilka razy w miesiącu 89 48, ,9 4. w ogóle nie stołuję się poza domem 74 40, ,8 Razem , ,0 Dwie wartości statystyczne uzyskane z badania wskazują na zdecydowane tendencje, przynajmniej ważne dla polskich warunków cywilizacyjnych. Tylko 1,6% polskich studentów codziennie stołuje się poza domem, a w ogóle nie stołuje się poza domem aż 40,0%. Dominującą odpowiedzią na tak postawione pytanie jest ta, że poza domem stołuje się kilka razy w miesiącu tylko 48,1% polskich studentów,

113 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 113 a kilka razy w tygodniu 10,3%. Odnotowane tendencje wskazują raczej na tradycyjny model zachowań polskich studentów w tym zakresie. Natomiast rosyjskich studentów charakteryzuje znacznie odmienny i bardzo zróżnicowany model zachowania w tym zakresie. Aż 25,4% rosyjskich studentów codziennie stołuje się poza domem, i tylko 10,8% w ogóle nie stołuje się poza domem. Nawet aż 39,9% studentów z Państwowego Krasnodarskiego Uniwersytetu Kultury i Sztuki stołuje się poza domem kilka razy w tygodniu, a kilka razy w miesiącu 23,9%. Wyniki te, w stosunku do wyników wskazywanych przez polskich studentów, odbiegają w znacznym stopniu. Wskazują na bardziej konsumencki model zachowań w zakresie odżywiania się studentów rosyjskich, a ten jest prawdopodobnie, bardziej kosztowny od polskiego modelu. Oczywiście nie ma podstaw merytorycznych do wartościowania tych ustaleń, tym niemniej nasuwa się ostrożny wniosek, że na takie zachowania chyba stać studentów rosyjskich. Czy zachowania te są zróżnicowane przez płeć badanych studentów? Odpowiedź znajduje się w tabeli 27. Zmienna płci studentów okazała się czynnikiem istotnie różnicującym opinie studentów, tak polskich, jak i rosyjskich. Na przykład tylko 1,8% polskich studentek codziennie stołuje się poza domem i aż 23,1% studentek rosyjskich. Kilka razy w tygodniu 8,3% polskich studentek i 39,9% studentek rosyjskich. Aż trudno komentować tak istotne zróżnicowanie zachowań badanych studentek z obu uczelni. Może to np. świadczyć o większych możliwościach finansowych studentek rosyjskich, a także np. o większej ich swobodzie konsumenckiej, a nawet może także towarzyskiej, niż zapracowanych polskich studentek. Podobnie prezentują się uzyskane wyniki dla studentów odnośnie codziennego stołowania się poza domem: żaden badany polski student tak się nie stołuje - 0,0%, a aż 36,4% studentów rosyjskich. Natomiast, gdy analizujemy odpowiedzi dotyczące tego, jaki odsetek w ogóle nie stołuje się poza domem, to okazuje się, że tak postępuje aż 42,0% polskich studentek i jedynie 11,0% studentek rosyjskich. Wydaje się, że wobec studentów pasuje podobny komentarz jak dla studentek.

114 114 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ Tabela 27. Płeć studentów a częstotliwość stołowania się poza domem Częstotliwość stołowania się poza domem Studentka Płeć studentów Student polska rosyjska polski Rosyjski Liczba % Liczba % Liczba % Liczba % 1. codziennie 3 1, ,1 0 0, ,4 2. kilka razy w tygodniu 14 8, ,9 5 33, ,4 3. kilka razy w miesiącu 81 47, ,0 8 53,3 4 12,1 4. w ogóle nie stołuję się poza domem 71 42, ,0 2 13,3 4 12,1 Razem , , , ,0 Analizy korelacyjne zachowań studentów odnośnie częstości stołowania się poza domem z innymi cechami demograficznymi i społecznymi wykazują podobne zależności i zróżnicowania statystyczne, co wskazuje na ich siłę i kierunek. Wskazuje także wyraźnie na ekonomiczne uwarunkowanie zjawiska większych możliwości finansowania stołowania się poza domem przez studentów rosyjskich niż studentów polskich. Wnioski Biorąc pod uwagę fakt, iż znaczna część badanej młodzieży nie pracuje i jest na utrzymaniu rodziców, możemy ją zaliczyć do współcześnie wyróżnianej kategorii społecznej, jaką jest prekariat. Z drugiej zaś strony większość badanej młodzieży jest zawieszona między pozycją społeczną rodziców i własną, między aspiracjami a możliwościami własnymi bądź rodziców. Badani studenci, zarówno polscy jak i rosyjscy, to w zdecydowanej większości zamożniejsza część młodzieży, którą stać na studia (albo sami się utrzymują, albo są utrzymywani przez rodziców). Ponieważ koszty studiów, zarówno dziennych jak i zaocznych, są znaczne, stać na nie tylko zamożniejszą (i zdolniejszą) część społeczeństw Polski i Rosji.

115 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 115 Potwierdzeniem tego jest fakt, iż badana młodzież w niewielkim stopniu korzystała z pomocy materialnej w postaci stypendiów socjalnych. Potwierdzenie tego są także zakupy towarów luksusowych przez studentów, szczególnie studentek rosyjskich (z badania można wywnioskować także, iż studenci rosyjscy są bardziej zróżnicowani pod względem dochodów i występuje u nich więcej bardzo zamożnych studentów). Analizując różne kwestie w niniejszym badaniu, powinniśmy zatem pamiętać, iż opinie wypowiadane przez badaną młodzież należy postrzegać przez pryzmat jej sytuacji społecznej i ekonomicznej. Studenci z Polski w większości pracują na pełnym etacie (ponad 70 % badanych), natomiast studenci z Rosji w prawie 85 % są na utrzymaniu rodziny. Rosjanie potwierdzają zdecydowanie większą rolę wsparcia rodziny w ich edukacji i życiu codziennym. Studenci polscy uważają w prawie 66 %, że ich środki finansowe wystarczają na edukację, a rosyjscy nawet w 75 %. Badani studenci w zdecydowanej większości pochodzą z miasta (Polacy nieco w ponad 76 %, a Rosjanie w ponad 85 %). Odzwierciedla to przewagę ludności miejskiej w Rosji, a także zdecydowaną przewagę studiującej młodzieży miejskiej zarówno w Polsce jak i w Rosji. Koresponduje z powyższym fakt, że większość badanej młodzieży polskiej mieszkała w swoim domu (mieszkaniu) lub mieszkaniu rodziców, a młodzież rosyjska w wynajmowanych mieszkaniach i akademiku. Około 60 % Rosjan żywi się we własnym domu bądź samodzielnie przygotowuje posiłki, natomiast Polacy korzystają z takiej formy żywienia w około 90 %. Dla Rosjan ważną rolę odgrywa także stołówka studencka, szczególnie dla studentów. W domu przygotowują posiłki najczęściej żonaci i mężatki, przy czym dominują tu polskie studentki. Sposób żywienia studentów, jak pokazało badanie, związany jest ściśle z miejscem zamieszkania studentów w trakcie studiów.

116 116 Jerzy CHORĄŻUK, Zdzisław SIROJĆ Bibliografia [1] Czakon P., Struktura społeczna w świadomości studentów WNS Uniwersytetu Śląskiego, praca dyplomowa, Katowice [2] title=społeczeństwo_postindustrialne&oldid= [3] [4] [5] Smoczyński W., Prekariusze wszystkich krajów, Polityka. Niezbędnik Inteligenta Plus 1/2012. [6] Sowa J., Prekariat proletariat epoki globalizacji, w: Robotnicy opuszczają miejsca pracy, J. Sokołowska (red.), Łódź 2011, sowa_prekariat.pdf [7] Standing G., Prekariat nowa niebezpieczna klasa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Streszczenie Słowa kluczowe: prekariat, studenci, sytuacja społeczna, źródła finansowania, zamieszkanie, wyżywienie Artykuł przedstawia społeczną i ekonomiczną sytuację badanych studentów na tle zachodzących współcześnie przemian. Badani studenci należą do bardziej zamożnej części młodzieży polskiej i rosyjskiej i w takim aspekcie należy postrzegać jej opinie dotyczące różnych kwestii związanych z ich życiem codziennym i edukacją.

117 Socjalne aspekty życia polskich i rosyjskich studentów rezultaty badania 117 Social aspects of Polish and Russian students survey results Summary Key words: precariat, students, social situation, sources of financing, housing, nutrition The article presents the socio-economic situation of the students in terms of current changes. The students are among the more affluent parts of Polish and Russian youth and trough this aspect should be regarded her opinions on various aspects of her life and education.

118

119 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (52) / 2016 [s ] ISSN Valery NOVIKOV Department of Social Infrastructure, Ptoukha Institute for Demography and Social Studies of the NAS of Ukraine Бюджетна політика і розвиток соціальної інфраструктури України в контексті інтеграційних процесів Оптимізація державних витрат, підвищення їх соціальної та економічної ефективності являють собою важливу частину бюджетної політики і значною мірою визначаються станом управління бюджетним процесом, процедурою планування виконання бюджету. Удосконалення правління бюджетним процесом може спричинити локальний ефект, якщо обмежуватиметься традиційними заходами централізованого характеру. На противагу ним модернізація державного менеджменту в умовах впровадження програмноцільового методу управління здатне привести к позитивним радикальним змінам. Програмний бюджет основа цільового планування соціальноекономічного розвитку муніципальних утворень і розташованих на їх критерії закладів соціальної інфраструктури. Ефективним методом його розробки є програмно-цільовий метод, який забезпечує менеджерський підхід до державного регулювання міжбюджетних відносин на різних рівнях бюджетної

120 120 Valery NOVIKOV ієрархії: від державного, обласного до міського, районного, сільського та селищного бюджетів. Ефективне управління грошовими потоками досягається розробкою фінансової політики на державному і муніципальному рівнях, формуванням стратегічної мети і визначенням бюджетної тактики її досягнення. У зв язку з цим сучасний етап застосування нових технологій бюджетування в країнах, де питання модернізації управління бюджетним процесом являють собою результат багаторічних реформ, заслуговує на увагу. Еволюційний розвиток концепції програмного бюджету, який суттєво вплинув на реформування системи управління бюджетними потоками і визначив характер технологій і структуру програмно-цільового бюджетування, найбільшою мірою простежується на прикладі США. Перші спроби по впровадженню програмно-цільового бюджетування відносяться до періоду рр. У 1949 р. був розроблений програмно-цільовий бюджет (Performance budget), в якому вперше акцент ставився не на витрати державних ресурсів, а на виконання державних функцій, на досягнення результатів. Програмно-цільовий бюджет відображав не стільки структуру витрат у розрізі окремих видів (оплата праці, оренда приміщень і т.д.). скільки результат реалізації програм та виконання державних функцій. Протягом рр. при розробці програмного бюджету використовувався підхід, який складався з трьох стадій планування, програмування, бюджетування (Planning, programming, budgeting system (PPBS). Його метою було досягнення оптимального розподілу ресурсів на основі оцінки вартості кожної програми. Одним із вагомих результатів цього проекту було отримання досвіду використання системного аналізу для порівняння різних альтернатив й оптимізації прийняття рішень щодо формування бюджету. Нова модифікація програмного бюджету трансформувала методологію його складання в систему управління за цілями (Management by Objectives ) MБО. Домінуючим напрямком за концепцією МБО було підвищення відповідальності міністерства або відомства за досягнення поставлених цілей

121 Бюджетна політика і розвиток соціальної інфраструктури України в контексті інтеграційних процесів 121 державного значення. Новим у цій концепції було те,що результат їх діяльності не тільки визначився обсягом наданих послуг, але й оцінювався з точки зору його соціальної значущості. Була спроба розділити соціальну й економічну ефективність У програмно-цільове бюджетування вводилися показники соціальної ефективності (effectiveness) як досягнення певного соціального результату й економічної ефективності (efficiency) як обсягу випуску послуг на одиницю витрат. У подальшому в ході теоретико-практичної розробки ефективності бюджетних коштів була обґрунтована необхідність диференціації понять прямих (output) та кінцевих (outcome) результатів діяльності міністерств і відомств. Під прямими результатами розмився обсяг наданих послуг output (випуск). Наприклад, чисельність студентів, що закінчили навчання, учнів, що здобули престижну освіту і т.ін. Кінцевими (соціальними) результатами є якісні наслідки надання послуг: оцінка успішності навчання, зниження смертності тощо. Наступний етап розвитку методології програмного бюджету робив наголос на встановленні чіткого зв язку між бюджетними ресурсами та результатами реалізації програм (планування бюджету від нуля Zero bused budgeting, ) ZBB. Ключовим моментом моделі ZBB було досягнення цілей при різних рівнях витрат. Причому, по одній із програм витрати для досягнення цілей мали бути нижче поточного рівня. Розробка бюджету на нульовій основі передбачала, що при складанні бюджету розподіл коштів між статтями починається без урахування планових і фактичних даних минулих періодів, тобто з «чистого паперу». У цілому процедура складання бюджету по моделі ZBB передбачала: декілька засобів досягнення поставлених цілей; розрахунки необхідних обсягів фінансування, де щонайменше один із них має бути за обсягами фінансування меншим, ніж за попередній рік; підготовка проектів програм, які б відповідали альтернативним засобам досягнення цілей.

122 122 Valery NOVIKOV Аналіз досвіду застосування ZBB встановив, що багато міністерств на були готові запропонувати ефективні засоби досягнення цілей. Ряд недоліків в ході реалізації моделі не було усунено, зокрема, формування центрів прийняття рішень, ранжування цілей та їх об єднання в програми. Найбільшу складність представляло поєднання програмного планування та підготовки бюджетних пропозицій в рамках однієї стадії бюджетного циклу. Інша проблема полягала у відсутності необхідної інформації для прийняття рішень. У зв язку з труднощами модель ZBB не була реалізована, проте вимога находити альтернативні рішення через утворення центрів прийняття рішень із порядку денного не була знята. Для подальшого розвитку програмно-цільового бюджетування у 1993 р. було прийнято закон «Про оцінку результатів діяльності державних установ» (Government Performance and Results). Закон GPRA визначав декілька основних цілей, які можуть бути покладені в бюджетну політику, та основні шляхи їх досягнення. Перша ціль передбачала три моменти: а) процедурне удосконалення, розроблення програмних цілей; б) вимір соціальної та економічної ефективності реалізації програм; в) встановлення контролю за виконанням програм. Друга ціль полягала у підвищенні якості наданих послуг, забезпеченні потреб населення, підвищенні соціальної ефективності програм. Третя ціль передбачала розробку програм з орієнтації на кінцевий результат, для чого цілі формулювались як система кількісних та якісних показників, що характеризували очікувані результати діяльності. Четверта ціль виходила з необхідності удосконалення державного управління бюджетно-фінансовою системою. Із досвіду впровадження бюджетування, орієнтованого на результат, набутого в США, можливо зробити наступні висновки, які є кореневими для удосконалення соціальної політики в Україні.

123 Бюджетна політика і розвиток соціальної інфраструктури України в контексті інтеграційних процесів 123 В умовах перерозподілу значної частини валового національного доходу через державний бюджет програмно-цільове бюджетування є засобом підвищення ефективності використання державних фінансів. Проте це можливо, коли в одному процесі поєднані управлінські технології (ефективний менеджмент) та методи удосконалення бюджетування. У багатьох розвинених країнах програмний бюджет розглядається як основний інструмент ефективного планування і використання бюджетних витрат. За даними міжнародних досліджень, зокрема Німецького товариства міжнародної співпраці, 24 країни із 34 країн-членів ОЕСР здійснюють або намагаються впровадити програмне бюджетування [1]. Кожна із розвинутих країн розглядає програмний бюджет, виходячи зі своїх цілей розвитку, забезпеченості населення послугами, динаміки ринкових відносин, внутрішніх та міжнародних ризиків, специфіки управління економікою та іншими факторами. Як результат, програмні бюджети відрізняються один від одного стратегією та послідовністю впровадження. Разом із цим моделі бюджетування не є взаємовиключними. Вони відрізняються лише організаційними аспектами управління бюджетними процесами та структурою бюджетних витрат. У зв язку з цим доцільно, з наукової і практичної точок зору, здійснити типологізацію практик бюджетування. Типологізація у порівняльному економічному наукознавстві означає процес групування економічних об єктів систем, форм та методів управління на основі емпіричної моделі (типу). В результаті типологізації отримуються цілісні знання про об єкт дослідження, розкриваються системоутворюючі зв язки між різними його елементами, виокремлюються його ознаки та властивості. З точки зору компаравістики як наукового напряму порівняльного дослідження економічних структур управлінських форм, виокремлення їх типів не обходиться без деяких умовностей, оскільки існує чимало перехідних форм із одного об єкта чи форми управління в інші, багато ознак, що

124 124 Valery NOVIKOV пов язують останніх одне з одним. Проте не дивлячись на неоднакові концептуальні походження, різні типи економічних форм чи об єктів мають схожу цільову функціональність. Аналізуючи різні моделі програмно-цільового управління бюджетними фінансами, можна виокремити три типи моделей: контрактний, адміністративний та проміжний (тaбл. 1.). Таблиця 1. Порівняльна характеристика моделей програмно-цільового методу управління бюджетними асигнуваннями Країни, що застосовують контрактну модель Велика Британія Австралія, Нова Зеландія, Канада, ПАР, Данія, Норвегія, Швеція Країни, що застосовують адміністративну модель: Франція, Італія, Бразилія, Росія Загальна характеристика результативності застосування програмно-цільового метода Переваги: конкурсний відбір організацій для надання суспільних послуг; зацікавленість та відповідність відомств, відсутність необхідності у складних механізмах міжвідомчої координації; більш висока ступінь використання інформації Недоліки: про результативність бюджетного процесу, в т.ч. механізму розподілу асигнувань. «рамковий» характер бюджету; ускладнення функцій органів влади, пов язане Переваги: із визначенням контрактів та контролю за їх виконанням. єдиний методологічний підхід до формування та оцінки програм урізних галузях; обмежена кількість програм ( ); чітка структура видатків бюджету по цілях та результатах політики.

125 Бюджетна політика і розвиток соціальної інфраструктури України в контексті інтеграційних процесів 125 Країни, що застосовують проміжну модель: США Загальна характеристика результативності застосування програмно-цільового метода Недоліки: необхідність застосування складних механізмів міжвідомчої координації; ризики формального контролю за Переваги: досягненням показників та зниження самостійності і відповідальності відомств. системний підхід до розподілу бюджетних ресурсів по стадіях процесу бюджетування: планування програмування бюджетування; управління бюджетним процесом по ієрархії цілей; розробка бюджету на принципі економності і Недоліки: формування бюджету на нульовій основі. обмежений обсяг видатків по окремих галузях на програмно-цільовій основі, нерівномірне охоплення галузей економіки програмноцільовим підходом до управління суспільними фінансами. Контрактний тип передбачає встановлення очікуваних результатів використання бюджетних коштів у межах угод, у т.ч. в контрактній формі надання послуг. Він передбачає трирівневий підхід до управління суспільними фінансами, який охоплює державний, відомчий та внутрішньовідомчий рівні. Контрактна модель бюджету може включати від однієї до двох-трьох сотень програм. На рівні парламенту затверджується укрупнена структура видатків, і відомствам надається право її деталізації. Контрактна модель характерна для країн, які засновані на «парламентській» моделі державної влади.

126 126 Valery NOVIKOV Адміністративний тип програмно-цільового підходу до управління фінансовими ресурсами частіше застосовується в країнах із «президентською» моделлю державної влади. При цьому очікувані результати встановлюються на основі рішень вищестоящих органів влади. Проміжний тип заснований на суміщенні президентської та парламентської функцій державної влади, в межах якого відбувається інтеграція фінансових ресурсів та результатів, використані системи показників. Україна відноситься до країн, де бюджетний процес формується «зверху донизу», що характерно для адміністративного типу програмного бюджету. У зв язку з цим доцільно проаналізувати практику саме цього типу організації програмно-цільового управління фінансами. Адміністративний тип застосовується у Франції та Росії, які спочатку орієнтувалися на контрактну модель програмного бюджету. У Франції адміністративна модель застосовується з 2001 р. Видатки бюджету Франції утворюються в розрізі основних напрямів державної політики, в складі яких виступають освіта, охорона здоров я, культура, юстиція та ін. Ці напрями, зафіксовані в Конституції Франції, отримали поняття «місії», які мають політичне значення і використовуються з метою аналітичного групування програм і презентації проекту закону про державний бюджет. Створення нової місії прерогатива уряду. Перелік «місії» характеризується галузевими та функціональними ознаками. Це вказує на те, що проблеми морального та гуманітарного розвитку виокремлено у самостійний політичний напрям державного розвитку. Останнє пов язано з тим, що у Франції актуальні глобальні виклики сучасності: поглиблення соціальної нерівності та посилення соціальної дезінтеграції, розмивання цінностей праці та соціальної солідарності. Складності виникають у галузі управління соціальною сферою. В останні роки у французькому суспільстві виявився дефіцит перспектив бачення розвитку соціальних відносин, що особливо помітно на фоні поглиблення масштабних та суперечливих питань глобалізації, нерівномірності розподілу

127 Бюджетна політика і розвиток соціальної інфраструктури України в контексті інтеграційних процесів 127 доходів, нарощуванні утруднень у доступності різних груп населення до медичної допомоги, освіти, культури, накопичення проблем, пов язаних з етнодемографічною ситуацією, серйозною віковою деформацією структури населення та іншими проблемами, які потребують оновлених підходів до їх вирішення. Необхідно звернути увагу на фінансові аспекти місій французького уряду, зокрема, управління фінансовими ресурсами і в цьому контексті на відносини з органами місцевого самоуправління. Актуальність постановки даних проблем пояснюється необхідністю підвищення ефективності управління державними фінансами завдання, яке знаходиться в епіцентрі економічної політики практично всіх країн світу. Це пояснюється тим, що практика фінансування соціальної інфраструктури, не дивлячись на досвід реалізації медичних програм, орієнтується не на цілі, завдання та результати діяльності інфраструктурних галузей, а на відшкодування поточних витрат, спрямованих на задоволення соціальних потреб, яке значною мірою відбувається на місцевому рівні. Досвід Франції, по-перше, переконливо свідчить, що нормативний підхід до розробки програмного бюджету як системи стратегічних цілей відбиває державну політику країн ЄС по забезпеченню збалансованості місцевих бюджетів, реалізації завдань розширення і підвищення якості послуг, які подаються населенню за рахунок коштів бюджетів усіх рівнів. По-друге, підвищення ефективності державних видатків передбачає інкорпорацію технології програмного бюджету в бюджетний процес, що є значним інноваційним кроком в удосконаленні правил і процедур бюджетування. Це говорить, що існуюча практика використання програмного бюджету як додаткового інструменту поряд з існуючою методологією управління бюджетним процесом втрачає свою актуальність. Чинне законодавство ЄС вимагає від країн-членів розробляти бюджет лише в програмному форматі. У більшості країн програмна технологія розробки бюджету розповсюджена на загальнонаціональному рівні. В Канаді, США,

128 128 Valery NOVIKOV Великій Британії вона застосовується частково на місцевому рівні. В Німеччині ініціаторами нових управлінських методів бюджетування виступили федеральні землі й муніципальні утворення. Особливість німецького досвіду державного управління полягає в розробленні фінансово-політичних цілей у рамках земельної децентралізованої бюджетної відповідальності. Затверджуючи завдання, орган законодавчої влади визначає, що повинно бути зроблено, а органи виконавчої влади шлях і механізми їх реалізації. Діяльність органів державної влади координується укладанням контрактів на всіх рівнях управління. Для того, щоб така діяльність органів державної влади залишалась керованою і уряд федеральної землі ніс політичну відповідальність перед земельним парламентом, застосовується різнопланова, всебічна й актуальна інформація. Доступність такої інформації забезпечується контролінгом управління, що спирається на єдину систему цілей і звітності з використанням стандартного програмного забезпечення управління організацією чи установою [2]. Впровадження програмного документу як нового механізму фінансування діяльності бюджетних установ, як наочно свідчить досвід Німеччини, є результат домовленостей між законодавчою і виконавчою владою. Впровадження програмно-цільового бюджетування розглядається як важливий інструмент підвищення ефективності державних витрат на місцевому рівні. Цей аспект реформи є актуальним для України, оскільки витратна модель бюджетного планування не відповідає поточним потребам місцевих органів влади. Міжнародна практика формування програмного бюджету характеризується різноманітними формами прояву і постійно удосконалюється, в т.ч. в напрямі системності у вирішенні соціально-економічних проблем, що дозволить регіонам маніпулювати фінансовими ресурсами. У контексті регіонального бюджетування корисним є досвід Великої Британії, де один із найвищих у світі рівнів централізації державних фінансів.

129 Бюджетна політика і розвиток соціальної інфраструктури України в контексті інтеграційних процесів 129 У цій країні більше 60% податків, які збираються з територій, акумулюються в центрі і розподіляються між місцевими органами влади шляхом надання цільових грантів, дотацій, субсидій. Останні надаються за умови дотримання певних умов,що дозволяє уряду країни здійснювати єдину соціальноекономічну політику. Зокрема, при формуванні бюджетів та планів розвитку місцеві органи влади в обов язковому порядку враховують національні стратегічні пріоритети розвитку. У Великій Британії діє система ув язки пріоритетів розвитку на національному, регіональному і муніципальному рівнях через механізм узгодження стратегічних і середньострокових планів. Верхній горизонт планування характеризується п ятирічним стратегічним планом розвитку території. Середньостроковий представлений дворічним планом заходів по реалізації стратегії і трирічним фінансовим планом. Цільові орієнтири плану заходів і фінансового плану конкретизують довгострокові цілі, що визначені у стратегічному плану розвитку. Перший фінансовий рік максимально деталізується. Два наступні роки представлено укрупнено. Така система узгодження п ятирічного плану розвитку, трирічного фінансового та дворічного плану-графіку заходів дозволяє використовувати потенціал моделі регіонального фінансового управління через інструмент програмного бюджету [3]. Середньострокове бюджетування здійснюється в країнах Східної Європиі країнах СНД. Наприклад, в Казахстані з 1999 р. здійснюється робота по удосконаленню бюджетної системи і підвищенню ефективності бюджетних витрат на основі програмно-цільового підходу. Це відбувається в тісному взаємозв язку з реструктуризацією бюджетного сектора та передачі деяких функцій у конкурентне середовище. Всі бюджетні програми поділені на поточні й програми розвитку і відображають соціально-економічні пріоритети. Відповідно поділ програмного бюджету на поточний та бюджет розвитку дозволяє оцінити вартість виконання державою своїх функцій, а

130 130 Valery NOVIKOV також систематизувати бюджетні програми з урахуванням інтересів країни, регіонів та конкретних галузей соціальної й економічної діяльності. У РФ з 38 регіонів частка програмних витрат складає 50% та більше. У лідерах впровадження нових технологій бюджетування частка програмних витрат регіонального бюджету становить 97-99%. Муніципальні утворення цих регіонів поступово включаються в процес формування програмного бюджету [4, c. 21]. Розповсюдження в країнах ОЕРС технологій програмного бюджету пов язане з розвитком нових підходів до структурування бюджетних витрат. Визначається п ять видів класифікації витрат: функціональна, економічна, постатейна, адміністративна, програмна. Перші дві це традиційні види класифікації для представлення бюджетних витрат. У більшості країн, які впроваджують програмний бюджет, застосовуються програмна та адміністративна класифікації. Основою сучасного підходу до класифікації витрат були визначені в США ще у 1950 р. прийняттям закону «Про бюджет та процедури бюджетної звітності». Цим законом зобов язувалося надавати бюджетну звітність за результатами виконання програм або здійснення державних функцій, а не за структурою витрат по видах видатків. Серед методів, що забезпечують вирішення цих завдань, у світовій практиці застосовується бюджетування, орієнтоване на результат, а також комплексне середньострокове планування витрат. Програмний бюджет, розроблений за цими принципами,повинен містити, по-перше, кількісний та якісний опис результатів його реалізації; по-друге, систему показників для виміру результатів реалізації програмного бюджету, що дозволяє здійснювати попередню оцінку програм, які фінансуються з бюджету. Для забезпечення відповідності між програмною діяльністю галузевих міністерств і бюджетною класифікацією доопрацьовується функціональна класифікація шляхом включення в їх структуру видатків програмної класифікації, яка сформована за цілями і завданнями, що відображають

131 Бюджетна політика і розвиток соціальної інфраструктури України в контексті інтеграційних процесів 131 тактичні або стратегічні пріоритети державної соціально-економічної політики. При формуванні програмного бюджету планування витрат здійснюється безпосередньо у зв язку з досягнутими результатами. Більшість країн ОЕСР включають інформацію про результати діяльності державних і муніципальних закладів у бюджетну звітність. Вибір способу використання інформації про цілі й результати вважається в теорії управління найбільш складним питанням. Тому країни, які застосовують технологію програмного бюджету, мають свої особливості щодо використання інструментів і процедур, що відображають взаємозв язок між витратами і досягнутими чи очікуваними результатами. Огляд практик бюджетування в країнах ОЕСР показує, що окремі країни вийшли за межі бюджетних документів і модифікували свою бюджетну класифікацію з метою включення до неї інформації про результати діяльності [5]. Огляд практик програмного бюджету свідчить, що всі країни стикаються з труднощами представлення результатів діяльності для оцінки бюджетування. Наслідком цього є те, що країни-члени ОЕСЗ мають неоднакові підходи інтеграції інформації про результати діяльності в процедуру бюджетних призначень міністерств та відомств. Цей процес можна диференціювати на формалізований і неформалізований. У країнах, які застосовують формалізований підхід (Нідерланди, Швеція), бюджетні замовлення подаються разом з плановими цільовими показниками і звітом про результати діяльності установ. При неформалізованому підході процедура бюджетних замовлень відбувається без вимог до інформації про результати діяльності. Проте в країнах, де формальні правила відсутні, інформація про отримані результати використовується як допоміжна при переговорах про розподіл бюджетних коштів. Вимога надання планової і звітної інформації поряд із бюджетним замовленням охоплює всі міністерства або частину з них. В окремих країнах ця інформація торкається тільки нових програм або витрат, які

132 132 Valery NOVIKOV спрямовуватимуться на додаткові витрати по діючих програмах. У Великій Британії, Австралії заява про збільшення обсягу витрат або нові види витрат обов язково аргументуються цільовими показниками або оцінками про результати діяльності Більшість країн ОЕСР дотримуються неформальних правил установлення зв язку між витратами та звітними цільовими показниками результатів діяльності. Новизна функціонального значення контролю за виконанням бюджету полягає в тому, що контроль за цільовим використанням коштів замінюється контролем за відповідністю досягнутих результатів визначеним цілям. Контроль за цільовим використанням коштів залишається лише по відношенню до високо агрегованих видатків. Концепція програмного фінансування змінює й характер управління галузевими підрозділами міністерств. На структури регіонального і муніципального рівня покладається відповідальність за виконання цільових планових показників, що супроводжується підвищенням рівня самостійності у витрачанні бюджетних коштів, і бюджетоотримувачам надаються можливості по частковому (за виключенням видатків на оплату праці) перерозподілу бюджетних асигнувань. Фактично формат програмного бюджету забезпечує перехід від програмно-цільового фінансування і розширює самостійність закладів в управлінні власними фінансами. Методологія формування програмного бюджету, як правило,припускає перехід на багаторічне (середньострокове) планування. Це означає, що ліміт обсягу державних витрат фіксується на три роки вперед. На прогнозні результати впливає визначення витрат за методом нарахування, що коригує конкретні суми витрат по роках і за весь трирічний період. Метод нарахування передбачає врахування витрат на момент виникнення витратних зобов язань, тобто на дату поставки товарів і надання послуг, навіть якщо платежі й не були здійснені. Середньострокове планування програмного бюджету сприяє виявленню пріоритетів державної політики у короткостроковому і

133 Бюджетна політика і розвиток соціальної інфраструктури України в контексті інтеграційних процесів 133 середньостроковому періодах і проведенню у відповідності з ними діяльності галузевих міністерств. Для України розгляд і вирішення проблем фінансування видатків бюджетів на розвиток галузей соціальної інфраструктури стає першочерговою потребою. Аналіз сучасної практики управління бюджетним процесом виявив їх деструктивний характер, що проявляється в динамічному нарощуванні дефіциту місцевих бюджетів і, як наслідок, у втраті державних методів пливу на вирішення соціальних проблем із координації різних заходів державної політики по їх реалізації. В таблиці 1 наведена динаміка зниження рівня забезпечення галузей соціальної інфраструктури податками, що надходять до місцевих бюджетів (табл. 2.). Дані, наведені в табл. 1, свідчать, що потенціал місцевих бюджетів для фінансування соціальної інфраструктури досяг у 2013 р. 40,6% проти 68,4% у 1995 р. Найбільш негативною є динаміка фінансування за рахунок прибуткового податку. Одночасно з обмеженням джерел розвитку соціальної інфраструктури виявляється негативний тренд соціального розшарування місцевих бюджетів за рівнем фінансування соціальних галузей. Різниця видатків місцевих бюджетів у розрізі областей України, за показником стандартного відхилення у розрахунку на одного споживача послуг, зросла протягом рр. в системі середньої освіти в 13,6 раза, дошкільної освіти в 5,4 раза, культурі 5,3 раза, в охороні здоров я в 4,4 раза. Фактично рівень диференціації в 2013 р. склав у розрахунку на одного вихованця в дошкільній освіті 1346,2 грн, одного учня у загальноосвітній школі 898,6 грн, у медичному обслуговуванні 77,3 грн і сфері духовного розвитку і спорту 21,7 грн. Разом із посиленням невиправданої соціальної диференціації в бюджетному забезпеченні споживання послуг населенням виявляється протилежною тенденцією необґрунтованого нівелювання міжобласних відмінностей у фінансуванні об єктів соціальної інфраструктури. По окремим галузям (освіта, охорона здоров я) вона становить 1,5 і більше разів [6, с. 349].

134 134 Valery NOVIKOV Таблиця 2. Динаміка фінансування соціальної інфраструктури місцевими податками Роки Податки, млрд грн Видатки на соціальну інфраструктуру Всього У тому числі Всього У т.ч. Всього Прибутковий податок Податок на доходи фізичних осіб Рівень фінансування соціальної інфраструктури місцевими податками, % У тому числі за рахунок Соціальний захист та со-ціальне забезпечення Прибуткового податку Податку на доходи фізичних осіб ,5 4,9 1,6 9,5 3,3 68,4 51,6 16, ,3 5,5 2,6 12,2 4,1 66,4 45,1 21, ,7 6,3 4,4 13,2 4,1 81,1 47,7 33, ,1 7,7 6,4 19,1 6,0 73,8 40,3 33, ,1 8,3 8,8 25,5 8,3 67,1 32,5 34, ,2 9,4 10,8 33,8 12,6 59,8 27,8 32, ,7 13,2 13,5 39,8 13,0 67,1 33,2 33, ,4 16,2 13,2 52,7 19,5 55,8 30,7 25, ,8 23,5 17,3 85,8 40,1 47,6 27,4 20, ,0 26,2 22,8 99,3 41,5 49,3 26,4 23, ,2 34,4 34,8 125,3 48,6 55,2 27,5 27, ,8 47,9 45,9 176,8 74,3 53,1 27,1 26, ,5 33,0 44,5 190,6 78,9 40,7 17,3 23, ,4 40,4 51,0 240,6 104,6 38,0 16,8 21, ,3 55,1 60,2 251,7 105,6 45,8 21,9 23, ,9 55,8 68,1 299,1 125,4 41,4 18,7 22, ,2 55,0 72,2 326,0 145,2 40,6 16,9 22,1

135 Бюджетна політика і розвиток соціальної інфраструктури України в контексті інтеграційних процесів 135 Результати досліджень виявляють розбалансованість фінансового планування в галузях соціальної інфраструктури, що призведе до бюджетних диспропорцій й обмеженню доступу населення до послуг. Для України критично важливо удосконалення методології реформування механізму розвитку соціальної інфраструктури,яке припускає зміну підходів до бюджетування соціально важливих галузей. Доцільно розвивати міжбюджетні відносини на основі програмного підходу, що знижує соціальні ризики при асигнуванні грошових ресурсів на розвиток соціальної інфраструктури. Впровадження технології програмного бюджетування є не тільки питанням модернізації фінансового менеджменту, але й значеною мірою методом державного регулювання соціальних відносин. Зараз соціальна інфраструктура стає основою життєдіяльності суспільства,одним із провідних секторів національної економіки. Вона активно залучається до процесів формування глобальних ринкових відносин, реалізовуючи стратегії відтворення населення. Саме ця обставина відіграє надзвичайну роль для трансформації сприйняття галузей соціальної інфраструктури застосування програмного бюджету в якості стратегії національного масштабу, що надає можливості зміцнення економіки, сталості й прогресивності соціальноекономічного розвитку. В Україні, починаючи з 1998 р., застосовуються деякі елементи програмноцільового методу в бюджетному процесі: бюджетні запити надаються з обов язковим визначенням основної мети діяльності, завдань на плановий рік, а також із проведенням аналізу результатів діяльності, досягнутих за попередній рік; існує можливість перерозподілу бюджетних видатків з метою забезпечення їх пріоритетності на стадії формування бюджету; здійснюється середньострокове бюджетне планування. На сьогодні застосування програмно-цільового методу регулюється Бюджетним кодексом України (2010 р.), Концепцією застосування програмноцільового методу в бюджетному процесі (2002 р.), Концепцією реформування місцевих бюджетів (2007 р.) та рядом інших законодавчих актів [7].

136 136 Valery NOVIKOV Формування бюджету в розрізі бюджетних програм здійснюється лише на державному рівні. Місцеві бюджети поки залишаються на периферії сучасних технологій бюджетування, хоча сьогодні одним із першочергових завдань України є досягнення високої ефективності використання коштів місцевих бюджетів. Через місцеві бюджети фінансуються найважливіші соціальні функції центральних органів влади, що делеговані на виконання власних повноважень місцевого самоврядування та органів виконавчої влади. Для підвищення ефективності управління коштами місцевих бюджетів здійснювався експеримент із запровадженням програмного бюджету [8]. Для забезпечення його результативності Міністерством фінансів України визначені основні підходи до програмно-цільового методу складання та виконання місцевих бюджетів [9]. До кінця 2014 р. передбачалося перевести місцеві бюджети на програмноцільовий метод бюджетування. Проте експеримент не був завершений. Перехід від постатейного (кошторисного) методу формування бюджету на програмний виявив ряд питань проблемного характеру. Серед них невідповідність кількості затверджених програм економічними і соціальними потребами регіонів, що нівелює їх державне значення і призводить до демонстрації штучних показників ефективності [10, с. 2]. Програмна класифікація видатків державного (місцевого) бюджету формується з урахуванням типової програмної класифікації видатків місцевого бюджету, яка затверджується центральним органом виконавчої влади, що забезпечує формування державної бюджетної політики. До застосування програмно-цільового методу в бюджетному процесі на рівні місцевих бюджетів використовується тимчасова класифікація видатків місцевих бюджетів [11]. Наказом Міністерства фінансів України «Про бюджетну класифікацію» від р. 11 затверджена тимчасова класифікація видатків місцевих бюджетів із перехідною таблицею до функціональної класифікації видатків бюджету [12].

137 Бюджетна політика і розвиток соціальної інфраструктури України в контексті інтеграційних процесів 137 Законодавством України, як це видно з наведених прикладів, припускається незавершеність структурування програм за визначенням витрат, а отже, й управління та контролю за діяльністю відомств. Український досвід застосування програмно-цільового методу свідчить про необхідність побудови чіткої ієрархічної системи бюджетування, яка включає єдність цілей, завдань, програм, підпрограм та основних заходів (відомчих цільових програм). Створення єдиних правил та процедур програмно-цільового методу за принципом цілісності дозволяє гнучко управляти бюджетними коштами і перерозподіляти асигнування (за виключенням заробітної плати) між окремими напрямами. При переході до нового формату класифікації видів витрат варто забезпечити ув язку розподілу бюджетних асигнувань, які затверджуються законом про Державний бюджет, з видами бюджетних асигнувань, що встановлені Бюджетним кодексом України. Бюджетний кодекс (с. 10) визначає, що видатки бюджету класифікуються за: 1) бюджетними програмами; 2) ознакою головного розпорядника бюджетних коштів; 3) функціями, з виконанням яких пов язані видатки. Усі основні інструменти програмного бюджетування виходять з досвіду управлінських принципів приватного бізнесу. Одним із них є застосування індикаторів соціальної та економічної ефективності як аналогів результатів господарської діяльності. У цьому разі суб єкти управління бюджетним процесом отримують важливі інструменти розподілу ресурсів за конкретними напрямами програмних завдань та видами послуг. У зв язку з цим потребують удосконалення підходи до складання паспортів бюджетних програм. Зараз їх фінансування здійснюється без урахування окремих структурних елементів (завдань, напрямів). Проте для виявлення результативності бюджетних програм необхідно оцінити рівень виконання кожного із поставлених завдань і напрямів діяльності.

138 138 Valery NOVIKOV Такий підхід дозволяє місцевим органам управління визначати пріоритети витрачання коштів і способи досягнення цілей. Для оцінки ефективності бюджетних програм в Україні розроблено Методичні рекомендації щодо проведення оцінки економічної і соціальної ефективності виконання державних соціальних програм [13] і Методичні рекомендації щодо здійснення оцінки ефективності бюджетних програм [14]. Ефективність державних цільових програм виконується за допомогою макроекономічних і галузевих показників (ВДВ, обсяг виробництва, продуктивність праці, енергоємність і т.п.), а також соціальних і фінансових програм. Соціальна ефективність здійснюється застосуванням загальних і специфічних показників залежно від спрямування програми і зводиться до їх ранжування за ступенем важливості. Параметри досягнення поставленої мети визначаються шляхом оцінок коефіцієнтів важливості тих чи інших показників у результаті експертного опитування і парних порівнянь показників з використання спеціальних шкал. При цьому кількісна оцінка фактичних соціальних результатів не здійснюється. Аналогічний недолік притаманний і рекомендаційній оцінці ефективності бюджетних програм, які націлені на вибір шляхів раціонального використання бюджетних коштів. Зазначені підходи оцінювання ефективності програм налаштовані насамперед на визначення економічних параметрів успішності реалізації програмного бюджету, ніж на його соціальну результативність. Недосконалість існуючих методичних підходів до оцінювання програм неодноразово відмічалася в науковій літературі. У колективній монографії «Соціальні результати державних програм: теоретико-методологічні та прикладні аспекти оцінювання» констатується: «Оцінюючі підходи, які могли б регулювати і розвивати систему розробки і реалізації соціальних програм за новими, більш ефективними напрямами, відсутні або недостатньо опрацьовані. За відсутності інформації щодо потреб населення і впливу

139 Бюджетна політика і розвиток соціальної інфраструктури України в контексті інтеграційних процесів 139 програм фактично неможливо забезпечити розв язання актуальних проблем у соціальній сфері» [15, с. 56]. Про обмежені можливості оцінювання програм і питання, які виникають на цьому шляху, писав В.М. Федосов. Зокрема, аналізуючи проблему оцінювання програм, він підкреслював, що оцінити результати виконання державних програм «практично неможливо, оскільки немає відповідної методики Оцінювання програми здійснюється в цілому і здебільшого стосується лише одного фінансового аспекту - дотримання запланованих обсягів видатків. Показники виконання також не аналізуються через відсутність методики такого аналізу і необ єктивність даних за цими показниками [16]. Оцінка виконання програмного бюджету відноситься до найбільш важливих і недостатньо розроблених проблем бюджетування. Існує чимало аспектів у програмно-цільовій методиці формування і контролю за виконанням програм, де застосовуються макро- і мікромоделювання. Проте існують сфери, де варто використовувати лише один із методів. Інструментарій мікромоделювання найбільш прийнятний для програм соціального захисту населення. На основі даних макрорівня, до яких відносяться окремі особи, сім ї, домогосподарства, мікромінітаційне моделювання теоретично дає можливість оцінювати вплив програм на будьякому рівні деталізації. Крім того, з являється можливість врахування нелінійних ефектів, тобто коли вплив соціальної допомоги залежить від попередніх етапів життєдіяльності людини (наприклад, пенсійних виплат, майнових характеристик домогосподарства та співмешканців особи тощо). В Україні за допомогою ПРООН у 2009 р. були виконані дослідження з мікромоделювання доходів і витрат домогосподарств у рамках оцінки впливу фінансово-економічної кризи на бідність та диференціацію доходів населення на основі даних обстеження умов життя домогосподарств. Роком раніше (2008 р.) МОП виконала для України прогноз потреб у робочій силі за видами економічної діяльності і професіями.

140 140 Valery NOVIKOV Протягом рр. за результатами ЄС розроблено блок мікромоделювання для моделі соціального бюджету, де використані мікродині державного щомісячного вибіркового обстеження економічної активності населення. У теперішній час в Україні і в багатьох країнах розробляються і застосовуються при формуванні й оцінюванні соціальних програм низка мікроімітаційних моделей [15, с ]. Основними позитивними аспектами мікроімітаційного моделювання при розробці та впровадженні державних програм є допомога уряду при аналізі наслідків реформ і розробці заходів для їх коригування та покращення стратегічного планування. Особливостями використаних макромоделей є те,що вони орієнтуються на нормативні показники або на непрямі соціальні результати реалізації програм (наприклад, кількість одержувачів соціальних програм, сума допомоги, частка населення з різними доходами та ін.). Більшість країн ОЕСР у ході впровадження програмного бюджету зіткнулися з істотними труднощами. По-перше, гостро постала проблема якості показників діяльності. Можливості розробки і впровадження коректних показників проміжних і кінцевих результаті значно різняться залежно від видів галузевої діяльності. Постає й питання відстроченого результату, коли ефект можливо оцінити лише через тривалий часовий лаг. По-друге, для об єктивної оцінки реалізації програмного бюджету повинен бути створений і налагоджений порядок збору й аналіз показників якості. Його розробка вимагає тривалого часу і значних витрат. У соціальному вимірі якісні показники кореспондують із таким синтетичним показником, як якість життя. Серед трьохсот показників, які відслідковуються статистикою в контексті виміру якості життя, більше 100 показників оцінюється експертне. Серед них такі характеристики якості життя, як якість системи освіти, медичного обслуговування населення та інші. Якісні показники на рівні індивідуальних оцінок це результат суб єктивного уявлення про свій стан самої особи. У зв язку з цим інтерпретація якісних

141 Бюджетна політика і розвиток соціальної інфраструктури України в контексті інтеграційних процесів 141 показників повинна бути специфікована під конкретні типи завдань та їх прикладного використання. При загальному підході якісні показники оцінюються укрупненими критеріями і показниками, які відбивають універсальний тип поведінки без його деталізації за дрібними суб єктивними ознаками. Фактично якісні показники формуються неспецифічними (непрямими) методами, які характеризують умови надання послуг і локалізовані нормативними стандартами. Впровадження в практику формування програмного бюджету системи нормованого врахування потреб населення у муніципальних послугах забезпечує підвищення ефективності використання бюджетних коштів. Формування системи потреб населення в наданні послуг має складнощі практичного, методологічного, юридичного і технічного характеру. Практика визначення потреб у соціальних послугах базується на індексному підході планування від досягнутого рівні, користується нормативами, затвердженими нормативними правовими актами різного рівня,що не відображає реальної соціальної ситуації в регіонах і країні в цілому. Для обгрунтування програмного бюджету необхідне проведення аналітичної роботи по оцінці потреб населення в послугах, головним чином, охорони здоров я, освіти, культури, соціальної допомоги,фізичному і духовному розвитку, що дозволить сформувати методологічну й інформаційну базу для формування реєстру муніципальних послуг. Створення реєстру послуг на муніципальному рівні має відбуватися паралельно із запровадженням реєстру витратних зобов язань, в основі якого покладена оцінка потреби у наданні послуг. Результати реєстру витратних зобов язань використовуються при формуванні й аналізі програмного бюджету. Важливим уявляється розробка якості послуг, що створює передумови для запровадження в практику управління бюджетним процесом показників вартості бюджетної муніципальної послуги. Стандарт бюджетної муніципальної послуги характеризують наступні параметри: кількісна й якісна оцінка результатів обсягу надання послуги;матеріально-технічні та кадрові

142 142 Valery NOVIKOV ресурси, вимоги до організації й технології надання послуг, а також механізми контролю якості й обсягів послуг, що надаються на муніципальному рівні. Розрахунок вартості муніципальної послуги є методологічним інструментарієм для розробки управлінських заходів для впровадження програмного бюджету, формування державного соціального замовлення, цільове субсидування. На сьогодні в Україні відсутній чіткий порядок формалізації бюджетної послуги, що стримує впровадження в практику бюджетування нових підходів розрахунку витрат по видах галузевих послуг. В якості базових показників оцінки потреб населення в бюджетних послугах, ефективності й результативності їх надання використовуються емпіричні фінансові нормативи на одиницю виміру відповідних бюджетних послуг. Створення єдиних правил і процедур, серед яких головну роль відіграють аналітичні напрацювання із визначенням вартості бюджетної послуги, розширює можливості фінансового менеджменту для державних і муніципальних структур, без чого неможливий повномасштабний контроль за виконанням програмного бюджету. Основний ризик при оцінюванні бюджетного процесу полягає в обмеженні його лише непрямими показниками, про які йшлося вище. Мінімізація ризиків може бути здійснена, якщо аналіз якості послуг поєднуватиметься показниками, які визначають результативність, корисність надання послуг, що завжди співвідноситься із суб єктивним характером оцінки послуг. В освіті це, наприклад, грамотність читання, математична або природничо-наукова грамотність. У медицині оцінка здоров я пацієнта визначається особою, яка лікується, або лікарем. За умови відсутності в стандартах якості бюджетної послуги суб єктивних показників якості виконання програмних цілей матиме пріоритетне значення при оцінюванні програмного бюджету.

143 Бюджетна політика і розвиток соціальної інфраструктури України в контексті інтеграційних процесів 143 Список використаних джерел [1] Принципы стратегического консультирования по вопросам внедрения бюджетирования, ориентированного на результаты: какие уроки можно извлечь из опыта стран ОЭСР для целей сотрудничества в области развития? /http//. upload/ files/ 2012/ 04/ou/gir-study-rus.paf [2] Крауліх П., Райланд Г., Програмно-цільовий метод бюджетування у федеральній землі Гессен, Німеччина // Фінанси України С [3] Обзор международного опыта внедрения бюджетирования, ориентированного на результат [Електронний ресурс]. Режим доступу: [4] Чулков В.С., Программно-целевое бюджетирование на региональном и местном уровнях // Финансы С [5] Performers Budgeting in OECD Countries. Paris. OECD [6] Новіков В.М., Удосконалення фінансування соціальної інфраструктури на основі нових бюджетних технологій / В.М. Новіков. Фінансова система національної економіки: проблеми розвитку та управління змінами. У трьох томах: За загальною ред. Т.І. Єфименко. Т. 3. К., С [7] Про схвалення Концепції застосування програмно-цільового методу у бюджетному процесі: Розпорядження Кабінету Міністрів України від р. 538-р. [Електронний ресурс]. Режим доступу: % FO Find=12x=78&=7 [8] Про схвалення Концепції реформування місцевих бюджетів. Розпорядження Кабінету Міністрів України від р. 308-р. [Електронний ресурс]. Режим доступу: zakon.rada.gov.ua/laws/ spew/ %01%80?nreg= /fo find=18next=&

144 144 Valery NOVIKOV [9] Зубенко В.В., Програмно-цільовий метод бюджетування як дієвий механізм управління публічними фінансами / В.В. Зубенко // Науковий вісник УДІЕУ С [10] Просняк Н.В., Реалізація програмно-цільового методу бюджетування на місцевому рівні /Н.В Просняк. Реалізація програмно-цільового методу бюджетування на місцевому рівні// Наукові праці Кіровоградського національно-технічного університету. Економічні науки В. 22. Ч. ІІ. [11] Бюджетний кодекс України. Ст [Електронний ресурс]: [12] Наказ Мінфіну України від [Електронний ресурс]: [13] Методичні рекомендації щодо проведення оцінки економічної і соціальної ефективності виконання державних цільових програм, затверджені наказом Міністерства економіки України від р [Електронний ресурс] - Режим доступу: control/uk/publish/article?art_id=148773&cat_id= [14] Про затвердження методичних рекомендацій щодо здійснення оцінки ефективності бюджетних програм. Наказ Міністертва фінансів України від р. 608 (зі змінами). [Електронний ресурс] - Режим доступу: control/uk/ publish/article?art_id= cat_id= rtf.pdg [15] Соціальні результати державних програм: теоретико-методологічні та прикладні аспекти оцінювання (за ред. Е.М. Лібанової). К., [16] Федосов В.М., Бюджетна система.програмно-цільове бюджетування: проблеми становлення і розвитку. [Електронний ресурс]. Режим доступу:

145 Бюджетна політика і розвиток соціальної інфраструктури України в контексті інтеграційних процесів 145 Аннотация Ключові слова: програмний бюджет, програмно-цільовий метод, бюджетна послуга, реєстр витратних обов язків, цільові програми Програмний бюджет розглядається як важливий інструмент підвищення ефективності державних витрат в умовах реформування системи місцевого самоврядування. Проаналізовано міжнародна практика і еволюція застосування програмно-цільового методу бюджетування в розвинутих країнах членах Організації економічного співробітництва і розвитку. Розглянуто український досвід складання і виконання бюджетних програм, запропоновано шляхи удосконалення механізму їх реалізації на основі використання світових досягнень і наукових напрацювань. Основну увагу сконцентровано на найбільш актуальних напрямах: плануванні і показниках оцінювання виконання програмного бюджету. Budget policy and social infrastructure development of Ukraine in the context of integration Summary Key words: program budget, Management by Objectives, budget service, register of expense duties, targeted programs In the article the program budget is considered as an important tool for improving the efficiency of public spending in terms of local government reform. The international practice and evolution of application of budgeting by objectives in developed countries - members of the Organization for Economic Cooperation and Development is analyzed. Ukrainian experience of budget process and execution of budget programs is considered, the ways to improve the mechanism of their implementation on the basis of international achievements and scientific developments is proposed. The main attention is focused on the most pressing areas: planning and indicators of budget estimation.

146 146 Valery NOVIKOV Polityka budżetowa i rozwój infrastruktury społecznej Ukrainy w kontekście procesów integracyjnych Słowa kluczowe: budżet celowy, pragramy celowe, usługa budżetowa W artykule przedstawiono ukraińskie doświadczenia z wprowadzeniem budżetu celowego w aspekcie rozwoju instrastruktury społecznej.

147 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (52) / 2016 [s ] ISSN Mirosław CIENKOWSKI The Maria Skłodowska-Curie Warsaw Academy Elements of tax techniques in the design of personal income tax Global and scheduler model of income taxation German tax practice developed a global type of income tax. It covered global (joint) income of an individual, regardless of its source. Joint taxation of all incomes obtained by a taxpayer allows to take into account their subjective payment capacities resulting from a specific material and family situation. The system of global tax does not know the phenomenon of preliminary taxation of incomes from particular sources. The tax base is the so-called pure income. It is believed that global tax reflects the taxpayer s payment capacity in the best way, including their family status. Global taxation of the taxpayer s income allows to implement the constitutional principle of taxation equity by using the subsistence minimum in its structure, using various social reliefs or differentiating tax burden with tax scale, in line with obtained incomes 1. Taking into account the presented features of scheduler tax, tax systems of EU states use either a form of global tax or a mixed form, in which, apart from a flat 1 Por. T. Wołowiec, Podmiotowy i przedmiotowy zakres opodatkowania dochodów osób fizycznych w wybranych państwach europejskich, Myśl ekonomiczna i prawna, 2004, Nr 2, s

148 148 Mirosław CIENKOWSKI scheduler tax (on capital gains, for instance), there is additional global tax, progressively taxing the sum of taxpayer s incomes. The combination consisting in using both global and scheduler tax allows us to combine both taxation techniques and preserve both differentiation and personalization and progression of the tax 2. Tax systems in the European union states evolve towards adjusting the way of taxing income in Latin countries (scheduler system) to the way of taxing income in Anglo- Saxon countries (global income system). Total income is determined by indicating taxable sources of revenues. Tax principles Taxation of personal incomes in the European union countries is based on five fundamental tax principles: subject universality it means that tax should cover all people obtaining income in the taxed area. This means exclusion of subject exemptions, except for cases justified by international law or customs (such as exemptions of diplomatic and consular staff respecting the principle of mutuality); object universality it is expressed in taxation of joint income of an individual (global tax), not incomes from some sources of revenue (scheduler tax). Consistent application of this rule does not allow separate taxation of some incomes or using separate tax scales of rates. It allows deduction of incurred losses from one source of revenue from other incomes; principle of equality (equity) states that all taxpayers obtaining the same income are treated equally, regardless of their source of revenue. This principle is often expressed as the principle of the so-called tax equity, postulating exempting people with the lowest incomes from taxation, leaving taxfree subsistence minimum, using social and family preferences, differentiation of tax burden adequately to payment capacity by applying tax progression; 2 Por. T. Wołowiec, Wybrane zagadnienia opodatkowania dochodów osób fizycznych w latach 90-tych XX wieku, Wyższa Szkoła Biznesu National-Louis University, Nowy Sącz 2003.

149 Elements of tax techniques in the design of personal income tax 149 taxation of pure income in object perspective this means taxation of only the income that is at the taxpayer s disposal, after deducting expenses made in order to obtain revenue (decreased by the so-called costs of obtaining revenue); taxation of pure income in subject perspective connected with leaving some tax-free amount (subsistence minimum) for taxpayers in order to satisfy their basic individual and family needs. Non-compliance with this rule would necessitate returning the taxes collected by public authorities in form of various social allowances 3. Subjectivity of personal income tax is based on the so-called principle of residence, which takes into account the individual s residence address. It postulates that taxation should cover all incomes, regardless of the place where they were obtained, in the state in which the taxpayer has its registered seat or place of residence. Possible conflicts of tax jurisdictions should be solved by reference to the taxpayer s residence. From this perspective tax legislation in the EU countries is characterized by unlimited tax obligation, placed on individuals whose residence is in a particular EU country or who stay in the member state for longer than 183 days in a given tax year (with reference to corporations this means their registered seat or board). Unlimited tax obligation is when the taxation subject has to pay tax on all its incomes, regardless of their source. This obligation covers both home and foreign sources of income. Unlimited tax obligation does not concern people who are employed by various foreign companies and enterprises operating in a particular country (Vienna Convention on Diplomatic Relations from 18 th April 1961 (Journal of Laws from 1995, No 37, item 22 attachment & Convention on Consular Relations from 24 th April Journal of Laws from 1982, No 13, item 98 attachment). It does not cover people enjoying diplomatic and consular privileges and immunities, staff of multinational and transnational organizations. 3 Por. A. Krajewska, Podatki, Unia Europejska, Polska, Kraje nadbałtyckie, PWE Warszawa 2004; A. Krajewska, Podatki w Unii Europejskiej, PWE, Warszawa Zob. T. Wołowiec, A. Suseł, Harmonization of personal income taxation and the process of EU integration, /in:/ International Conference Business and Management, Vilnus Gediminas Technical University, Riga Technical University and Tallinn University of Technology, 2010.

150 150 Mirosław CIENKOWSKI The principle of source states that taxation should be imposed on each income obtained in the country. So it is not the taxpayer s residence but the place where income was generated that matters. The principle of source can be used with reference to taxation of real estate, taxed only in the country where it is located. The principle of source is also related to the so-called limited tax obligation. It takes place when the tax entity is obliged to pay tax only on incomes obtained in a given EU state, according to the criteria of place of residence or permanent stay. The principle states that personal income taxpayers can only be individuals who do not have their place of residence in any particular EU country, but who obtain income in its territory. In Polish legal system, individuals who do not have place of residence in Poland are subject to limited tax obligation (Article 3 paragraph 2a of the Act on personal income tax). Such people are subject to tax obligations only on incomes obtained in the territory of Poland from labor or employment relationship, regardless of the place where remuneration is paid out, and other income obtained in Poland. In view of the regulations of the Act on PIT, when assessing whether we have limited or unlimited tax obligation, we should take into account agreements on avoiding double taxation which Poland signed as a party (Article 4a of the Act on personal income tax). Detailed principles regulating unlimited and limited tax obligation are regulated in acts on taxes passed by particular member states 4. Place of residence and preventing double taxation The development of international relations causes a phenomenon consisting in the fact that a person with a place of residence or registered seat in one country, obtains income from revenue sources located abroad. Generally, each state wants to tax all incomes obtained by a person with place of residence or registered seat in its territory, regardless of the location of revenue sources, as well as incomes from sources located in its territory, regardless of the place of residence or registered seat of a person obtaining them. As a result, we could have a phenomenon of double 4 Taxation Trends in the European Union, Luxembourg, Publications Office of the European Union Commission, 2013; Structures of the taxation systems in the European Union 2012, Luxembourg, European Commission Taxation and Customs Union EUROSTAT 2013.

151 Elements of tax techniques in the design of personal income tax 151 taxation of the same income. To avoid this unfavorable event, countries conclude agreements on avoidance of double taxation. Both people with unlimited and limited tax obligation may experience double taxation of income, namely in a country in which their revenue sources are located. Thus in international tax law (and especially in bilateral agreements on avoiding double taxation), the so-called methods of avoiding double taxation are of special importance. They are based on two principles, that is the principle of residence and the principle of source. As not all types of income are taxed on the basis of one of these principles, in the remaining scope the so-called methods of avoiding double taxation are used. International agreements on avoiding double taxation are subject to ratification, in accordance with regulations binding the states parties to those agreements. These agreements are given priority over the act in case of potential clash between provisions of the act and provisions of the agreement. Agreements do not violate tax privileges that diplomatic or consular staff are entitled to on the basis of general principles of international law or provisions of particular agreements. Polish legislation, like in other EU countries, exempts from income tax the income obtained abroad by diplomatic and consular staff and by other people enjoying diplomatic and consular privileges and immunities on the basis of international agreements or commonly acknowledged customs, as well as members of their families who make up households with them. The following methods of avoiding double taxation have been developed 5 : 1. Method of unlimited exclusion (full exclusion). 2. Method of exclusion with progression (tax exemption). 3. Method of tax credit (method of calculating tax paid abroad). 4. Tax on estimated income. Method of unlimited exclusion (full exclusion) means that the state of taxpayer s registered seat exempts from tax the income which, in line with an international agreement, may be taxed in the source state. As a result, incomes generated in an- 5 Za: A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki i prawo podatkowe, Wolters Kluwer, Warszawa 2013.

152 152 Mirosław CIENKOWSKI other country are excluded from taxation in the country of the taxpayer s registered seat. Method of exclusion with progression (tax exemption) assumes that incomes excluded from taxation in the state of registered seat are accumulated with incomes subject to taxation in this country in order to determine tax rate on these incomes. For determining the rate of due tax on income obtained in the country in which there is the place of residence or registered seat, we use the relevant rate for the whole income, that is jointly with income obtained in another country. The method of tax credit can be used when agreements allow possibility of taxing a given income in both countries, that is in the country in which income is generated and in the country with the place of residence or registered seat of a person obtaining this income. We should remember that agreements usually contain a regulation that a given income may be taxed in a given state, which does not mean giving the freedom to choose in which country the income will be taxed. Method of proportional deduction of tax consist in the fact that we add income obtained abroad to income obtained in Poland (or another EU country) and calculate income tax on the total amount of income, using the tax scale valid in Poland (or another EU country). Then we deduct the amount of tax paid abroad from the tax calculated in this way. The method is used in taxation of individuals when there is no agreement with a given state and the principle of mutuality does not apply. Object scope of income taxation The object of taxation is income, and more precisely obtaining income. The tax law doctrine formulates two basic concepts of income: concept of sources and concept of pure assets (total income). The first concept emphasizes regularity and stability of receiving income from particular revenue sources (work, capital, etc). In this theory the nature of income consists of its individual character, periodicity of inflows and stability of its source 6. Thus the concept excludes any income from extraordinary sources from the concept of income for tax purposes, such as win- 6 A. Komar, Systemy podatkowe krajów UE, PWE, Warszawa 1996, p. 38.

153 Elements of tax techniques in the design of personal income tax 153 ning the lottery, interests on securities, inheritances, etc. Also losses concerning property are not taken into account when determining income. The concept of pure assets (total income) developed by Georg von Schanz is based on wide treatment of taxation base. In this concept income comprises all revenues, monetary performances from third persons, gifts, inheritances, lottery wins, while interests on debts and materials losses are excluded 7. This concept broadens the concept of income by all incomes from extraordinary sources. Its contemporary variation is the concept of market income. It was created in German doctrine and is a variation of pure assets concept. It states that income is generated exclusively as a result of own work and capital. Such definition of income excludes for example inheritances, donations, scholarships, allowances or income from selling one s own property. In practice, tax legislations of European Union countries, when determining the concept of income, more often refer to the concept of pure assets (total income) both in subject and object perspectives. The object perspective means taxation of only the income at the taxpayer s disposal, after taking into account expenses incurred in order to obtain revenue. In the subject perspective taxation of total income is related to leaving the tax-free minimum amount at the taxpayer s disposal. Thus the main feature of personal income tax in EU countries is broad treatment of revenue sources. There are many similarities in the EU countries in the concept of income itself. Income is determined as the difference between revenue and costs of obtaining it. If the revenue was higher than those costs, we have income, otherwise we incur a loss. In income taxes found in various systems there is no uniform category of income, but there is a principle of identifying particular incomes from various sources. Generally, individuals income is defined as a flow of goods and services from various sources (the so-called income in kind) and monetary amounts (financial income). Income is obtained as a result of producing goods and providing services, non-refundable transfers (retirement and disability pensions), and offering 7 A. Krajewska, Podatki, op. cit.,, p

154 154 Mirosław CIENKOWSKI paid work. It may also come from assets, capital and other types of activity. Such differentiation results partly from different treatment of some revenue sources (using special tax regulations for property and material rights sale or exchange or from speculative incomes). Obtaining income and its definition are closely connected to the person obtaining it. Therefore the construction of this tax in legislation of EU countries reflects such personal features of a taxpayer as: age, health and family status. Incomes of single persons are taxed differently than incomes of taxpayers with families 8. The object of taxation are various types of income obtained by the taxpayer from particular revenue sources, except for those which come from sources not covered with this tax or statutorily exempted from it. Categories of exempted income are listed in tax legislation. When the taxpayer obtains income from several sources (tax categories), the object of taxation is the sum of incomes which are subject to joint taxation. Determining income from each source (tax category) is done separately, due to different costs of obtaining revenue. Tax legislation of particular countries defines precisely what expenses can be deducted from obtained revenues. There is also a possibility of compensating losses with profits coming from various sources (within the conducted economic activity). Analyzing tax legislation specifying personal income taxation in the European Union states we can generally distinguish a few groups of revenue sources 9. The first one comprises revenues from employment relationship, liberal professions or other similar activity performed individually. The second group includes revenues from conducted economic activity (covering agricultural and forest farms). The third one comprises revenues of redistribution type, such as retirement and disability pensions, allowances, exceptionally: maintenance, scholarships and scientific and research grants. The fourth one is composed of revenues from capital and property rights and their sale, for example shares in companies, bonds, sale and exchange of 8 European Tax Handbooks, 2013, Inventory of Taxes in the Member States of the European Union, Za: T. Wołowiec, Podmiotowy, op. cit., s ; T. Wołowiec, Analiza zasad opodatkowania dochodów osób fizycznych w krajach Unii Europejskiej - implikacje dla procesu harmonizacji, Studia Prawno- Ekonomiczne, Volume LXXIII, 2006, s

155 Elements of tax techniques in the design of personal income tax 155 real estate. The fifth one are revenues from: rent, sub-rent, lease, sub-lease, leasing. The sixth one contains the so-called other sources. Both in Poland and in other EU countries we have broad treatment of revenue sources. Comparing revenue sources we can see that there are no content-based differences between particular countries. One of significant exceptions is that revenues from agricultural and forest farms in Poland are not covered with income tax (with the exception of special sections of farm production, which clearly violates the principle of taxation universality. Lack of transparency in both presented concepts consist in the following aspects: compared to the concept of sources, the notion of income is widened to include income from selling elements of property; with reference to the concept of pure assets the definition of income is narrowed by excluding such elements as unrealized growths in assets value, some social benefits, material gains in assets or the use value of consumption goods. In personal income tax constructions implemented in European Union countries, the principle of payment capacity is taken into account in various elements of tax structure (appearing separately, jointly, or as selected elements), such as 10 : 1. Determining the tax-free amount for a spouse who does not work or for each child maintained by parents. 2. Joint taxation of spouses. 3. Specific and unique taxation of family income in French tax system. 4. Constructions granting the right to make tax deductions of some expenditures for children maintenance or even family. 5. The size and span of tax rates. 6. The method of determining costs of obtaining revenue. 7. The system of preferences which take into account the family situation. 10 Por. T. Wołowiec, Podmiotowy i przedmiotowy zakres opodatkowania dochodów osób fizycznych w krajach UE, Przegląd Prawa Europejskiego Międzynarodowego, 2008, No. 1, s ; T. Wołowiec, M. Duszyński, Private individual taxation system, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, 2004, No. 1, p

156 156 Mirosław CIENKOWSKI All the above-mentioned solutions supplement the systems of tax-free amounts used in most European Union countries and available to each taxpayer, regardless of their family status, being a manifest of the state care for provision of minimum living standards of taxpayers (subsistence standards) determined by each country 11. Taking into account the personal nature of income tax and postulates concerning payment capacity and equity, many constructions of income tax implemented in European Union countries reflect (in various ways and forms) the taxpayer s family status. No legal scheme shaping the issue of taxing family incomes has been developed yet. Particular countries separately determine rules and principles of taxing income generated by families 12. Among legal solutions that may affect the family situation we can differentiate two groups used in EU countries tax systems. The first contains constructions which are not introduced into income tax for the benefit of a family, but which are essential to it, that is the ones which indirectly reflect this benefit. These are: tax-free amount, joint settlement of taxes by spouses (marital quotient), the scope of costs of obtaining revenue, possibility of extending tax ranges and the height of tax rates. The second group concerns those which can be introduced to the tax system deliberately in order to protect or promote the family. These are: joint taxation of the incomes obtained by children and parents, pro-family tax reliefs and the concept of a family quotient. One of legal solutions significantly influencing legal and tax situation of a family is the minimum income free from tax, which would be difficult to classify as directly of pro-family type. We can observe significant differences among the European Union countries as far as the amount of tax-free income and its relation to the average monthly earnings are concerned. This can be attributed to the fact that the amount of tax-free income is an outcome of political compromise, reflecting diverse cultural, social and 11 J. Kulicki, Opodatkowanie osób fizycznych, Podatek dochodowy w państwach UE. Analiza porównawcza z symulacją obciążeń fiskalnych w Polsce, Biuro Studiów Ekspertyz Kancelarii Sejmu, Warszawa 2006, s I. Bolkowiak, M. Majewicz, Polityka rodzinna a system podatkowy, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1996; P. Henaman, Updated Costs of Children Using Australian Budget Standards, Combat Poverty Agency, Queensland 2007; P. Pedrot, Le droit fiscal et la famille en situation monoparentale, /in:/ Regards sur la fraude fiscale, OGT, Paryż, 1986, p

157 Elements of tax techniques in the design of personal income tax 157 civilization factors as well as independent policies of welfare benefits within the European Union. The concept of accumulating incomes for tax purposes appeared in tax legislature as early as in the 19 th century and was related to the model of a large family, typical for that time. The tax was paid by the whole household community, as it was collected from the so-called household. In time, as a result of disintegration of large families, the place of tax accumulation was being taken over by a system of joint taxation of spouses or incomes of related people. The condition of living together was usually omitted, as priority was given to wealth relationships between family members. Thus the European legislations narrowed down the scope of taxation to a small family and singled out two separate constructions from a household: joint taxation of spouses and joint taxation of parents and children 13. A general principle is individual taxation of income (revenue) generated by the taxpayer. There are some exceptions to this rule: joint taxation of spouses, taxation of single persons raising children and taxation of incomes obtained by minor children. The concept of joint taxation of spouses has as many supporters as opponents. The former emphasize that it is consistent with the nature and structure of marital relations, as all decisions concerning division and allocation of income are taken jointly in marriage. The consequence of this situation is joint taxation of spouses, which better reflects tax capacity of spouses and is a manifest of state s pro-family policy. The main argument of supporters of individual taxation is that it leads to complications in tax collection. They also point out that this construction, when it does not take into account any form of quotient in case of a progressive tax scale, negatively affects motivation to increase income of one spouse. Joint taxation allows them to use a lower tax rate. Accumulation allows to limit the size of tax burden in families in which the size of incomes obtained by spouses differ considerably or in which one spouse does not obtain any income at all. With reference to costs of obtaining revenue, it is important that the system of cost construction 13 T. Wołowiec, Opodatkowanie dochodów osób fizycznych w wybranych krajach Unii Europejskiej. Rozwiązania prorodzinne, Polityka Społeczna, 2003, No. 5-6, s ; T. Wołowiec, Niedoceniona koncepcja prorodzinnych zmian w podatku dochodowym od osób fizycznych, Polityka Społeczna, 2004, No. 4, s. 19.

158 158 Mirosław CIENKOWSKI should cover both various costs related to preparation to professional activities and expenses resulting from the nature of performed jobs. Costs are differentiated along such criteria as: type of performed work, degree of professional requirements, expenditure on training and education. References [1] Bolkowiak I., Majewicz M., Polityka rodzinna a system podatkowy, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa [2] Gomułowicz A., Małecki J., Podatki i prawo podatkowe, Wolters Kluwer, Warszawa [3] Henaman P., Updated Costs of Children Using Australian Budget Standards, Combat Poverty Agency, Queensland [4] Inventory of Taxes In the Member States of the European Union, [5] Komar A., Systemy podatkowe krajów UE, PWE, Warszawa [6] Krajewska A., Podatki, Unia Europejska, Polska, Kraje nadbałtyckie, PWE, Warszawa [7] Krajewska A., Podatki w Unii Europejskiej, PWE, Warszawa [8] European Tax Handbooks, [9] Kulicki J., Opodatkowanie osób fizycznych, Podatek dochodowy w państwach UE. Analiza porównawcza z symulacją obciążeń fiskalnych w Polsce, Biuro Studiów Ekspertyz Kancelarii Sejmu, Warszawa [10] Pedrot P., Le droit fiscal et la famille en situation monoparentale, /in:/ Regards sur la fraude fiscale, OGT, Paryż [11] Structures of the taxation systems in the European Union 2012, Luxembourg, European Commission Taxation and Customs Union EUROSTAT [12] Taxation Trends in The European Union. Luxembourg, Publications Office of the European Union Commission, [13] Wołowiec T., Podmiotowy i przedmiotowy zakres opodatkowania dochodów osób fizycznych w wybranych państwach europejskich, Myśl ekonomiczna i prawna, 2004, Nr. 2.

159 Elements of tax techniques in the design of personal income tax 159 [14] Wołowiec T., Wybrane zagadnienia opodatkowania dochodów osób fizycznych w latach 90-tych XX wieku, Wyższa Szkoła Biznesu National-Louis University, Nowy Sącz [15] Wołowiec T., Suseł A., Harmonization of personal income taxation and the process of EU integration, /in:/ International Conference Business and Management, Vilnus Gediminas Technical University, Riga Technical University and Tallinn University of Technology, [16] Taxation Trends in The European Union, Luxembourg, Publications Office of the European Union Commission, [17] Wołowiec T., Podmiotowy i przedmiotowy zakres opodatkowania dochodów osób fizycznych w wybranych państwach europejskich, Myśl ekonomiczna i prawna, [18] Wołowiec T., Analiza zasad opodatkowania dochodów osób fizycznych w krajach Unii Europejskiej - implikacje dla procesu harmonizacji, Studia Prawno- Ekonomiczne, Volume LXXIII, [19] Wołowiec T., Podmiotowy i przedmiotowy zakres opodatkowania dochodów osób fizycznych w krajach UE, Przegląd Prawa Europejskiego Międzynarodowego, 2008, No. 1. [20] Wołowiec T., Duszyński M., Private individual taxation system, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, 2004, No. 1. [21] Wołowiec T., Opodatkowanie dochodów osób fizycznych w wybranych krajach Unii Europejskiej. Rozwiązania prorodzinne, Polityka Społeczna, 2003, No [22] Wołowiec T., Niedoceniona koncepcja prorodzinnych zmian w podatku dochodowym od osób fizycznych, Polityka Społeczna, 2004, No. 4.

160 160 Mirosław CIENKOWSKI Summary Key words: taxation, object of taxation, scope of taxation, personal taxation, types of personal taxation The European Union states use two main types of income taxes: scheduler tax (on partial incomes) and global tax (on global incomes). The advantage of income taxes based on scheduler model is effective adjustment of taxation method and tax rates to the specificity of particular sources of revenue. Income that is taxes separately may then be combined and taxed again as global income. In this case we have double taxation of the same income. Usually this construction uses milder taxation of incomes from employment than from capital gains. Using the scheduler taxation the lawmakers usually achieve gradual burden on various sources of income and implement principles of equitable taxation. The drawback of this method is that it does not reflect the whole economic and personal situation of a taxpayer. It is not possible to personalize scheduler taxes by using various deductions on particular family-related burden on the taxpayer. Składniki metod opodatkowania w projektowaniu podatku dochodowego od osób prawnych Streszczenie Słowa kluczowe: opodatkowanie, rodzaje podatku dochodowego od osób prawnych Artykuł poświęcony jest sposobom opodatkowania podatkiem dochodowym od osób prawnych w Unii Europejskiej.

161 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (52) / 2016 [s ] ISSN Grzegorz DZIADKOWIEC Wyższa Szkoła Menedżerska w Legnicy Pułapki i niekonsekwencje oceny efektywności działania placówki bankowej Wstęp Profesjonalne zarządzanie przedsiębiorstwem wymaga odpowiedniej ilości poprawnych danych w celu określenia jego efektywności. W przypadku firm produkcyjnych i większości usługowych relacje z klientami są intensywne, ale zazwyczaj krótkotrwałe. Zakupując artykuł przemysłowy lub jednorazową usługę klient jest zaangażowany w tą transakcję przez krótki czas, a sam akt zakupu konsumuje przeważającą część relacji klient- producent. Oczywiście później następuje okres eksploatacji, który jest również istotny w perspektywie ewentualnego kolejnego zakupu innego produktu danego wytwórcy. W sytuacji, gdy jakość produkowanych obecnie dóbr konsumpcyjnych jest wysoka i prawdopodobieństwo usterki niewielkie, okazuje się, że najczęściej jedynym kontaktem ze sprzedawcą czy producentem jest sam moment zakupu. Niezadowolenie klienta może skutkować tym, że producent straci potencjalną możliwość sprzedaży kolejnego produktu w przyszłości. Nie ma to jednak zazwyczaj większego wpływu na transakcję już zawartą. W przypadku tego typu przedsięwzięć określenie przychodów, kosztów produkcji i dystrybucji czy kosztów serwisu jest nieskomplikowane. Co za tym idzie, stosunkowo prosta jest też kalkulacja efektywności finansowej takiej transakcji. Istnieją jednak branże,

162 162 Grzegorz DZIADKOWIEC w których sytuacja jest bardziej skomplikowana. Należy do nich sektor bankowy, a w szczególności obszar bankowości detalicznej. Istotą sprzedaży, a co za tym idzie przychodów, nie jest jednostkowa transakcja, lecz zbudowanie długotrwałej relacji z klientem, która to relacja pozwoli na sprzedaż wielu różnorodnych produktów w ciągu dłuższego okresu czasu, zazwyczaj kilku lat. Co więcej pierwsze transakcje nie muszą być wcale rentowne, mogą stanowić jedynie zachętę do podjęcia współpracy klienta z firmą. Kalkulacja oparta na wieloletniej relacji zakłada, że gdy nawet początkowo klient korzysta wyłącznie z mało rentownych dla banku transakcji, to w jego cyklu życiowym, trwającym nawet kilkadziesiąt lat, pojawią się bardziej opłacalne potrzeby kredytowe i depozytowe, które pozwolą na osiągnięcie ostatecznej rentowności. Pozostaje do rozwiązania zasadnicza kwestia w jaki sposób relacje z klientem mają być podtrzymywane i jaki główny kanał dystrybucji będzie przy tym wykorzystywany. Prognozy sprzed kilkunastu lat mówiły, że era tradycyjnej bankowości, realizowanej poprzez sieć placówek, ma się ku końcowi. Obecnie widać, że przewidywania te nie spełniły się. Oczywiście znaczna część ruchu transakcyjnego przeniosła się do internetu i urządzeń automatycznych, jednak w przypadku poważniejszych transakcji klienci preferują bezpośredni kontakt z pracownikiem banku i nadal odwiedzają placówki. Zmienił się wygląd i rola oddziałów bankowych. Funkcje transakcyjne zostały wyparte przez doradcze, zniknęły zaplecza oddziałowe i nastąpiła unifikacja funkcji technicznych, pojawiły się automaty obsługowe, a sprawy pozasprzedażowe realizowane są w scentralizowanych jednostkach. Do pewnego momentu ilość placówek rosła dynamicznie, jednak od kilku lat banki zaczynają baczniej przyglądać się ich wielkościom i lokalizacjom, przekształcając i likwidując niektóre z nich. Proces ten jest nieodwracalny i z pewnością w ciągu kilku lat wygląd rynku bankowego zmieni się zasadniczo. Decyzje o zmianie funkcji czy likwidacji pojedynczej placówki są z punktu widzenia dużego banku niezauważalne. Jednak w całym procesie nieprzemyślane pozbycie się tak istotnego oręża w walce o klienta, jakim jest sieć oddziałów, może mieć decydujące znaczenie dla strategii banku.

163 Pułapki i niekonsekwencje oceny efektywności działania placówki bankowej 163 Efektywność oddziału banku detalicznego Kluczowym zagadnieniem w trakcie budowy lub modernizacji sieci placówek banku detalicznego jest ocena efektywność poszczególnych oddziałów. Pod tym pojęciem może kryć się wiele znaczeń. W literaturze najczęściej efektywność danej jednostki (oddziału, placówki, zakładu) jest utożsamiana z efektywnością finansową. Głównymi wielkościami określającymi ten rodzaj efektywność są przychody i koszty. Za jednostki efektywne uważa się te, które bazując na danych kosztach generują największe przychody, lub te, które przy danych przychodach ponoszą najniższe koszty. Istotą działania banku nie jest czysta produkcja, a pośrednictwo między depozytariuszami i kredytobiorcami, wpłacającymi i wypłacającymi, poszukującymi ryzyka i tymi, którzy ryzyko ograniczają. Banki wykorzystują w swojej działalności specyficzne umocowanie prawne. Są to instytucje zaufania publicznego obdarzone szeregiem przywilejów. Ponadto banki korzystają z asymetrii informacji, wynikającej z tych przywilejów oraz samego charakteru ich działalności. Ta ostatnia cecha, z uwagi na rozpowszechnienie internetu i łatwiejszy dostęp do informacji, jest mocno ograniczana. Jednak przewaga banków nad innymi uczestnikami rynku nadal istnieje i z pewnością będzie istniała. Dlatego też, oprócz efektywności finansowej, należy wprowadzić, przy rozpatrywaniu całkowitej efektywności oddziału, również inne rodzaje efektywności, takie jak efektywność transakcyjna i efektywność marketingowa. Efektywność transakcyjna Efektywność transakcyjną można zdefiniować jako miarę technicznoorganizacyjnej sprawność funkcjonowania danej placówki. W przypadku firm nastawionych na obsługę klienta pełni ona szczególną rolę. Efektywność ta jest pochodną procesów technologicznych stosowanych w danej jednostce, infrastruktury, którą dana jednostka dysponuje, ilości i jakości kadry tam pracującej oraz wiedzy, umiejętności i zaangażowania tej kadry.

164 164 Grzegorz DZIADKOWIEC Elementami efektywności transakcyjnej są: wydajność, rozumiana jako ilość transakcji wykonywanych w jednostce czasu przez wystandaryzowanego operatora (pracownika, automat, program komputerowy), celowość, rozumiana jako konieczność wykonywania pewnego ciągu czynności w trakcie obsługi klienta, użyteczność, rozumiana jako przydatność danych czynności dla klienta i banku, produktywność, rozumiana jako wytworzenie, sprzedaż pewnej ilości produktów bankowych (dokumentów) w jednostce czasu przez wystandaryzowanego operatora. Miarą efektywności transakcyjnej mogą być: globalna ilość zrealizowanych transakcji, ilość transakcji zrealizowanych w jednostce czasu przez danego operatora, wartość przeprowadzanych transakcji w jednostce czasu, wartość przeprowadzonych transakcji w jednostce czasu przez danego operatora, średni czas trwania transakcji, średni czas oczekiwania klienta na transakcję, ilość wizyt klienta w celu sfinalizowania transakcji, odsetek powtórzeń i uzupełnień, ilość reklamacji, retencja klientów, zunifikowany poziom jakości obsługi klientów. Efektywność transakcyjna, z uwagi na dostępność danych, jest mało kłopotliwa do określenia. Efektywność marketingowa Efektywność marketingową można zdefiniować jako zdolność do pozyskiwania klientów i do sprzedaży produktów i usług w danych warunkach otoczenia. Jest to umiejętność wyszukiwania, dostrzegania i wykorzystywania szans sprzedażowych,

165 Pułapki i niekonsekwencje oceny efektywności działania placówki bankowej 165 które w sposób losowy pojawiają się w danym oddziale. Pewną trudność w określaniu efektywności marketingowej placówki bankowej stanowi konieczność oddzielenia jej od efektywności marketingowej sieci jako całości. Czym innym jest bowiem, badanie efektywności, np. ogólnokrajowej kampanii reklamowej realizowanej w mediach różnego rodzaju przez instytucję jako całość, a czym innym określenie efektywności poszczególnych placówek biorących udział w tej kampanii. Elementami efektywności marketingowej są: skuteczność, rozumiana jako udział aktywności zakończonych sukcesem w ogólnej ilości czynności mogących być uznane za marketingowe, kreatywność, rozumiana jako umiejętność dostosowania argumentów i propozycji dla klienta w zależności od jego bieżącej sytuacji, racjonalność, rozumiana jako uporządkowany w sensowny sposób ciąg czynności, które w efekcie przyniosą spodziewany efekt, użyteczność, rozumiana jako przydatność oferowanego produktu bankowego dla klienta i oddziału do budowania trwałych relacji. Miarą efektywności marketingowej może być: całkowita ilość klientów, ilość klientów przypadających na pracownika, udział w rynku, poziomy bilansowe poszczególnych produktów, poziomy bilansowe poszczególnych produktów przypadające na pracownika, całkowita ilości produktów, ilość produktów przypadających na pracownika średni poziom stanów bilansowych kredytów/depozytów/transakcji przypadający na klienta, średnia rentowność klientów, dynamika przyrostu klientów, dynamika przyrostu stanów bilansowych,

166 166 Grzegorz DZIADKOWIEC ilość produktów sprzedanych na 1000 mieszkańców obszaru działania w jednostce czasu, wartość sprzedaży na 1000 mieszkańców obszaru działania w jednostce czasu, skuteczność kampanii reklamowych. Precyzyjne określenie efektywności marketingowej oddziału, a w szczególności parametrów związanych z potencjałem otoczenia, może być w praktyce trudna. Oddział działający na terenie o bardzo dużym potencjale sprzedażowym może charakteryzować się bardzo słabą efektywnośią marketingową, a mierzalne parametry mieć znacznie lepsze od dobrego marketingowo oddziału działającego na słabszym potencjałowo terenie. Podobnie wygląda sprawa z wyznaczeniem skuteczności kampanii sprzedażowych. Ponadto efektywność marketingowa może zlewać się z efektywnością transakcyjną, gdy jej pomiar będzie opierał się wyłącznie na wewnętrznych na danych ilościowych. Efektywność finansowa Efektywność finansowa jest to wielkość, który najlepiej opisuje oczekiwania właściciela danego przedsięwzięcia. W firmie o strukturze sieciowej, jaką jest bank detaliczny, globalna efektywność finansowa sieci jest sumą efektywności finansowych poszczególnych oddziałów (placówek). Wydaje się, że nic prostszego jak określić te rentowności, porównać i stworzyć ranking placówek o najwyższych i najniższych efektywnościach finansowych. W przypadku sieci placówek banku detalicznego nie jest to niestety takie proste. Istnieje trudność w odzwierciedlającym stan faktyczny przypisaniu kosztów. Wziąwszy choćby pod uwagę koszty rzeczowe utrzymania placówek, oddziały ulokowane w placówkach będących własnością banku ponoszą niższe koszty pozyskania nieruchomości. Jedynym kosztem w tym przypadku jest zazwyczaj amortyzacja lokalu. Oddziały ulokowane w placówkach dzierżawionych w tej pozycji, oprócz kosztów amortyzacji, muszą uwzględnić zysk właściciela lokalu. W przypadku lokali ulokowanych w atrakcyjnych miejscach różnica może być znaczna. W celu wyrównania tych dysproporcji należałoby obciążyć placówki umiejscowione w lokalach

167 Pułapki i niekonsekwencje oceny efektywności działania placówki bankowej 167 własnych kosztem kapitału przeznaczonego na zakup lokalu, co byłoby kłopotliwe w obliczeniach. Banki stosują inne metody rozliczania kosztów, takie jak obliczanie średniego kosztu metra kwadratowego. Jest to też miara ułomna, gdyż w sposób sztuczny obniża koszty lokali, których wynajem jest bardzo drogi, a podwyższa lokalom własnym, często o dużej powierzchni. Prowadzi to do zaburzenia polegającego na nieadekwatnym do stanu faktycznego przypisaniu kosztów. W efekcie może prowadzić do błędnych decyzji mających negatywny wpływ na kondycję instytucję. Podobna sytuacja może występować w przypadku niektórych przychodów. W strukturach biznesowych takich jak bank detaliczny może dochodzić do sytuacji, gdzie klient z różnych przyczyn utrzymuje stany bilansowe oszczędności i kredytów w jednym oddziale lub w wydzielonej jednostce internetowej, natomiast wszelkie sprawy transakcyjne i marketingowe załatwia w innej jednostce (np. w pobliżu miejsca zamieszkania). Takie przypisanie przychodów nie odzwierciedla faktycznej wartości dodanej wnoszonej przez placówkę do biznesu. Miarą efektywności finansowej mogą być: przychody, rozumiane jako całość wpływów odsetkowych i pozaodsetkowych przypisanych oddziałowi, koszty, rozumiane jako całość kosztów odsetkowych i pozaodsetkowych oraz kosztów ryzyka ponoszonych przez oddział, wynik finansowy, rozumiany jako różnica między przychodami i kosztami (globalne i liczone na pracownika), rentowność aktywów (o ile aktywa banku przypisane są do poszczególnych placówek) rentowność sprzedaży, dynamika wyniku, przychodów, kosztów. Efektywność finansowa jest podstawowym parametrem skierowanym do akcjonariuszy. Z uwagi na obowiązujące przepisy dotyczące rachunkowości i sprawozdawczości, wyznaczenie miar charakteryzujących efektywność finansową dla banku jako całości nie stanowi większej trudności. Problemy pojawiają się, gdy powstaje konieczność wyznaczenia efektywności finansowej na poziomie oddziału. Niepre-

168 168 Grzegorz DZIADKOWIEC cyzyjne przypisanie kosztów, stosowanie kluczy podziałowych nie zawsze odzwierciedlających stan faktyczny, koszty ryzyka na które oddział nie ma wpływu, nieadekwatne przypisanie przychodów powodują, że określając efektywność finansową oddziału należy bardzo dokładnie przeanalizować dostępne dane pod względem ich adekwatności. Negatywne skutki cząstkowej oceny efektywności W latach , gdy biznes bankowy rozwijał się dynamicznie na rynku o stosunkowo słabej konkurencji cenowej, kwestia poprawnego i dokładnego rozliczania poszczególnych placówek, produktów, grup klientów czy transakcji w bankach nie była istotna. Ustawa o rachunkowości, a w szczególności sposób prezentacji wyników banku w rachunku zysków i strat, nie daje powodów, aby dezagregować dane do szczebla placówki. W okresie koniunktury rentowność poszczególnych usług czy produktów w rozbiciu przedmiotowym lub podmiotowym schodzi na dalszy plan. Jeżeli rachunek wyników na szczeblu centrali banku jest satysfakcjonujący, nie ma motywacji do wnikania w szczegóły, gdyż w dużej organizacji wszystko jest statystycznie uśredniane. Problem szczegółowego rozliczania placówek może wkrótce stać się zagadnieniem kluczowym z uwagi na spadek marż kredytowych i kosztów transakcyjnych spowodowanych rozpowszechnieniem internetu. Niedokładne obliczanie efektywności działania placówek, przy ogólnej tendencji do ograniczania ich ilości i wielkości, może spowodować, w skrajnym przypadku, że niektóre rentowne i perspektywiczne oddziały będą likwidowane, natomiast inne nierentowne utrzymywane. Aby móc czymś zrządzać, trzeba to umieć dokładnie zmierzyć. Jednostronny pomiar, bazujący albo na wąskim, albo na redundantnym zestawie parametrów i metod pomiarowych, może doprowadzić do błędnych wniosków, a w efekcie błędnych decyzji dotyczących przyszłości oddziału bankowego. W przypadku detalicznej sieci placówek bankowych sprawdza się reguła, że efektywność operacyjna, wspierająca efektywność marketingową, przekształca się wprost w efektywność finansową. W dłuższej perspektywie wszystkie trzy rodzaje efektywności powinny osiągać jak najwyższy poziom. Spadek efektywności transakcyjnej, spowodowany np. redukcją pracowników, zmianami proceduralnymi, zabu-

169 Pułapki i niekonsekwencje oceny efektywności działania placówki bankowej 169 rzeniami w infrastrukturze technicznej, może spowodować niezadowolenie klientów i stopniowe ich odchodzenie. Prowadzi to nieuchronnie do spadku efektywności finansowej, którą najbardziej zainteresowani są właściciele danej firmy. Niedomagania w obszarze efektywności marketingowej, skutkujące spadkiem ilości klientów, ilości sprzedanych produktów, spadkiem wartości i rozpoznawalności marki w średniej i dłuższej perspektywie, prowadzą do spadku udziału w rynku i spadku efektywności finansowej. To z kolei przejawia się pogorszeniem mierzalnych parametrów finansowych. W tabeli 1. przedstawiono macierz zależności pomiędzy trzema wcześniej przedstawionymi efektywnościami wraz z syntetyczną diagnozą sytuacji danego oddziału. Tabela 1. Macierz powiązań efektywności transakcyjnej, marketingowej i finansowej w oddziale banku detalicznego Lp. Efektywność operacyjna Efektywność marketingowa Efektywność finansowa 1 mała mała mała 2 mała mała duża 3 mała duża mała 4 mała Duża duża 5 duża mała mała 6 duża mała duża 7 duża duża mała 8 duża duża duża Diagnoza Należy rozważyć sens istnienia oddziału. Biznes oddziału się kurczy konsumując efekty wypracowane w poprzednich latach. Klienci są pozyskiwanie na krótko lub tylko do nierentownych transakcji. Niewielka ilość bardzo dobrych klientów. Działanie nieracjonalne. Oddział bazuje na masie klientów i efektach wypracowanych w przeszłości. Oddział sprzedaje dużej ilości klientów produkty o niskiej rentowności. Sytuacja optymalna Źródło: Opracowanie własne.

170 170 Grzegorz DZIADKOWIEC Przykłady pokazane w tabeli 1. potwierdzają, że tylko wielowymiarowe rozpatrywanie efektywności, jako sumy efektywności transakcyjnej, marketingowej i finansowej, może dać obiektywny obraz bieżącej sytuacji oddziału bankowego oraz wskazać sposób postępowania w przyszłości. Analizując sytuację z tabeli (punkt 2.), można stwierdzić małą efektywność transakcyjną i marketingową, natomiast dużą efektywność finansową oddziału. Sytuacja taka jest z pozoru pozytywna z uwagi na pozytywne wyniki finansowe. Mała efektywność transakcyjna wskazuje na niewielką ilość klientów odwiedzających placówkę, natomiast mała efektywność marketingowa na niezadawalającą sprzedaż produktów postrzeganych przez bank jako strategiczne. Pomimo tego oddział osiąga wysoką efektywność finansową. Jest to sytuacja dość często spotykana w oddziałach banków działających od wielu lat. Stany bilansowe, zarówno depozytów jak i kredytów, w sposób pozytywny wpływają na wynik placówki. Świadome lub intuicyjne działanie kierownictwa, polegające na redukcji pracowników obsługi oraz nie podejmowaniu wysiłków i ryzyka polegających na pozyskiwaniu nowych klientów, daje efekt polegający na stopniowym, powolnym ale nieuniknionym zmniejszaniu zakresu działania placówki, utracie udziałów w lokalnym rynku a przez to zamykaniu sobie perspektyw na przyszłość. Taki stan może trwać wiele lat, gdyż redukując odpowiednio koszty (redukcja personelu), zarządzający taką placówką może długo utrzymywać pozory wysokiej rentowności, bazując choćby na parametrach liczonych na pracownika. Podobnym skrajnym przypadkiem może być ten opisany w punkcie 5. Jeżeli pomiar efektywności placówki ograniczy się tylko do efektywności operacyjnej, placówka może sprawiać wrażenie wyjątkowo efektywnej. Duża ilość obsługiwanych klientów, wysokie wyniki wydajnościowe pracowników, sprawność przeprowadzanych operacji, zadowolenie klientów z krótkiego czasu obsługi i wysokiej jej jakości mogą sytuować ją w grupie tych, które należy pominąć w procesach optymalizacyjnych. Jednocześnie słaba efektywność marketingowa, objawiająca się niewielką sprzedażą bardziej zaawansowanych produktów, brakiem trwałych i obejmujących szerokie spektrum zainteresowań relacji z klientami oraz brak dynamiki zarówno

171 Pułapki i niekonsekwencje oceny efektywności działania placówki bankowej 171 w stanach bilansowych jak i w ilościach sprzedawanych produktów powodują, że placówka taka faktycznie jest w regresie. Klienci wybierają ten oddział j dla pewnego rodzaju transakcji, jednak nie wiążą się, z różnych przyczyn, poprzez zakup bardziej zaawansowanych produktów. Sytuacja taka może mieć miejsce w oddziałach funkcjonujących od wielu lat i bazujących na klientach nie mających skłonności do korzystania z nowinek technicznych. Również placówki ulokowane w miejscowościach wczasowych lub centrach handlowych mogą mieć podobną charakterystykę. Klient przebywający na wyjeździe urlopowym lub robiący zakupy w centrum handlowym, będąc związanym na stałe z inną placówką, odwiedza omawianą w celu transakcyjnym a nie po to, aby zakupić jakiś produkt. Bazując wyłącznie na efektywnościowych parametrach transakcyjnych można podjąć błędną decyzję co do przyszłości takiej placówki. Podobną sytuację obserwujemy w przykładzie 7. W tym jednak przypadku duża efektywność transakcyjna i marketingowa nie przekładają się na efekty finansowe. Może to być wynikiem wyspecjalizowania się placówki w sprzedaży pewnej grupy produktów, których rentowność została błędnie oszacowana. Załoga takiej placówki jest mocno ukierunkowana na dobrą jakość i sprawną obsługę, dodatkowo realizuje sprzedaż, jednak paleta oferowanych produktów jest wąska i ściśle określona. Pierwsze wrażenie jest pozytywne, jednak analizując dane finansowe, a w szczególności te dotyczące rentowności, okazuje się, że placówka powinna zostać poddana bliższej obserwacji i ewentualnie restrukturyzacji. Interesujący jest przykład 4. z tabeli 1. Oddział oceniany wyłącznie przez pryzmat efektywności transakcyjnej zaliczony zostanie do nieefektywnych. Niewielka ilość klientów, długi przeciętny czas obsługi, częste wizyty w oddziale w celu sfinalizowania transakcji, brak dostępu do pracowników sprawiają wrażenie, że oddział jest źle zarządzany a klienci w nim obsługiwani nie są zadowoleni. Jednak analizując szczegółowo efektywność marketingową, a przede wszystkim finansową, można dojść do wniosku, że oddział realizuje politykę wewnętrznej segmentacji i wybiera tych klientów, którzy są najbardziej perspektywiczni i te transakcje, które są najbardziej opłacalne. Zamiast działań reformatorsko-likwidatorskich, ograniczających

172 172 Grzegorz DZIADKOWIEC funkcjonowanie takiej placówki, można się zastanowić nad jej wzmocnieniem infrastrukturalnym lub etatowym w celu polepszenia jakości i efektywności transakcyjnej i w celu dalszej poprawy parametrów marketingowych i finansowych. Również przypadek 1., z pozoru beznadziejny, może zostać całkiem inaczej postrzegany po głębszej analizie. Początkowa diagnoza może brzmieć: oddział nieefektywny pod każdym względem, przeznaczony do likwidacji. Po szczegółowej analizie dostępnych danych diagnoza może brzmieć zupełnie inaczej. Oczywiście jeżeli jest to placówka działająca długo na danym terenie a z dostępnych danych wynika, że potencjał otoczenia się zmniejszył, należy rozważyć ograniczenie jej działalności. Jeżeli jednak placówka działa krótko, a obszar na którym funkcjonuje daje nadzieję na pozyskanie wartościowych klientów, należy się zastanowić, czy: klienci pozostawili swoje stany bilansowe w innym oddziale a w badanym realizują wyłącznie proste transakcje, placówka nie jest źle ulokowana placówka ma nieodpowiednie godziny pracy, załoga została skompletowana z pracowników niedoświadczonych lub przeniesionych z innych placówek, działania informacyjne na temat tej placówki były nieodpowiednie lub nieoficjalnie fałszowane przez pracowników sąsiednich placówek (konkurencja wewnętrzna). Dopiero taka dogłębna analiza może prowadzić do właściwych refleksji i spostrzeżeń. Pozostałe przypadki umieszczone w tabeli 1. są pośrednimi w stosunku do opisanych. Wnioski z powyższych rozważań są następujące: a) aby ocenić bieżącą i perspektywiczną efektywność oddziału należy zbadać ją w szerokim zakresie, b) żadna z trzech efektywności: transakcyjna, marketingowa i finansowa, badana z osobna, nie daje pełnej wiedzy na temat globalnej bieżącej i przyszłej efektywności oddziału,

173 Pułapki i niekonsekwencje oceny efektywności działania placówki bankowej 173 c) z uwagi na charakter kontaktów z klientem, efektywność oddziału należy mierzyć zarówno w kategoriach bieżących, jak i perspektywicznych, d) bardzo ważnym czynnikiem oceny efektywności perspektywicznej jest siła otoczenia zewnętrznego oddziału oraz możliwość ekspansji, e) należy się zastanowić, czy niektóre oddziały muszą charakteryzować się wszystkimi trzema rodzajami efektywności na wysokim poziomie (placówki w miejscowościach turystycznych i w miejscach często odwiedzanych przez przypadkowych przyjezdnych, w galeriach handlowych). Podsumowanie Z powyższych rozważań wynika, że ocena efektywności oddziału banku detalicznego, w którym występują wzajemne zależności pomiędzy placówkami, nie jest rzeczą prostą. Subiektywny dobór parametrów warunkuje osiągnięty efekt, a ten wcale nie musi odzwierciedlać stanu rzeczywistego. Z faktu, że bank zarabia w dłuższej perspektywie na relacjach, a nie transakcjach wynika, że ogólnie przyjęte metody określania efektywności, stosowane w wielozakładowych przedsiębiorstwach produkcyjnych, niekoniecznie sprawdzą się w bankach. Dowodem tego może być praca (1), w kórej autorzy przebadali kilkoma metodami efektywność sieci oddziałów jednego z banków w Polsce. Jedna z metod została wykluczona jako ta, która w sposób istotny różniła się od pozostałych. Inne metody, pomimo rozbieżności, pokazały jednolity trend i korelację na poziomie kilkudziesięciu procent. Mając jednak na względzie w perspektywie decyzje dotyczące ewentualnej powstania lub likwidacji placówki wydaje się, że rozbieżności te mogą być na tyle istotne, szczególnie wśród placówek najmniej efektywnych, że należałoby poszukać innych sposobów określania globalnej efektywności oddziału. Bibliografia [1] Brett King Bank 3,0. Nowy wymiar bankowości, Wydawnictwo Studio Emka [2] Cicirko T., Podstawy zarządzania płynnością finansową przedsiębiorstwa, Oficyna Wydawnicza SGH, 2010.

174 174 Grzegorz DZIADKOWIEC [3] Czubakowska K., Garbusiewiecz W., Nowak E., Podstawy rachunkowości zarządczej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne [4] Michalski G., Wprowadzenie do zarządzania finansami przedsiębiorstw, Wydawnictwo C.H. Beck [5] Niemczyk W., Współczesne metody pomiaru efektywności funkcjonowania systemów zdrowotnych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, katowice.pl/uploads/media [6] Nowak E., Rachunek kosztów przedsiębiorstwa, Ekspert [7] Pomykalska B., Pomykalski P., Analiza finansowa przedsiębuorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN [8] Sikora D., Kulczycki A. Efektywność oddziału banku detalicznego jako czynnik przewagi konkurencyjnej, CeDeWu Streszczenie Słowa kluczowe: bank, efektywność, problemy oceny W artykule autor przedstawia problemy związane z oceną efektywności oddziału banku detalicznego. Traps and inconsistencies of the evaluation of the effectiveness of the functioning of the bank institution Key words: bank, efficiency, the problems of measuring In this article the author proesents the problems of measuring the efficiency of the retail bank breanch.

175 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (52) / 2016 [s ] ISSN Krzysztof KANDEFER Społeczna Akademia Nauk Rozwój gminy turystycznej na przykładzie Konstancina-Jeziorny Rozwój regionu to systematyczna poprawa poziomu życia mieszkańców i konkurencyjności podmiotów gospodarczych, a także wzrost potencjału gospodarczego, które w znacznym stopniu przyczyniają się do rozwoju społecznogospodarczego kraju. Rozwój jest długofalowym procesem przemian dokonujących się w gminie, powiecie czy województwie oraz w konkretnych organizacjach, przedsiębiorstwach lub instytucjach. Te pozytywne przemiany to główny cel władz regionu, które są odpowiedzialne za kreowanie i wdrażanie strategii. Opracowana strategia powinna w sposób kompleksowy umożliwiać uwarunkowania rozwoju w danym regionie, oceniać jego możliwości i wskazywać pożądane kierunki jego rozwoju. Powinna określać sposoby realizacji przyjętych przez władze gminy założeń i prowadzić stały monitoring prowadzonych działań. Rozwój regionalny jest zatem wynikiem jednoczesnej działalności dużej liczby podmiotów władzy publicznej, instytucji, firm czy mieszkańców regionu. Celem strategicznym prezentowanej gminy jest m.in. odbudowa i właściwe promowanie oraz wykorzystywanie uzdrowiskowego charaktery gminy, poprawa komunikacji i całej infrastruktury, poprawa systemu oświaty, rozwój współpracy z organizacjami pozarządowymi, stowarzyszeniami oraz klubami sportowymi, a także współpraca gminy z miastami partnerskimi.

176 176 Krzysztof KANDEFER Pojęcie regionu w turystyce Region turystyczny jest stosunkowo jednorodnym obszarem, który wyróżnia się z otoczenia określonymi cechami nabytymi lub naturalnymi. Charakteryzuje się walorami turystycznymi o bardzo dużym poziomie atrakcyjności, najczęściej o charakterze przyrodniczym, rozwiniętą bazą turystyczną pozwalającą na właściwe zaspokojenie potrzeb turystów przybywających, a także dużym natężeniem ruchu turystycznego 1. Regiony turystyczne powstają głównie na obszarach, które są docelowym miejscem długookresowych podróży turystycznych, najczęściej o charakterze wakacyjnym lub urlopowym. A ich skutkiem jest wysokie natężenie ruchu turystycznego (turystyka masowa) z kulminacją w okresie sezonu turystycznego. Funkcja turystyczna w tych regionach ma wiodące znaczenie, wpływa na środowisko przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne, z uwzględnieniem aspektów pozytywnych i negatywnych. Kształtowanie regionów w turystyce jest procesem dynamicznym i zmiennym w czasie, silnie uzależnionym od preferencji oraz aktualnego systemu wartości społeczeństw. Wykształcone w pełni regiony turystyczne wykorzystują systemy organizacji przestrzennej opierający się na zespołach urządzeń usługowych, dostosowanych ściśle do warunków środowiska przyrodniczego. Spotkać możemy wiele klasyfikacji regionów turystycznych, które oparte są m.in. na: typie środowiska przyrodniczego regiony pojezierne, nadmorskie, górskie, typie środowiska kulturowego regiony turystyki poznawczej, krajoznawczej, wielkości regiony turystyki alternatywnej i masowej, położeniu geograficznym regiony Pacyfiku, alpejskie, Morza Śródziemnego, sposobie organizacji ruchu turystycznego regiony turystyki zorganizowanej czy też niezorganizowanej, sposobie wykorzystania środowiska przyrodniczego regiony turystyki kajakowej, żeglarskiej, sportów zimowych, 1 W. Kurek, Turystyka, PWN, Warszawa 2007, s. 28.

177 Rozwój gminy turystycznej na przykładzie Konstancina-Jeziorny 177 formie przestrzennej pasmowe, węzłowe, wieloprzestrzenne, charakterze ruchu turystycznego wielofunkcyjne, wyspecjalizowane, położeniu względem miejsc emisji ruchu turystycznego peryferyjne, metropolitalne 2. Ważną cechą, która określa każdy region, w tym również region turystyczny, jest jego wewnętrzna spójność oraz powiązanie, których intensywność wyznacza granice regionu. Komplementarność wymienionych cech regionu turystycznego czyli walory, zagospodarowanie a także ruch turystyczny powoduje, iż wielu autorów wymienia potencjalne regiony turystyczne. Rzeczywistym regionem turystycznym możemy nazwać taki obszar, który jest atrakcyjny nie tylko ze względu na ilość i jakość występujących walorów, ale również odpowiednio zagospodarowany i odwiedzany przez turystów. Natomiast region potencjalny tworzą obszary obdarzone walorami turystycznymi, które nie zostały jeszcze zagospodarowane, co w danym momencie ogranicza lub eliminuje ruch turystyczny. Mając na uwadze różne usytuowanie obszarów popytu i podaży turystycznej, możemy wydzielić dwa różne typy regionów. Pierwszy z nich umownie nazywany jest regionem metropolitalnym, drugi zaś regionem peryferyjnym. Turystyczny region metropolitalny powstaje przy dużych skupiskach miejskich, miastach, aglomeracjach i konurbacjach jako naturalny, najbliższy obszar wypoczynkowy, zwłaszcza weekendowego wypoczynku mieszkańców miasta. Bezpośrednią przyczyną powstania i rozwoju metropolitalnego regionu turystycznego jest popyt na wypoczynek podmiejski a wielkość jego zależy w dużym stopniu od skali popytu mieszkańców miasta. Konkurencyjność takiego typu regionów ogranicza się głównie do mieszkańców aglomeracji. Metropolitalne regiony przyjmują najczęściej formę przestrzenną, która jest wymuszoną dostępnością komunikacyjną aglomeracji. Rozwój ich uzależniony jest także od dostępności prawnej terenu, co powoduje, iż walory przyrodnicze nie zawsze odgrywają wiodącą rolę. Regiony peryferyjne konkurują ze sobą walorami antropogenicznymi i przyrodniczymi, zwłaszcza ich unikatowością, w tym również walorami zdrowotnymi (uzdrowiska). Zaspokajają głównie potrzeby turystyki masowej, co powoduje, że na 2 G. Gołembski, Regionalne aspekty rozwoju turystyki, PWN, Warszawa-Poznań 1999, s. 38.

178 178 Krzysztof KANDEFER tych obszarach wiodącą funkcją społeczno-ekonomiczną staje się działalność turystyczna. Turystyka w tego typu regionach jest czynnikiem często kreującym jednostki osadnicze, które przyjmują również formy aglomeracji miejsko-wypoczynkowych lub uzdrowiskowych, które stwarzają poważne problemy ekologiczne i urbanistyczne na tych przyrodniczo atrakcyjnych regionach. Peryferyjne regiony turystyczne mogą przyjmować różnorodne kształty. Najczęściej spotykanymi są regiony węzłowe, występujące zwykle wzdłuż wybrzeży morskich oraz regiony pasmowe. Przykładem mogą być wybrzeża śródziemnomorskie Hiszpanii, Chorwacji, Grecji, Włoch a także wybrzeża czarnomorskie w Rumunii, Bułgarii, na Krymie. W różnych warunkach środowiskowych powstają węzłowe regiony turystyczne, jednak najczęściej są związane ze środowiskiem pojeziernym czy górskim, które determinuje często przestrzenny kształt regionu (gęsta sieć jezior, kotlina górska itp.). Przykładem turystycznych regionów węzłowych występujących w Polsce może być w środowisku górskim region Zakopanego, a Augustów w środowisku pojeziernym. Turystyczny region węzłowy może mieć także formę przejściową w rozwoju regionów pasmowych. Przykładami mogą być wybrzeża morskie, w których najczęściej rozwój turystyki rozpoczynał się od już istniejących lub budowanych jednostek osadniczych, które były węzłami rozrządowymi ruchu turystycznego, aby później w miarę rozwoju mogły przekształcić się w wyraźne pasma turystyczne. Specyficzną formą regionu węzłowego jest również omówiony wcześniej metropolitalny region turystyczny 3. Strategia regionu Strategia jest jednym z podstawowych instrumentów we współczesnym zarządzaniu organizacją np. strategie rozwoju firmy lub przestrzeni gospodarczej strategia rozwoju regionalnego 4. Wybór odpowiedniej strategii rozwoju dla regionu jest przede wszystkim uzależniony od środowiska naturalnego oraz od specyfiki środowiska społecznogospodarczego. Przy wyborze i tworzeniu skutecznej strategii, duże znaczenie mają 3 Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Warszawa-Poznań 2002, s A. Panasiuk, Marketing usług turystycznych, PWN, Warszawa 2006, s. 181.

179 Rozwój gminy turystycznej na przykładzie Konstancina-Jeziorny 179 m.in. położenie geograficzne regionu, walory środowiskowe oraz potencjał rozwojowy danego rynku lokalnego. Powinna wynikać z posiadanych zasobów, które możemy uznać za strategiczne oraz z kreatywności rozwojowej społeczności i władz danego regionu. Przy formułowaniu takiego typu strategii istotny jest charakter regionu, czy jest to region turystyczny czy przemysłowy, region wiejski czy miejski, duży czy mały, czy jest zasobny w określone walory rozwojowe czy nie. Bardzo ważne jest to, czy region jest o wysokiej aktywności zawodowej czy też niskiej, z czego wynikają i jakie są profile zawodowe, organizacyjne, społecznogospodarcze danego obszaru. W procesie wyboru i planowania strategii powinno uzyskać się poparcie społeczne, na straży którego powinni stać radni uchwalający tą strategię. Powinna być zgodna z tym, czego oczekuje lokalna społeczność, ale także organizacje, przedsiębiorcy oraz inne podmioty zainteresowane właściwym rozwojem. Sama społeczność odgrywa szczególną rolę w zakresie strategicznego zarządzania regionem, ponieważ spodziewa się w związku z rozwojem wzrostu poziomu życia a także z rozwiązaniem wielu ważnych dla niej problemów społecznych, m.in. zwiększeniem bezpieczeństwa, zmniejszeniem poziomu bezrobocia, poprawy jakości ochrony zdrowia i opieki społecznej, edukacji, likwidacji problemów środowiskowych a także podniesienia jakości środowiska naturalnego. Rozwiązanie dla każdej społeczności regionalnej i lokalnej tych podstawowych problemów wiąże się z odpowiednim zastosowaniem narzędzi rozwojowych i długofalowego planowania. Wielu z tych problemów nie da się rozwiązać doraźnymi działaniami, przydatne jest strategiczne myślenie, właściwe planowanie oraz wskazanie, co da się zrobić i kiedy oraz wykorzystaniem odpowiednich zasobów. Strategie w szczególności dotyczą wszystkich najistotniejszych zagadnień dla rozwoju regionu. Ponadto uwzględniają kwestie dotyczące tworzenia nowych miejsc pracy, jak również wzrost aktywizacji zawodowej mieszkańców, który w szczególności dotyczy trudnych regionów, rozwojowo zacofanych i mających stare, nierozwiązane problemy 5. 5 B. Filipiak-Dylewska, A. Szewczyk, Zarządzanie strategiczne. Narzędzia, scenariusze, procesy, Szczecin 2000, s

180 180 Krzysztof KANDEFER Duży wpływ na kształt strategii rozwoju regionu mają czynniki polityczne i gospodarcze. Do czynników politycznych istotnych przy budowie i formułowaniu strategii rozwoju regionu możemy zaliczyć: gospodarczą politykę kraju, regionalną politykę państwa, ustawodawstwo, transgraniczne programy rządowe, stopień decentralizacji zarządzania regionami, regionalną politykę samorządowych władz regionalnych, politykę pozyskiwania i wykorzystywania środków finansowych z Unii Europejskiej. Czynnikami gospodarczymi wyboru strategii są: proinwestycyjna polityka regionalnych władz, sposoby i narzędzia ochrony miejsc pracy, regionalna i lokalna polityka podatkowa, ekologiczne uwarunkowania, wykorzystanie możliwości lokalnych i regionalnych zasobów oraz elementów infrastruktury, usprawnienie komunikacyjnej infrastruktury i komunikacyjnej dostępności regionu. Strategia rozwoju regionu powinna wskazywać nie tylko na priorytety rozwojowe, których realizacja musi być uwarunkowana dostępnymi zasobami, ale również musi uwzględniać możliwości ich finansowania. Możemy zauważyć, że zarządzanie strategiczne wielu obszarów czy to regionalnych czy lokalnych jest dość specyficzną praktyką zarządzania, ponieważ przygotowuje się strategię rozwoju pod konkretne źródła finansowania. W pierwszej kolejności wskazuje się, skąd wziąć środki na rozwój, następnie określa się priorytety rozwojowe i na końcu opracowuje strategię rozwoju. A przy właściwym zarządzaniu strategicznym dotyczącym rozwoju regionu praktyka powinna być odwrotna. Musi uwzględniać wszystkie możliwości poprzez odpowiednie w niej zapisy pozyskiwania środków finansowych, a także określać,

181 Rozwój gminy turystycznej na przykładzie Konstancina-Jeziorny 181 jaka część działań rozwojowych powinna być sfinansowana z własnych (budżetowych) źródeł regionu. W sytuacji, w której najpierw wychodzimy od źródeł finansowania rozwojowych i inwestycyjnych przedsięwzięć powoduje, że strategia przygotowywana jest już pod konkretne przedsięwzięcie i nie ma większego związku z rozwojem społeczno-gospodarczym pozostałych elementów gospodarki. Takie strategie przeważnie składają się z niskiej jakości merytorycznej. Błędem zaliczanym przy zarządzaniu strategicznym jest duży udział czynnika politycznego władz regionalnych, ponieważ strategia rozwoju regionu nie posiada charakteru ponadczasowego, zmieniana jest każdorazowo po dojściu do władzy nowej opcji politycznej. A skutkiem tego jest to, że są przerywane działania już prowadzone i zmieniane są priorytety rozwoju gospodarczego. Kreowanie strategii, formowanie oraz wprowadzanie koncepcji zarządzania strategicznego do funkcjonowania i zarządzania regionem jest wymogiem podstawowym dla jednostek organizacyjnych, zarządzających i zarządzanych, m.in. dla władz samorządowych, województw, powiatów, gmin, czy państwa. Regiony muszą posiadać koncepcje rozwoju, które w szczególności bazują na strategicznym myśleniu oraz wykreowanej wizji funkcjonowania regionu w przyszłości, wykorzystując posiadane już zasoby a także możliwości czerpania ich z zewnątrz, np. plany rozwoju lokalnego, czy strategie rozwoju miasta. Jednocześnie brak jest wskazań oraz wymogów prawnych, które jednocześnie obligowałyby regiony do opracowywania strategii rozwoju. A przecież w pewnym sensie rozwój jest wpisany w istotę funkcjonowania poszczególnych regionów, jak też konkretnych jednostek samorządu terytorialnego. Bez działań i bez planowania strategicznego nie da się osiągnąć rozwoju jako zaplanowanego działania, ale w niektórych sytuacjach wystarczy tylko wykorzystać konkretne narzędzia potrzebne do opracowania strategii, np. analizę SWOT 6. Realizacja strategii gminy Konstancin-Jeziorna Przyjęto, że strategia rozwoju gminy Konstancin-Jeziorna będzie planem działania w okresie perspektywicznym do 2020 r. Okres ten należy podzielić na dwa 6 B. Meyer, D. Milewski, Strategie rozwoju turystyki w regionie, PWN, Warszawa 2009, s

182 182 Krzysztof KANDEFER podokresy: i Pierwszy okres działania samorządu gminy będzie wówczas spójny z planami rozwojowymi UE (Strategiczne Wytyczne Wspólnoty na lata ) i Polski (Narodowy Plan Rozwoju na lata ). W strategii rozwoju gminy dąży się do maksymalnego wykorzystania własnych zasobów oraz szans wynikających z uwarunkowań zewnętrznych, a przede wszystkim walorów uzdrowiskowych oraz położenia w sąsiedztwie Warszawy przyszłej metropolii w skali europejskiej 7. Inwestycje zrealizowane w latach : powstał Gminny Ośrodek Sportu i Rekreacji, modernizacja Zespołu Szkół nr 2 przy ul. Żeromskiego, wykonanie izolacji pionowej fundamentów a także budowa parkingu i wejścia do budynku, kompleksowe zagospodarowanie terenu osiedla Mirków, budowa placu zabaw przy ul. Sobieskiego i przy ul. Brzozowej, nowe przedszkola w Klarysewie i Oborach, został oddany do użytku amfiteatr w Parku Zdrojowym, uzupełnienie brakujących sieci wodociągowych i kanalizacyjnych m.in. na ulicy Prusa, Długiej, Piłsudskiego, Żeromskiego, Warszawskiej, Wilanowskiej oraz Nowego Wierzbna i Czarnowa, powstało 80 mieszkań komunalnych ul. Mirkowskiej, prace remontowe w Przedszkolu Nr 4 przy ul. Wareckiej, modernizacja sieci centralnego ogrzewania w Zespole Szkół Nr 3 przy ulicy Bielawskiej, poprawa bezpieczeństwa publicznego poprzez zainstalowanie monitoringu w mieście, dbanie o ochronę środowiska, urządzanie terenów zielonych, czyszczenie koryta rzeki Jeziorki, konserwacja i remonty niektórych obiektów zabytkowych. 7 grudzień 2014.

183 Rozwój gminy turystycznej na przykładzie Konstancina-Jeziorny 183 Poprawa stanu infrastruktura drogowej: remont ulicy Piłsudskiego, Prusa i Długiej, modernizacja ulicy Żeromskiego, przebudowa ulic Klarysewa Wschodniego (Brzozowa, Królewska, Sosnowa, Plac Zgody i Tysiąclecia), oddano do użytku most w Mirkowie a także przeprowadzono modernizację przejazdu kolejowego, nowe rondo na skrzyżowaniu ulic Bielawskiej oraz Mirkowskiej, remonty ulic: Gąsiorowskiego, Akacjowej (odcinek od ul. Chylickiej do ul. Granicznej), ul. Deotymy (odcinek od ul. Cedrowej do ul. Kazimierzowskiej), ul. Pańskiej (odcinek od ul. Broniewskiego do ul. Długiej), ul. Pańskiej (odcinek od ul. Broniewskiego do ul. Długiej), ul. Jasnej (odcinek od ul. Piaskowej do ul. Wiejskiej), modernizacja oświetlenia ulicznego miasta i gminy. Inwestycje kulturalne i sportowe: budowa hali sportowej przy ul. Żeromskiego w Zespole Szkół nr 2, w pasażu przy ul. Sienkiewicza we wrześniu 2010 roku odsłonięto pomnik poświęcony 11 mieszkańcom gminy Konstancin Jeziorna, którzy zginęli w Katyniu, Twerze i Charkowie, utworzenie ścieżki zdrowia w Lesie Oborskim, odnowiono budynek filii biblioteki Skolimów przy ul. Rycerskiej, W strategii rozwoju gminy, uwzględniono również zwiększenie atrakcyjności gminy poprzez organizowanie różnego rodzaju wydarzeń kulturalnych i sportowych, w tym m.in: Festiwal Otwarte ogrody - w Konstancinie Jeziornej, wernisaże malarstwa, pokazy filmów, warsztaty taneczne, zajęcia plastyczne, utworzenie Uniwersytetu Trzeciego wieku w Domu Kultury, imprezy w Parku Zdrojowym, w amfiteatrze m.in. spotkania konstancińskiego klubu filmowego, klubu podróżnika, koncert chopinowski, spotkania chóralne,

184 184 Krzysztof KANDEFER koncerty muzyczne, festyny, dożynki gminne, turnieje tenisa stołowego, siatkówki, spartakiady sportowe, rajdy rowerowe, zajęcia tańca hip-hop organizowane przez Gminny Ośrodek Sportu i Rekreacji 8. Ścieżki piesze i rowerowe jako element infrastruktury turystycznej Infrastruktura turystyczna - są to wszelkiego rodzaju obiekty oraz urządzenia turystyczne, które mają na celu służenie przyjeżdżającym na dany obszar turystom, zaspokajaniu ich potrzeb związanych z bierną oraz aktywną turystyką 9. Infrastrukturę turystyczną możemy podzielić na techniczną i społeczną. Do infrastruktury technicznej zaliczyć możemy m.in. drogi, szlaki turystyczne, wyciągi narciarskie, górskie koleje linowe, żeglugę turystyczną, specjalistyczne urządzenia obiektów uzdrowiskowych, sieci hotelową i zakładów gastronomicznych. Natomiast na infrastrukturę społeczną składają się obiekty wypoczynkowe i sportowe, biura turystyczne, informacja turystyczna itp 10. Szlaki turystyki pieszej Piesze szlaki turystyczne (można je przebyć także na rowerze) schodzą się lub mają swój początek przy skrzyżowaniu ul. Sienkiewicza i Piłsudskiego w Konstancinie: Zielony prowadzi przez Królewską Górę i Nowe Wierzbno, a dalej tereny leśne Chojnowskiego Parku Krajobrazowego w kierunku południowym. W okolicach Czarnowa opuszcza obszar Gminy Konstancin-Jeziorna i kieruje się w stronę Zalesia Górnego, przez Lasy Chojnowskie, Ustanówek do Złotokłosu. Długość odcinka Konstancin-Ustanówek 16 km, cały szlak 34 km; &menu_id=0; grudzień 2014; 18&action= articles_show&art_id=53&menu_id=59&page=1; grudzień grudzień styczeń W.W. Gaworecki, Turystyka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007.

185 Rozwój gminy turystycznej na przykładzie Konstancina-Jeziorny 185 Czarny prowadzi po zamkniętej pętli przez zabytkowy teren Konstancina, Las Oborski, Skolimów, deptak nad rzeką Jeziorką i Park Zdrojowy. Długość pętli 8,8 km; Żółty prowadzi przez zabytkowy teren Konstancina, Las Oborski, Łyczyn i Cieciszew nad Wisłę. We wsi Dębówka opuszcza obszar Gminy Konstancin- Jeziorna i kieruje się dalej na południe do Góry Kalwarii. Długość odcinka Konstancin-Słomczyn - 6,5 km, Słomczyn-Góra Kalwaria (dworzec autobusowy) - 12,5 km. Łącznie 19 km; Niebieski prowadzi z Ursynowa, przez Las Kabacki, Konstancin (Park Zdrojowy), Obory (Dwór w Oborach), rezerwat Łyczyńska Olszyna, Łyczyn, Las Oborski. W okolicach Czarnowa opuszcza obszar Gminy Konstancin-Jeziorna i kieruje się w stronę Zalesia Górnego. Długość odcinka Kabaty-Konstancin 9 km, a Konstancin-Zalesie Górne (do stacji PKP) 20,6 km. Łącznie 29,6 km. Piesze ścieżki spacerowe: Śladami Stefana Żeromskiego (kolor czerwony, zamknięta pętla 10,5 km) początek przy skrzyżowaniu ul. Sienkiewicza i Piłsudskiego w Konstancinie. Trasa prowadzi przez Park Zdrojowy, wzdłuż rzeki Jeziorki do ronda Jana Pawła II przy Starej Papierni, dalej poniżej skarpy pradoliny Wisły przez rezerwat Łęgi Oborskie, dwór w Oborach, rezerwat Skarpa Oborska, cmentarz z I wojny światowej Marynin, Łyczyn, rezerwat Obory w Lesie Oborskim, koło dawnej gajówki i Głazów Żeromskiego, a dalej do Konstancina. ścieżka przechodzi obok willi Świt, w której mieszkał Stefan Żeromski. Do Skolimowa (kolor niebieski, zamknięta pętla 7,5 km) początek przy skrzyżowaniu ul. Sienkiewicza i Piłsudskiego w Konstancinie. Trasa prowadzi ulicami Sienkiewicza, Żeromskiego, Batorego, Piotra Skargi, Piasta, Sanatoryjną, Graniczną i Akacjową do cmentarza skolimowskiego, dalej ulicami Chylicką i Rycerską do rzeki Jeziorki, następnie wzdłuż rzeki do Parku Zdrojowego. Pod drodze liczne zabytkowe wille.

186 186 Krzysztof KANDEFER Ścieżki wytyczono dla uczczenia Roku Stefana Żeromskiego obchodzonego w 80. rocznicę śmierci. Trasy prowadzą do miejsc, w których pisarz lubił spacerować 11. Ścieżka zdrowia Na terenie Chojnowskiego Parku Krajobrazowego, na skraju lasu przylegającego do miasta znajduje się ścieżka zdrowia, której towarzyszy ścieżka dydaktyczna. Jeśli chcemy poprawić lub utrzymać swoją kondycję fizyczną, czy nauczyć się sprawnego poruszania na wózku inwalidzkim, bądź też poznać bogactwa kryjące się w lesie, warto odwiedzić to miejsce. Wejścia na ścieżkę są dwa - możemy zacząć przy ul. Od Lasu, niedaleko Gościńca Kołomyja lub od ul. Sue Ryder, wjeżdżając w nią z ul. Wareckiej w kierunku Szpitala Rehabilitacji Neurologicznej. Trasy dla biegaczy jogging 1. Cztery Mosty długość trasy: 3 km Trasa rozpoczyna się w pobliżu Starej Papierni. Zaczynając naszą sportową przygodę od zapory na Jeziorce, kierujemy się wzdłuż rzeczki w stronę nowych osiedli przy ul. Bielawskiej. Po dotarciu do starych torów kolejowych mijamy po lewej ogródki działkowe i docieramy do nowego mostu na ul. Mirkowskiej. W tym miejscu przekraczamy rzekę i wracamy do punktu startowego biegnąć po drugiej stronie Jeziorki, obok osiedla Empire i starej Papierni. Bieg kończymy przy tamie zaliczając tym samym 4 mosty na Jeziorce. Doświadczeni biegacze mogą powtórzyć trasę kilkakrotnie. 2. Tama - Park Piłsudskiego długość trasy: 2,09 km Początek trasy Tama - Park - Piłsudskiego znajduje się przy zaporze na Jeziorce. Po starcie kierujemy się wzdłuż rzeczki w stronę Parku Zdrojowego. Przecinamy park mijając po drodze tężnię solankową oraz amfiteatr i ulicą Strumykową dobiegamy do ulicy J. Piłsudskiego (w pobliżu Restauracji Różana). Teraz kierujemy się 11 =30&menu_id=34 &page=1; styczeń 2015.

187 Rozwój gminy turystycznej na przykładzie Konstancina-Jeziorny 187 na Rondo Jana Pawła II, skręcamy w lewo i kończymy trasę w punkcie startowym przy tamie. 3. Leśne Podchody długość trasy: 2,22 km Trasę Leśne Podchody rozpoczynamy na parkingu leśnym przy Gościńcu Kołomyja. Kierujemy się leśną drogą zgodnie z mapą. Biegniemy prosto aż dotrzemy do piaszczystej drogi przecinającej las. Skręcamy w prawo i biegniemy do drugiej krzyżówki. Tu ponownie skręcamy w prawo i wracamy na parking mijając po drodze dom Sue Ryder 12. Szlaki turystyki rowerowej Niebieski Prowadzi z Ursynowa do Góry Kalwarii i Czerska terenami nadwiślańskimi. Po drodze przechodzi przez centrum Konstancina. Trasa: Las Kabacki, Ogród Botaniczny PAN, Konstancin, wzdłuż rzeki Jeziorki do ronda Jana Pawła II przy Starej Papierni, Obory, Goździe, Cieciszew. We wsi Dębówka szlak opuszcza obszar Gminy Konstancin-Jeziorna. Czarny wariant szlaku niebieskiego. Przy dworze w Oborach skręca w prawo i prowadzi przez tereny Chojnowskiego Parku Krajobrazowego, najpierw Las Oborski, następnie przez Lasy Chojnowskie w kierunku Zalesia Górnego. W okolicach Czarnowa szlak opuszcza obszar Gminy Konstancin-Jeziorna. Żółty wariant szlaku czarnego. Prowadzi przez Las Oborski inną trasą niż szlak czarny - kieruje dalej na południe w okolice wsi Kawęczynek, a następnie przez Borowinę do Czarnowa, gdzie ponownie łączy się z czarnym szlakiem 13. Analiza SWOT regionu Analiza SWOT jest metodą strategicznej oceny sytuacji podmiotu. W odniesieniu do turystyki tę rolę może odgrywać również region turystyczny. Polega ona na poznaniu jego mocnych i słabych stron na tle głównych konkurentów a także szans 12 konstancin24.eu/page.php?73; styczeń menu_id=34 &page=1; styczeń 2015

188 188 Krzysztof KANDEFER i zagrożeń, które odnoszą się do czynników zewnętrznych firmy, na które nie ma ona żadnego wpływu 14. Analiza w turystyce z jednej strony prowadzi do syntetycznej charakterystyki analizowanego przedsięwzięcia turystycznego poprzez wskazanie jego mocnych i słabych stron, a z drugiej strony do syntetycznej charakterystyki otoczenia przez wskazanie szans i zagrożeń, jakie się w nim pojawią 15. Mocne i słabe strony gminy Mocne strony gminy walory kulturowe i krajobrazowe bardzo atrakcyjne szlaki turystyczne, piesze i rowerowe bliskość lasów Słomczyńskich i doliny Jeziorki specyficzny mikroklimat i solankowe wody lecznicze wykorzystywane w tężni dobre gleby sprzyjające rozwojowi produkcji sadowniczej oraz warzywniczej w dolinie Wisły wyznaczone obszary chronione, zabezpieczające najcenniejsze tereny w gminie działalność lecznicza i rehabilitacyjna (Centrum Kształcenia i Rehabilitacji, STOCER, Uzdrowisko Konstancin ) znaczna działalność firm prywatnych w sektorach usług związanych z ochroną zdrowia, obsługą nieruchomości, ubezpieczeniach, hotelarstwie i gastronomii tylko jeden zakład przemysłowy zajmujący się produkcją wyrobów papierniczych - Metsa Tissue SA) duże zainteresowanie inwestorów czytelny układ przestrzenny miasta ponad 100 unikatowych willi historycznych i zespoły dworsko - parkowe 14 B. Pilarczyk, H. Mruk, Kompendium wiedzy o marketingu, PWN, Warszawa 2006, s M. Strzyżewska, M. Rószkiewicz, Analizy marketingowe, Difin, Warszawa 2002, s

189 Rozwój gminy turystycznej na przykładzie Konstancina-Jeziorny 189 wille odbudowywane według pierwotnego i zabytkowego kształtu budowa przy szkołach gminnych obiektów sportowych możliwość korzystania przez dzieci i młodzież z bazy sportowej w Centrum Kształcenia i Rehabilitacji organizacja różnych konkursów architektoniczno - urbanistycznych, która umożliwia realizację najlepszych projektów, np. na zagospodarowanie przestrzenne parku zdrojowego prosta droga dojazdowa do Warszawy - droga nr 724 Warszawa Góra Kalwaria dobre połączenia drogowe z pobliskimi miastami Piasecznem i Górą Kalwarią powiązanie komunikacji autobusowej miasta Konstancin - Jeziorna z Piasecznem bardzo wysokie dochody własne gminy i przodująca pozycja w skali kraju niskie zadłużenie budżetu gminy Słabe strony gminy niewielka promocja regionu słabo rozwinięta infrastruktura techniczna (drogi, kanalizacja) mała świadomość społeczna w stosunku do posiadanych zasobów i ich ochrony nadmierne rozproszenie zabudowy i niekontrolowany rozwój turystyki i rekreacji zanieczyszczenia wód powierzchniowych i płytkich wód podziemnych w niektórych rejonach w gminie lokalne zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego i nadmierny hałas głównie wzdłuż dróg o dużym natężeniu i w obszarach silnie zurbanizowanych liczne dzikie wysypiska śmieci i wylewiska nieczystości zagrożenia powodziowe w dolinach rzek Wisły i Jeziorki

190 190 Krzysztof KANDEFER niska świadomość ekologiczna i aktywność mieszkańców na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego różny poziom zamożności mieszkańców, rezydencje najbogatszych Polaków i zdewastowane przedwojenne zabytkowe wille, które zamieszkują ubodzy lokatorzy brak gospodarstw agroturystycznych i ekologicznych zdegradowana część starej zabudowy i zespołów dworsko-parkowych na terenie gminy rażąca dysharmonia zabytków z niektórymi nowo wybudowanymi budynkami brak oferty turystycznej gminy mała ilość lokalnych imprez sportowych i kulturalnych długi czas dojazdu do centrum Warszawy mała liczba parkingów, szczególnie w okolicach Parku Zdrojowego bariery architektoniczno-urbanistyczne dla osób niepełnosprawnych Szanse rozwoju rozwój turystyki wpłynie na zwiększenie dochodów ludności i zmniejszenie bezrobocia jedyne uzdrowisko na Mazowszu wysokie tempo rozwoju gospodarczego kraju oraz metropolii warszawskiej, które przyczyni się do wzrostu inwestycji podniesienie atrakcyjności komunikacji autobusowej, głównie dojazd do Warszawy i Piaseczna regulacje unijne i ogólnokrajowe zobowiązujące gminę do podniesienia standardów ochrony środowiska i jakości usług komunalnych zasady ochrony środowiska obowiązujące na obszarach chronionych wykorzystanie środków finansowych na rozwój gminy, środków strukturalnych Unii Europejskiej oraz krajowych funduszy (m. in. PFRON, NFOŚiGW, Fundusz Pracy)

191 Rozwój gminy turystycznej na przykładzie Konstancina-Jeziorny 191 ustawa z 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej a także o gminach uzdrowiskowych, która umożliwia prawidłowe funkcjonowanie oraz rozwój Uzdrowiska promocja zdrowia i zdrowego stylu życia Zagrożenia rozwoju zagrożenie zniszczenia środowiska naturalnego w wyniku niekontrolowanego rozwoju turystyki niedostateczna opieka nad zabytkami mogąca spowodować ich zniszczenie, głównie zubożenie oferty turystycznej spadek rozwoju gospodarczego kraju i stolicy; zahamowanie lub regres w rozwoju inwestycji niski napływ migrantów do miasta Warszawy a tym samym, również zmniejszenie zaludnienia w gminie brak inwestycji drogowych, które doprowadzą do blokady ruchu w godzinach szczytu do Warszawy zewnętrzne zagrożenia środowiska przyrodniczego gminy opóźnienia w wypełnianiu przez Polskę zobowiązań związanych z ochroną środowiska, wynikających z członkostwa w Unii Europejskiej trudności w pozyskiwaniu oraz wykorzystaniu funduszy unijnych na rozwój gminy dalsze utrzymywanie się dotychczasowej niestabilnej polityki państwa w kwestii ustalania dochodów gmin wzrost państwowego długu publicznego, który ograniczy możliwości zaciągania przez gminy kredytów na cele inwestycyjne. Gmina Konstancin - Jeziorna dzięki dobremu wykorzystaniu położenia i walorów turystycznych może w przyszłości stać się znanym mazowieckim uzdrowiskiem. Przed gminą stoi jeszcze wiele problemów do rozwiązania, ale konstruując strategię przyjęto optymistyczną prognozę i wizję rozwoju. Utrzymana na wysokim poziomie ochrona środowiska, pozwoli zachować na swoim obszarze walory przy-

192 192 Krzysztof KANDEFER rodnicze oraz kulturowe, a w szczególności pomoże utrzymać status uzdrowiska. Do 2020 roku Konstancin - Jeziorna ma być uzdrowiskiem o wysokim standardzie świadczonych usług, specjalizującym się w leczeniu uzdrowiskowym oraz rehabilitacyjnym, oferującym w swoim zakresie szeroką gamę usług rekreacyjnych i odnowy biologicznej, głównie dla mieszkańców aglomeracji warszawskiej. Ma być również znaczącym ośrodkiem kształcenia, szkoleń oraz doskonalenia kadr, głównie rehabilitacyjnych i medycznych. Gmina stanie się zdrowym i przyjaznym miejscem zamieszkania, pracy oraz wypoczynku. Będzie ulubionym miejscem weekendowej rekreacji dla okolicznych miejscowości. Sprawniejsza będzie komunikacja w gminie oraz w relacjach z pobliskimi miastami. Dominujący sektor związany z usługami, lecznictwem a także turystyką uzdrowiskową, sportem, kulturą i edukacją. Wiodącą rolę w tej dziedzinie odegrają placówki rehabilitacyjne i medyczne znane w kraju i w Europie. Wzrost liczby małych i średnich firm świadczących usługi z zakresu turystyki i rekreacji uzdrowiskowej, a także gospodarstwa ekologiczne i agroturystyczne. Zostaną wyremontowane i przywrócone do dawnej świetności wille historyczne. Dzięki wybudowaniu zewnętrznych parkingów zostanie ograniczony ruch samochodowy w strefie A uzdrowiska. Powstanie Ośrodek Społeczno - Kulturalny oraz Centrum Informacji Turystycznej. Bogatsza baza turystyczno - rekreacyjna w mieście lub na terenach wiejskich m.in. miejsca wypoczynku nad Wisłą, przystanie kajakowe usytuowane nad rzeką Jeziorką, szlaki turystyki pieszej i rowerowej, kompleks obiektów sportowych w Mirkowie, zaplecza gastronomiczne i hotelowe. Dopracowany zostanie kalendarz zarówno imprez sportowych jak i kulturalnych. Lokalne władze prowadzić będą politykę kształtowania atrakcyjnego i przyjaznego dla mieszkańców charakteru gminy. Rozwiązane pozostaną problemy mieszkaniowe uboższej części społeczności, poprzez wybudowanie mieszkań socjalnych. Przedstawiona powyżej wizja przyszłości gminy Konstancin- Jeziorna na pewno spodoba się jej mieszkańcom. Ale czy zostanie w pełni zrealizowana czy tylko częściowo? Tego niestety dowiemy się dopiero w przyszłości.

193 Rozwój gminy turystycznej na przykładzie Konstancina-Jeziorny 193 Bibliografia [1] Filipiak Dylewska B., Szewczyk A., Zarządzanie strategiczne. Narzędzia, scenariusze, procesy, Szczecin [2] Gaworecki W.W., Turystyka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa [3] Gołembski G., Regionalne aspekty rozwoju turystyki, PWN, Warszawa- Poznań [4] Jalinik M., Regionalne aspekty rozwoju turystyki, EkoPress, Białystok [5] Kaja J. i Piech K., Rozwój oraz polityka regionalna i lokalna w Polsce, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa [6] Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, [7] Kurek W., Turystyka, PWN, Warszawa [8] Milewski D., Regionalne uwarunkowania rozwoju turystyki na przykładzie województwa zachodniopomorskiego, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin [9] Meyer B. i Milewski D., Strategie rozwoju turystyki w regionie, PWN, Warszawa [10] Panasiuk A., Marketing usług turystycznych, PWN, Warszawa [11] Pilarczyk B. i Mruk H., Kompendium wiedzy o marketingu, PWN, Warszawa [12] Pyszkowski A., Planowanie strategiczne jako instrument zarządzania rozwojem regionalnym, Warszawa [13] Strzelecki Z., Gospodarka regionalna i lokalna, PWN, Warszawa [14] Strzyżewska M. i Rószkiewicz M., Analizy marketingowe, Difin, Warszawa [15] Ustawa z roku o zasadach wspierania rozwoju regionalnego, Dz. U. Nr 48, poz. 550 z późn. zm. Strony internetowe [1]

194 194 Krzysztof KANDEFER [2] [3] [4] iska [5] konstancin.blog.onet.pl/ [6] [7] [8] news_cat_id=177&news_id= 980&layout=1&page=text [9] [10] [11] [12] [13] ow&news_id=585&menu_id=0 [14] [15] Streszczenie Słowa kluczowe: gmina, rozwój turystyczny, gospodarka regionalna Autor na przykładzie Konstancina-Jeziorny charakteryzuje rozwój gminy turystycznej.

195 Rozwój gminy turystycznej na przykładzie Konstancina-Jeziorny 195 Regional development on the example of the Commune Konstancin-Jeziorna Summary Key words: regional economy, regional development, strategy, development of tourism Regional development is a steady improvement in quality of life and competitiveness of businesses, as well as the growth of economic potential of regions, which will greatly contribute to the socioeconomic development of the country. Development is a long-term process of changes taking place in the municipality, district or province and in specific organizations, enterprises or institutions. This positive change, is the main goal of regional authorities, which are responsible for creating and implementing the strategy. The development strategy should be in a comprehensive manner to enable conditions for development in the region, evaluate its capabilities and indicate desirable directions of its development.

196

197 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (52) / 2016 [s ] ISSN Yuriy O. KARYAGIN Київський національн й університет культури і мистецтв (Україна) Місцеві фінанси: стратегії керування системою Постановка проблеми та її зв'язок з важливими науковими і практичними завданнями. Керування системою місцевих фінансів все ще не відрізняється комплексністю і системністю вирішення проблеми. Окремі її аспекти носять фрагментарний характер, що на сприяє досягненню фінансової стабілізації територій. Реформування системи керування місцевими фінансами передбачає вирішення ряду проблем. Очевидно, що недоліки і обмеження системи керування місцевими фінансами в Україні багато в чому обумовлені застосуванням недосконалих управлінських технологій. До основних груп проблеми можна віднести проблеми стосовно бюджетного процесу і бюджетного планування. Таким чином, актуальність проблеми обумовлюється необхідністю дослідження стратегії фінансової політики в частині керування місцевими фінансами. Аналіз досліджень і публікацій. Вивченню питань місцевих фінансів присвячені праці таких відомих вчених, як: С. Буковинський [1], О. Василик [2], В. Зайчикова [3], О. Кириленко [4], І. Луніна [5], І. Чугунов [6] та інші. Питання місцевих фінансів в Україні є актуальними, в першу чергу, через цілу низку суттєвих протиріч у взаємовідносинах як центральних і регіональних

198 198 Yuriy O. KARYAGIN органів виконавчої влади, так і органів місцевого самоврядування на всіх рівнях керування щодо розв язання проблем регіонального та місцевого розвитку. Метою статті є дослідження пріоритетів стратегії керування системою місцевих фінансів, визначення її ефективності, ролі й напрямків оптимізації в сучасних умовах. Виклад основного матеріалу дослідження з обґрунтуванням одержаних результатів. Одним із шляхів реформування місцевих бюджетів, які є основою фінансових ресурсів місцевих органів влади, є вдосконалення стратегії керування. Широкий перелік задекларованих державою соціальних зобов язань, нерівномірність темпів соціально-економічного розвитку регіонів, недостатній обсяг дохідної частини місцевих бюджетів та високий рівень їх ротаційності зумовили необхідність проведення реформи у сфері місцевих фінансів і міжбюджетних відносин. Крім того, постає проблема в удосконаленні системи прогнозування доходів та видатків місцевих бюджетів і розробці прогнозу середньострокових показників місцевих бюджетів. Стратегічне бюджетне планування стає серцевиною фінансової політики і головним елементом системи керування місцевими фінансами. Основними об єктами бюджетного планування виступають обсяги фінансових ресурсів, виробництво і надання бюджетних послуг, оцінка ефективності бюджетних витрат. У загальному вигляді програмно-цільове бюджетування можна визначити як систему бюджетного планування, яка Повязує вироблені витрати з очікуваною віддачею від цих витрат, з їх соціальною і економічною ефективністю. Разом з тим, програмно-цільовий підхід робить вплив на всі стадії бюджетного процесу, внаслідок чого програмно-цільовий характер приймають і виконання бюджету, і контроль за його виконанням [7, с. 10]. Планування бюджету на основі програм передбачає прийняття рішень щодо розроблення програм та розподілу ресурсів. Програма включає три основні етапи [2, с. 234]:

199 Місцеві фінанси: стратегії керування системою Стратегічне планування, метою якого є визначення та прогнозування довго- і середньострокових цілей, що, в свою чергу передбачає відбір переліку відповідних напрямів і завдань як програмних і прогнозних документів уряду, виходячи з фінансових можливостей. 2. Формування програм означає розроблення, аналіз і відбір програм, які реалізуються головним розпорядником для досягнення цілей, визначених на етапі стратегічного планування в програмних і прогнозних документах. На цьому етапі визначають чіткі цілі, конкретні завдання та строки щодо їх реалізації. 3. Складання бюджету визначення та аналіз ресурсів, необхідних для реалізації програми і відповідно досягнення поставлених цілей, та оцінка очікуваних результатів. На цьому етапі головний розпорядник на коротко- та середньостроковий періоди чіткіше розподіляє наявні ресурси, необхідні для виконання певної програми, здійснює їх вартісну оцінку і приводить у відповідність до можливостей бюджету. Програмно-цільовий метод є важливим засобом забезпечення ефективності і збалансованості бюджету, який забезпечує перехід від принципу утримання бюджетних установ до принципу отримання відповідною установою конкретних результатів від використання бюджетних коштів. Для оцінки результатів, будь-які видатки бюджету при такому підході мають бути затвердженні як бюджетна програма, яка має виконавця, мету і критерії оцінки її виконання. При цьому значно зростає роль головних розпорядників бюджетних коштів у складанні своїх бюджетів, підвищується відповідальність використання бюджетних коштів. Програмно-цільовий метод складання бюджету було запропоновано в Сполучених Штатах в середині 60-тих років. У Сполучених Штатах програмно-цільовий метод складання бюджету застосовується більшістю урядами штатів і муніципалітетами. Практика програмно-цільового методу складання бюджету поширилася на ряд інших країн, а також на місцеві бюджети цих країн. Наприклад, Канада й

200 200 Yuriy O. KARYAGIN більшість країн Європейського союзу використовують програмно-цільовий метод у процесі складання бюджету. Досвід країн, які ефективно запроваджують програмно-цільовий метод складання бюджету в системі державних і місцевих фінансів, свідчить, що цей процес вимагає багаторічних зусиль, запровадження програмно-цільового методу, здатного оптимізувати використання наявних бюджетних ресурсів, сконцентрувати їх на досягненні реальних результатів, що можуть стати запорукою розвитку, вимагає поступовості та розуміння кожного кроку. При традиційній практиці формування доходів бюджетів часто мало уваги приділяється природі одержуваних результатів, зусилля зосереджуються саме на ресурсній частині виробничої функції державного сектора. При програмно-цільовому методі формування бюджету застосовується інший підхід, за якого цей процес починається виходячи з результатів, яких необхідно досягти в держаному секторі, а вже потім вирішується питання про те, які ресурси слід використати для досягнення цих результатів. Таким чином, можна виділити такі основні елементи, які включає програмно-цільовий метод у бюджетному процесі: визначення та середньостроковий період загальної мети програми та на короткостроковий період завдань програми; формування напрямів діяльності, які забезпечують реалізацію програми; середньострокове бюджетне планування при визначенні видатків на бюджетну програму на плановий рік і можливі бюджетні ресурси для її продовження у наступних за плановим роках, очікуваний; виділення головними розпорядниками пріоритетних бюджетних програм відповідно до основної мети діяльності такого головного розпорядника; визначення відповідального виконавця бюджетної програми у системі головного розпорядника; розроблення результативних показників, тобто критеріїв оцінки й аналізу результативності бюджетної програми щодо обсягів витрат, кінцевого продукту і якості;

201 Місцеві фінанси: стратегії керування системою 201 систематичні звіти головних розпорядників за досягнуті результати у процесі упровадження бюджетних програм [2]. Використання програмно-цільового підходу передбачає здійснення й інших організаційних заходів, зокрема, розробити стратегію своєї діяльності на середньострокову перспективу, значно зростає роль і відповідальність головних розпорядників бюджетних коштів у складанні своїх бюджетів, що сприяє більш прозорому і раціональному використанню бюджетних коштів. Програмування бюджету викликає необхідність визначення результативності програм, щоб провести кількісну оцінку результативності програми, необхідно створити основу для оцінки ефективності діяльності щодо виконання даної програми. У зв язку з викладеним важливо оцінити об єктивні проблеми кожного рівня бюджетної системи у фінансових ресурсах. В цілому, щоб досягти мети бюджетної політики(тактичної або стратегічної), яка визначається пріоритетними функціями органів влади в окремі періоди розвитку територій, необхідно досягти розмежування витратних повноважень між органами державної влади і органами місцевого самоврядування та законодавчо закріпити механізм фінансового забезпечення виконуваних територіальними утвореннями окремих державних повноважень. Крім того, необхідно підвищити відповідальність представницької і виконавчої влади за бюджетні відносини, що приймаються на місцевому рівні. Представницька і виконавча влада повинні разом прагнути до досягнення певної мети бюджетної політики, що витікає зі стану економіки території, заданих функцій влади. В умовах сучасної системи розподілу суспільної праці і динамічного розвитку сфери послуг подальше функціонування мережі бюджетних установ напряму залежить не тільки від законодавчого впорядкування на державному рівні витратних повноважень, важливих для організації бюджетних взаємовідносин між рівнями бюджетної системи, але і від закріпленого переліку предметів бюджетного фінансування.

202 202 Yuriy O. KARYAGIN Перш за все, необхідно підвищити ефективність функцій місцевих органів влади, які повинні бути орієнтовані на стимулювання розвитку і надання надання населенню суспільних (бюджетних) послуг на якісно новій основі. Вирішення цього завдання неминуче пов язане з фінансовими, інституційними, кадровими, технологічними, організаційними змінами на регіональному і місцевому рівнях. Якість керування у суспільному секторі є однією з основних проблем, що стримують роботу з підвищення ефективності витрачання коштів місцевих бюджетів. Під керуванням в цьому контексті розуміється безперервне проведення роботи, пов язаної з плануванням бюджетних витрат з врахуванням конкретних видів суспільних послуг, проведення порівняльного аналізу ефективності витрачання бюджетних коштів на основі порівняльних індикаторів, проведення моніторингу діяльності бюджетної мережі з надання суспільних послуг. Упровадження моніторингу дозволить проаналізувати ц оцінити ефективність бюджетних витрат на всіх рівнях бюджетної системи. На наш погляд, на регіональному і місцевому рівнях його доцільно проводити в трьох режимах стандартному, розширеному і поглибленому. Стандартний моніторинг повинен охоплювати всі суб єкти бюджетної системи країни, а також, у муру формування відповідної інформаційної і нормативної бази, муніципальні утворення з використанням доступних на державному рівні джерел інформації і стандартної статистичної звітності. Розширений моніторинг міг би здійснюватися відносно суб єктів країни (включаючи вхідні в їх склад територіальні утворення), що узяли на себе зобов язання надавати додаткову інформацію і проходити через процедури верифікації звітних даних з використанням рейтингових оцінок. Поглиблений моніторинг доцільно проводити в суб єктах, які одержують кошти державного бюджету. Система формування показників моніторингу в розмірі його основних напрямків і рівня управлінської ієрархії складається з трьох груп:

203 Місцеві фінанси: стратегії керування системою 203 група показників, формування яких відбувається в результаті прямої дії владних структур; група показників, формування яких відбувається в результаті непрямої дії владних структур; група показників, що характеризують економічну ефективність фінансово-господарських операцій і доцільності вироблених витрат. Виходячи з конкретних завдань моніторингу, склад аналізованих показників може варіювати. Зокрема, як показники діяльності галузей економіки і соціальної сфери можуть виступати: обсяг послуг, що надаються;дотримання загальновизнаних стандартів якості; фінансові показники (тарифи, пільги, доходи, витрати ); характеристики базових елементів. При цьому слід враховувати, що ефект, одержуваний в ході використання бюджетних коштів, може бути не тільки економічним, але й соціальним, політичним або економічним [2]. У державній системі у всіх випадках одним з критеріїв повинен бути дотримання законодавства при витрачанні бюджетних коштів. Виходячи з цього, одні критерії можуть відображати питання дотримання законності, інші питання доцільності, треті доступності бюджетних послуг. Оцінка ефективності витрачання бюджетних коштів повинна визначатися виходячи із ступеня виконання функцій і завдань покладених на орган управління і підвідомчу йому мережу установ. Що стосується показників ефективності бюджетних послуг, тобто співвідношення витрат і результатів, то їх визначення досить складне завдання. Вкладення в освіту, охорону здоров`я, культуру, сприяють підвищенню загальної і професійної підготовки і зміцненню здоров`я людей, що за принципом зворотного зв язку позитивно відображається на розвитку виробничих галузей. На наш погляд, ефективність бюджетного фінансування може виражатися як в підвищенні якості бюджетних послуг, що надаються, так і в скороченні витрат за умови збереження їх кількості за рахунок організаційно-адміністративних і інших мало витратних заходів. Допоміжну роль при цьому виконує реструктуризація

204 204 Yuriy O. KARYAGIN мережі установ, що є засобом скорочення або оптимізації бюджетних витрат. Необхідність реструктуризації державного і місцевого сектора повинна стати однією із стратегічних задач бюджетної політики. У більшості регіонів бюджетний процес як і раніше будується на основі прогнозування від досягнутого. Структура бюджетних витрат формується під існуючу мережу і кількість бюджетних установ, практично без врахування результатів виконання ними державних функцій і завдань. Відсутні елементи оцінки ефективності і результативності витрат, бюджети регіонів формуються поза зв язком з очікуваними результатами. Вважаємо, що підвищення якості керування державними секторами на місцевому рівні припускає проведення роботи по таких основних напрямках: вдосконалення структури органів влади і керування, приведення їх повноважень у відповідність з виконуваними функціями; уточнення цілей і завдань у частині надання суспільних послуг і розвитку території, введення критеріїв оцінки якості надання суспільних послуг бюджетними установами, забезпечення інформаційної прозорості їх діяльності; переорієнтація органів влади і управління та бюджетних установ на надання послуг з урахуванням побажань і думки населення; розробка нових і вдосконалення чинних методик планування бюджетних витрат на надання суспільних послуг. Сьогодні проводиться певна робота з підвищення ефективності витрат. Проте робота, що проводиться, не структурована, відсутні вбудовані в поточний бюджетний процес загальнообов язкові механізми оцінки ефективності витрат. Цілі, завдання і принципи цієї роботи недостатньо зрозумілі і не розділяються повною мірою співробітниками місцевих органів влади. Існуюча бюджетна система не містить інформації, необхідної для розробки і ухвалення щодо керування витратами місцевих бюджетів. Консолідовані дані про фінансовий стан і результати функціонування державного сектора в

205 Місцеві фінанси: стратегії керування системою 205 цілому і не містять відомостей про витрати на надання послуг за рахунок бюджетних і позабюджетних джерел фінансування, кількості платних послуг, що надаються, в грошових і натуральних показниках, ринкових цінах на послуги, що надаються державним сектором, і багатьох інших. Нормативна правова база, що регулює процес витрачання коштів, які виділяються з місцевих бюджетів, або регламентує правила господарської діяльності бюджетних установ, малодоступна і неповна, відсутні методики ефективного і коректного планування витрат бюджету, повноваження територіальних органів влади по фінансуванню суспільних послуг достатньо не конкретизовані і визначення їх переліку в повному обсязі є важким завданням. Ті послуги, які фінансуються за рахунок бюджетів, не мають опису, критерії оцінки якості наданої послуги неясні, що не дозволяє визначити ефективну величину витрат на їх надання. Проблемою є і те, що нормативна база і звітність державного сектора економіки націлені на забезпечення контролю за цільовим витрачанням коштів бюджету і, відповідно, не створюють умов для отримання достовірних даних, що дозволяють провести оцінку ефективності діяльності бюджетних установ. У рамках діючої системи звітності складно визначити ціну послуги, виробити порівняльний аналіз собівартості цієї послуги у різних виконавців і зіставити фінансові витрати з соціальною доцільністю. Висновки. Отже, ситуація у сфері керування витратами має істотні проблеми, аналіз яких необхідний для визначення шляхів підвищення ефективності діяльності державного сектора. Зокрема, нерідко відсутня залежність між кількістю співробітників, розміром бюджетного фінансування і чисельністю обслуговуваного населення, при цьому чисельність зайнятих у державному секторі має тенденцію до істотного зростання, що супроводжується падінням продуктивності праці. Мережа одержувачів бюджетних коштів не уніфікована, не оптимізовані її витрати. Нерідко фінансові органи не мають у своєму розпорядженні вичерпного переліку одержувачів бюджетних коштів на етапі планування

206 206 Yuriy O. KARYAGIN витрат, а також не мають достатніх підстав для ухвалення самостійних рішень про правомочність виділення тієї або іншої організації бюджетного фінансування. Мережа бюджетних установ, що фінансуються за рахунок коштів місцевих бюджетів, є надмірною і не відповідає фінансовим можливостям бюджетів і попиту споживачів суспільних послуг. Надмірність виявляється у громіздкості управлінського апарату, дублюванні функцій, наданні дорогих послуг обмеженому колу громадян. Жорстка регламентація фінансової діяльності установ і принцип розподілу державних коштів по статтях економічної класифікації зводить контроль за виконанням бюджету до контролю за цільовим (по видах витрат) використанням бюджетних коштів. Ні фінансовим органам, ні головним розпорядникам не ставиться в обов язок перевірка ефективності і результативності державних витрат. Контролюючі органи також трактують ефективність витрат винятково в категоріях цільового використання коштів. Питання про доцільність понесених витрат з погляду суспільства залишається поза увагою. Разом з тим, постатейний розподіл бюджетних коштів, орієнтація на витрати і ігнорування результатів може привести до фінансування надмірних структур, надання послуг, які не відповідають потребам суспільства ні за якістю, ні за часом або місцем надання. Вважаємо, що у цих умовах виправданою є ідея фінансового планування за наслідками програмно-цільового бюджетування. Її сіть полягає в ув язці державних витрат з отриманням важливих для суспільства результатів. Список використаних джерел та літератури [1] Буковинський С.А., Концептуальні підходи до формування перспективного бюджетного плану // Фінанси України, 2006, 3. С [2] Державна стратегія регіонального розвитку на період до 2020 року. Затверджено постановою КМУ від 6 серпня 2014р. 385; kttp://zakon2.rada.gov.ua/taws/show/

207 Місцеві фінанси: стратегії керування системою 207 [3] Василик О.Д., Павлюк К.В., Бюджетна система України: Підручник. К.: Центр навчальної літератури [4] Зайчикові В.В., Теоретичні та практичні проблеми управління муніципальними запозиченнями // Фінанси України, 2007, 1. [5] Кириленко О.П., Удосконалення практики розроблення бюджетних резолюцій // Фінанси України, 2015, 2. [6] Луніна І., Місцеві бюджети України: пошук нових підходів до проведення реформ // Економіка України, 2015, 2. [7] Чугунок І.Я., Планування дохідної частини місцевих бюджетів // Фінанси України, 2001, 12. [8] Білик М. Д., Бюджетування у системі фінансового планування // Фінанси України, 2003, 3. Анотація Ключові слова: місцеві фінанси, стратегія керування, бюджетування, стратегічне бюджетне планування, програмно цільовий метод У статті проведено комплексне дослідження особливостей керування місцевими фінансами в Україні, обгрунтовані пропозиції щодо застосування дієвих інструментів керування місцевими фінансами на основі використання програмно-цільового бюджетування. Local finances: strategies of the system management Summary Key words: local finances, strategy management, budgeting, strategic budgeting, program budgeting method The article features a comprehensive study management local finance in Ukraine, comprehensive proposals for the application of effective controls local finances on the basis of program budgeting.

208 208 Yuriy O. KARYAGIN The article gives an integrated study of Ukrainian local finance control peculiarities and proposals for effective instruments of local finance control on the basis of special programme budgeting are motivated. Lokalne finanse: strategie zarządzania systemowego Streszczenie Słowa kluczowe: finanse lokalne, strategia zarządzania, budżetowanie, metoda celowa budżetowania W artykule przedstawiono specyfikę zarządzania lokalnymi finansami na Ukrainie oraz propropozycje zastosowania instrumentów zarządzania w oparciu o celowe budżetowanie.

209 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (52) / 2016 [s ] ISSN Daniel ŚLĘZAK, Kamil KRZYŻANOWSKI Katedra i Klinika Medycyny Ratunkowej, Wydział Nauk o Zdrowiu z Oddziałem Pielęgniarstwa i Instytutem Medycyny Morskiej i Tropikalnej Gdański Uniwersytet Medyczny Przemysław ŻURATYŃSKI Samodzielny Publiczny Wielospecjalistyczny Zakład Opieki Zdrowotnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Bydgoszczy; Instytut Nauk Medycznych, Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie Alicja KALIS Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Opolski Zintegrowane systemy informatyczne w zarządzaniu Wstęp Coraz więcej procesów utożsamianych w zarządzaniu z sytuacjami kryzysowymi nie może odpowiednio funkcjonować bez teleinformatyki. Praca ta opiera się na zasobach teleinformatycznych, wymagając współpracy systemów, a także lepszych umiejętności personelu w posługiwaniu się tymi narzędziami. Technologie i narzędzia informatyczne zmieniają się bardzo dynamicznie usprawniając zarządzanie w sytuacjach kryzysowych i są w coraz większym stopniu skomplikowane [4, s. 581].

210 210 Alicja KALIS, Daniel ŚLĘZAK, Kamil KRZYŻANOWSKI, Przemysław ŻURATYŃSKI Teleinformatyka jest dziedziną wiedzy odnoszącą się do informatyki, telekomunikacji oraz narzędzi i innych technologii związanych z informacją. Użytkownik otrzymuje od niej instrumenty, dzięki którym może pozyskać informacje, wybierać, analizować, modyfikować, zarządzać nimi i dostarczać je innym osobom [9, s. 64]. System informatyczny w procesie zarządzania System informatyczny zarządzania jest skomputeryzowaną częścią podsystemu informacyjnego określonej organizacji, która odpowiedzialna jest za wspomaganie zarządzania, a także odbiór i przekazywanie informacji innym podsystemom istniejącym w organizacji oraz w jej otoczeniu. System ten bazuje na uporządkowanej informacji, którą systematyzuje oraz porządkuje i sprowadza do czytelnych danych, stanowiąc istotną wartość niemal już każdej współczesnej organizacji w procesie zarządzania [10, s. 7-18; 11, s. 48]. Głównym zadaniem systemu informatycznego zarządzania jest upoważnienie do czynności zarządczych, dzięki polepszaniu obiegu, przetwarzania i magazynowania danych w przedsiębiorstwie za pomocą efektywnego użycia nowoczesnych środków technicznych. Od systemów oczekuje się zazwyczaj obsługi operacji prowadzonych na pokaźnych zbiorach informacji, które mają związek z zachodzącymi w przedsiębiorstwie zdarzeniami gospodarczymi. Obsługa ta w zależności od charakteru systemu może prowadzić jedynie do prostej rejestracji dokumentów, bądź do zaawansowanych funkcji doradczych [10, s ] Wraz z rozwojem mocy obliczeniowych komputerów pojawiały się nowe koncepcje zarządzania, dzięki którym systemy informatyczne zarządzania mogły w różny sposób realizować swoje zadania. Główne sposoby, tzn. koncepcje tworzenia danych, wg kolejności ich powstawania to: koncepcja usługowa zakładająca, iż każda jednostka organizacyjna przedsiębiorstwa ma określone zapotrzebowanie w zakresie przetwarzania informacji. Zadaniem systemów informatycznych jest odciążyć personel od powtarzalnych i pracochłonnych prac w obszarze przetwarzania danych; koncepcja cybernetyczna - podejście systemowe traktujące przedsiębiorstwo jako całość mającą wspólne cele. Zdefiniowana struktura i realizacja danego

211 Zintegrowane systemy informatyczne w zarządzaniu 211 zestawu procesów spowodowała rozwój systemów obsługujących kompleksowo procesy przetwarzania informacji, zaczynając od źródeł ich powstawania, a kończąc na miejscu ich wykorzystania; koncepcja kierownicza - zakłada, że przedsiębiorstwo jest hierarchiczną siecią stanowisk kierowniczych. Należące do niej każde stanowisko w zależności od wykonywanej przez siebie funkcji pożąda do swojego działania konkretnych informacji oraz samo wypuszcza inne informacje; koncepcja łącznościowa - wg tej koncepcji system informatyczny jest siecią składającą się z komputerów, linii przesyłających transmisje danych oraz innych urządzeń. Koncepcja ta opiera się na sprzętowych aspektach działania systemów informatycznych zarządzania; koncepcja zwierciadła zakłada, iż system informatyczny zarządzania w stosunku do przedsiębiorstwa jest symulatorem. Wiernie odwzorowuje przebieg i dynamikę realizowanych w nim procesów, dzięki czemu w skuteczny i ekonomiczny sposób można planować, sterować, regulować i kontrolować przedsiębiorstwo; koncepcja zautomatyzowanego zarządzania - traktuje integrację procesów przetwarzania danych jako jedną całość z systemem regulacji i sterowania przebiegiem wykonywanych w przedsiębiorstwie procesów. Wyklucza człowieka z procesów fizycznych, a także z procesów zarządzania w przedsiębiorstwie. W chwili obecnej nie ma takich systemów informatycznych zarządzania, które spełniają wymogi stawiane przez tą koncepcję i nie wiadomo czy są one w ogóle możliwe do zrealizowania [5, s. 7-8]. Rozwój systemów informatycznych zarządzania jest silnie zdeterminowany rozwojem technologii informatycznych. O ciągłości procesów rozwoju integracji systemów świadczy kolejność pojawiających się następujących modeli [2, s ]: 1. Na najniższym poziomie hierarchicznym systemów informatycznych wspomagających zarządzanie znajdują się systemy ewidencyjno-transakcyjne TPS (ang. Transaction Processing Systems). Zazwyczaj ich działanie ogranicza się do wszechstronnego przetwarzania danych źródłowych. Systemy TPS nie wspomagają bezpo-

212 212 Alicja KALIS, Daniel ŚLĘZAK, Kamil KRZYŻANOWSKI, Przemysław ŻURATYŃSKI średnio procesów decyzyjnych, jednak są one przydatne przy podejmowaniu prostych, rutynowych decyzji. 2. Największą i najważniejszą częścią systemu informatycznego organizacji są systemy informacyjne zarządzania MIS (ang. Management Information Systems). Działają na podstawie znormalizowanej relacyjnej baz danych, służą efektywnemu gromadzeniu, organizowaniu przepływu i sprawnemu dostępowi do danych, a także prezentowaniu ich w postaci raportów. Użytkownik chcąc skorzystać z takich systemów musi przygotować się teoretycznie, aby móc poprawnie przygotować dane wejściowe i właściwie zinterpretować wyniki. 3. Kolejnymi systemami umożliwiającymi menedżerom łatwy dostęp do określonych informacji o organizacji są systemy informowania kierownictwa EIS (ang. Executive Information Systems). Aplikacje EIS najczęściej zawierają predefiniowane zestawy pytań. W odpowiedzi na pytania tworzone są przez program wykresy lub tabele. Zazwyczaj ta klasa systemów utożsamiana jest także z systemami wspomagania kierownictwa ESS (ang. Executive Support Systems), gdyż ich rola i znaczenie są podobne. 4. Dalszy rozwój systemów informatycznych zarządzania doprowadził do powstania systemów interpretacji danych DIS (ang. Data Interpretation Systems). Systemy pozwalają decydentom zaprojektować i wytworzyć z istniejących baz danych nowe informacje, które wspomagają decyzje przy jednoczesnym bezpośrednim udziale osób zainteresowanych. DIS bazują na komputerowych sieciach lokalnych, wyposażone są w zestawy stanowiące całe środowisko do wspomagania decyzji, które pozwalają ostatnim użytkownikom kreować własne aplikacje. 5. Kolejne systemy powstałe z rozwoju EIS, które w działaniu korzystają z hurtowni danych, są systemy wspomagania podejmowania decyzji DSS (ang. Decision Support Systems). Mogą one odnosić się do różnych zastosowań, jeśli ich opis przechowywany jest w relacyjnej bazie danych. DSS przede wszystkim bezpośrednio zwiększają efektywność procesu podejmowania decyzji, lecz w wyniku ich stosowania należy również oczekiwać na wzrost wydajności organizacji jako całości.

213 Zintegrowane systemy informatyczne w zarządzaniu Następny rozwój systemów informatycznych zarządzania wyodrębnił klasy systemów informacji zarządczej BI (ang. Business Intelligence). Dzięki czemu połączono usługi związane z gromadzeniem informacji z wspomagającą je klasą oprogramowania. Systemy te dostarczają kompleksowe informacje wspierające procesy podejmowania decyzji na wszystkich szczeblach kierowania. Ewolucja systemów BI prowadzi od systemów o architekturze klient/serwer w kierunku aplikacji, z których można korzystać w sieci WWW. 7. W obszarze Business Intelligence rozwiązaniem przyszłościowym są komputerowe systemy wspomagania zarządzania MSS (ang. Management Support Systems). Innymi słowy mówiąc, to zintegrowane systemy wspomagające decyzje na różnych szczeblach. Tworzą one system łączący różne oprogramowanie z graficznym i przyjaznym interfejsem dla użytkownika. 8. Najbardziej zaawansowane ze względu na technologiczność i merytoryczność są zintegrowane systemy informatyczne IMIS (ang. Integrated Management Information Systems). Pozwalają one urzeczywistnić ideę łączenia kompleksowych systemów informatycznego wspomagania procesów zarządzania w przedsiębiorstwie z kompleksowymi systemami komputerowego wytwarzania CIM (ang. Computer Integrated Manufacturing). Idea CIM w przedsiębiorstwie produkcyjnym tworzy połączenie zautomatyzowanego systemu produkcji z ogólnymi funkcjami finansowania, planowania, zbytu, zaopatrzenia, zarządzania zasobami itp. Systemy informatyczne zarządzania przeszły dość długą drogę przemian, a także dokonując wielkiej przemiany w sposób wykonywania zadań funkcjonalnych przedsiębiorstwa doprowadziły do wzrostu jakości jak i wydajności jej pracy. Funkcjonowanie zintegrowanego systemu informatycznego Zintegrowane systemy zarządzania określane są jako modułowo zorientowany system informatyczny, obsługujący wszystkie lub większość sfer działalności przedsiębiorstwa, takich jak: marketing, techniczne przygotowanie produkcji, zaopatrzenie, sterowanie, sprzedaż, dystrybucja, finanse, gospodarka remontowa, zarządzanie zasobami ludzkimi [5, s. 101].

214 214 Alicja KALIS, Daniel ŚLĘZAK, Kamil KRZYŻANOWSKI, Przemysław ŻURATYŃSKI Systemy zintegrowane mają właściwości charakterystyczne dla poprzednich generacji systemów informatycznych. Nie należy traktować ich tylko jako narzędzi do ewidencji i archiwizacji zdarzeń gospodarczych, ponieważ są narzędziami przeznaczonymi również do planowania i sterowania procesami biznesowymi [7, s. 18]. Współczesne systemy zintegrowane posiadają właściwości, które można ująć następująco: kompleksowość funkcjonowania wynika ze wsparcia przez system wszystkich najważniejszych obszarów funkcjonalnych w przedsiębiorstwie, w których w skład wchodzi: produkcja, logistyka, zasoby ludzkie oraz finanse. Poszczególne obszary funkcjonalne zazwyczaj są realizowane poprzez odrębne moduły podsystemu, dzięki czemu można etapowo wdrażać poszczególne elementy systemów, integracja danych i procesów dotycząca możliwości wymiany informacji zarówno wewnątrz przedsiębiorstwa, jak i z jego otoczeniem, np. poprzez elektroniczną wymianę danych, elastyczność strukturalna i funkcjonalna dostosowuje rozwiązania sprzętowoprogramowe do potrzeb przedsiębiorstwa podczas instalowania systemu i dopasowuje do zmieniających się potrzeb otoczenia, otwartość jest gwarancją rozbudowy systemu o nowe podsystemy, a także umożliwia powstawanie połączeń z systemami zewnętrznymi [7, s ], zaawansowanie merytoryczne zapewnia całe informatyczne wspomaganie procesów informatyczno-decyzyjnych z użyciem mechanizmów swobodnej agregacji danych, optymalizacji, wariantowania, prognozowania, zaawansowanie techniczne gwarancja zgodności z obecnymi standardami sprzętowo-programowymi umożliwiające migrację na nowe platformy sprzętu komputerowego, systemów operacyjnych, mediów oraz protokołów komunikacyjnych, zgodność z normami prawnymi zgodność z ustawą o rachunkowości (zasady prowadzenia ksiąg rachunkowych przy zastosowaniu technologii informatycznej, zasady sporządzania sprawozdań finansowych) oraz z ustawą o podatku od

215 Zintegrowane systemy informatyczne w zarządzaniu 215 towarów i usług, ustawą o ochronie danych osobowych oraz ustawą o podatku dochodowym [3, s. 13]. Zintegrowany system informatyczny powinien spełniać takie warunki jak: posiadanie wspólnego dla całego przedsiębiorstwa zasobu informacji, określenie jednolitego sposobu pozyskania, przetwarzania i wyszukania informacji, korzystanie ze wspólnych w całym systemie narzędzi, opracowanie jednolitego interfejsu użytkownika, zintegrowanie wszystkich procesów zachodzących w przedsiębiorstwie, udostępnianie wysokiej jakość informacji [7, s. 19]. Określając system można wywnioskować niezwykle istotną rolę relacji pomiędzy własnościami poszczególnych części, tworzących celowo zorientowaną całość. Jednak poprzez liczbę elementów systemu zintegrowanego, ich funkcji, atrybutów oraz występujących między nimi związków jest zbyt duża, że rozważanie ich w układzie jednowymiarowym nie wykazuje zadowalającej interpretacji [2, s ]. W tym celu należy analizować strukturę zintegrowanego systemu informatycznego poprzez przedstawione na rysunku 1. jego podstawowe elementy. Struktura funkcjonalna to zbiór celów i funkcji systemu, a także ich obopólnych powiązań i współzależności. Łączy ze sobą system informatyczny z systemem zarządzania w układzie hierarchicznym. Inaczej mówiąc, jest zbiorem podstawowych zadań realizowanych przez system informatyczny na rzecz systemu organizacji. Struktura informacyjna przetwarza informacje reprezentowane przez dane, przy czym muszą one być uporządkowane, dostosowane do charakteru procesów decyzyjnych i technologicznych organizacji oraz do funkcji i zadań systemu informatycznego. Dane te tworzą odpowiednią strukturę, której składnikami są jednostki informacyjne połączone odpowiednimi relacjami i procesami służącymi do ich przetwarzania. Struktura techniczna tworzona jest przez narzędzia techniczne i oprogramowanie wykonujące m.in. gromadzenie informacji, tworzenie zbiorów, przetwarzanie i udostępnianie danych. Struktura organizacyjno-przestrzenna obejmuje terytorialne rozmieszczenie zarówno struktury funkcjonalnej, informacyjnej,

216 216 Alicja KALIS, Daniel ŚLĘZAK, Kamil KRZYŻANOWSKI, Przemysław ŻURATYŃSKI jak i technicznej. Istotną przyczyną rozproszenia jest obecność pewnych zasad dotyczących składników poszczególnych podsystemów [2, s ]. Zintegrowane systemy informatyczne obecnie funkcjonują już w każdym przedsiębiorstwie czy organizacji na całym świecie, wspierają podejmowanie decyzji. Rys. 1. Podstawowa struktura zintegrowanego systemu informatycznego [1] Źródło: P. Adamczewski, Zintegrowane systemy informatyczne w praktyce, MIKOM, Warszawa Rozwój zintegrowanych systemów informacyjnych Koncepcja systemów zintegrowanych zaistniała już w latach 50. ubiegłego wieku, jednak dopiero w latach 90. XX w., w sytuacjach powszechności sieci lokalnych oraz współpracy otoczeń sprzętowo-programowych, zaczęto wykorzystywać zintegrowane systemy informatyczne [7, s. 18]. Zanim utworzone zostały systemy zintegrowane, stosowano statystyczne metody sterowania zapasami SIC (ang. Statistical Inventory Control), które opierały się na danych historycznych i średnim czasie zlecenia, sprowadzając się do zarządzenia zapasami poprzez odnawianie zapasu. Systemy sterowania zapasami powstały w