ZARZĄD WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO - MAZURSKIEGO STUDIUM ZRÓŻNICOWANIA REGIONALNEGO ZABUDOWY WIEJSKIEJ REGIONU WARMIŃSKO - MAZURSKIEGO

Transkrypt

1 ZARZĄD WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO - MAZURSKIEGO STUDIUM ZRÓŻNICOWANIA REGIONALNEGO ZABUDOWY WIEJSKIEJ REGIONU WARMIŃSKO - MAZURSKIEGO Olsztyn 2008

2 Opracował Jacek Wysocki Redakcja Jacek Wysocki Grafika komputerowa Leszek Buszyłło, Małgorzata Jeremicz, Czesława Pawlikowska, Szymon Puławski, Piotr Schilling Współpraca techniczna Ewa Osuchowska, Paweł Gobrys Dyrektor W-MBPP w Olsztynie Hanna Jędrasik Prawa autorskie zastrzeżone. Kopiowanie i wykorzystywanie dzieła w całości lub części bez zgody autora zabronione.

3 Spis treści Spis treści WSTĘP Założenia metodyczne Zakres rzeczowy opracowania Zakres terytorialny opracowania UWARUNKOWANIA HISTORYCZNE OBSZARU CHARAKTERYSTYKA PRZESTRZENNA REGIONU Charakterystyka przestrzenna poszczególnych krain historycznych...25 A. - Poborze...26 B. - Ziemia Lubawska...27 C. - Powiśle...28 D. - Barcja...30 E. - Warmia...32 F. - Mazury Zachodnie...33 G. - Mazury Wschodnie Typy układów ruralistycznych CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA BUDOWNICTWA WIEJSKIEGO...56 Dom mieszkalny...56 Budynki inwentarskie...69 Stodoły...71 Brogi...72 Inne obiekty...74 Obory i stajnie...75 Piwnice (sklepy)...77 Wiejskie budynki użyteczności publicznej i rzemieślnicze...78 Obiekty sakralne...79 Szkoły...80 Remizy...81 Karczmy...82 Kuźnie...83 Młyny ZRÓŻNICOWANIE TYPOLOGICZNO PRZERSTRZENNE ZABUDOWY WIEJSKIEJ...85 I. Budynki charakterystyczne dla całego regionu warmińsko-mazurskiego:...85 I.1. Dom mieszkalny ceglany...85 I. 2. Dom mieszkalny tynkowany...88 I.3. Mały dom dla robotników rolnych i leśnych z okresu I.4. Budynki osadnicze po 1933 roku, rolnicze, wielofunkcyjne...92 II. Typy charakterystyczne dla poszczególnych mezoregionów...94 II.1. Poborze...94 II.2. Ziemia Lubawska...98 II.3 Powiśle II.4 Barcja II.5. Warmia II.6. Mazury Zachodnie II.7. Mazury Wschodnie WNIOSKI KOŃCOWE LITERATURA:...139

4 1. WSTĘP Dostrzegając niepokojące zmiany zachodzące w krajobrazie kulturowym regionu warmińsko mazurskiego, polegające na jego postępującej degradacji, jak również mając na uwadze wartości kulturowe tego terenu wynikające z wykonanego wcześniej rozpoznania zasobów, którego rezultatem było opracowanie Dziedzictwo kulturowe Warmii Mazur Powiśla, Zarząd Województwa Warmińsko- Mazurskiego postanowił przystąpić do wykonania szczegółowego rozpoznania zasobów ruralistycznych województwa, oraz wiejskiej substancji architektoniczno budowlanej regionu. Głównymi odbiorcami opracowania będą przede wszystkim samorządy wszystkich szczebli, gdyż to przede wszystkim od świadomości rad i zarządów gmin oraz od ich aktywności w tej dziedzinie zależeć będzie sposób zagospodarowania terenu, a więc stan krajobrazu kulturowego. Wyniki rozpoznania powinny posłużyć urbanistom w celu ułatwienia prac nad zachowaniem i konserwacją istniejących wartościowych wiejskich struktur przestrzennych. Ukazanie charakterystycznych istniejących uwarunkowań ruralistycznych, powinno być wskazówką do właściwego kształtowania konkretnych rozwiązań planistycznych realizowanych przez urbanistów w ramach planów miejscowych. Nie jest jednak możliwe napisanie recept urbanistycznych dla poszczególnych obszarów, gdyż mimo wszystko są one dość zróżnicowane wewnętrznie i nie poddają się sztywnym schematom, a urbaniści są ludźmi wykształconymi i potrafią wykorzystać właściwie wskazówki zawarte w opracowaniu dla kształtowania przyszłych rozwiązań. Praca niniejsza powinna także wspomóc architektów w tworzeniu przez nich projektów współczesnej zabudowy nawiązujących do istniejącej jeszcze architektury, o cechach specyficznych dla naszego regionu. W zakresie architektury i budownictwa konkretne propozycje twórczego wpisania się w istniejące tradycje architektoniczne poszczególnych obszarów przy projektowaniu nowej architektury powinny być zaproponowane przez architektów, będących przecież nie tylko inżynierami, ale także twórcami i artystami. Obszary wiejskie regionu warmińsko mazurskiego mimo strat poniesionych w czasie II Wojny Światowej miały stosunkowo dobrze zachowane układy ruralistyczne oraz tradycyjną zabudowę obszarów wiejskich. Wraz z pozostałymi elementami takimi 4

5 jak ukształtowanie terenu i sieć hydrograficzna, oraz elementami pokrycia, jak obszary leśne, rozłogi pól i innymi elementami pochodzenia antropogenicznego jak na przykład sieć kolejowa i drożna z zadrzewieniami w postaci alei przydrożnych, elementami zieleni urządzonej parkowej, oraz nasadzeniami śródpolnymi i infrastrukturą techniczną szlaków komunikacyjnych, tworzą one charakterystyczny interesujący krajobraz kulturowy, ukształtowany w wyniku długotrwałej działalności człowieka na tym terenie. Krajobraz ten jawi się jako szczególnie interesujący, gdyż został ukształtowany w wyniku nieco innych procesów niż miało to miejsce na pozostałych terytoriach Polski, co wynika ze specyficznej historii tego terenu. W drugiej połowie XX wieku nie podlegał on poważniejszym przekształceniom, w wyniku czego zachował się do początku XXI wieku w stanie podobnym jak pół wieku wcześniej. Stało się tak zarówno z powodu pewnej stagnacji w rozwoju gospodarczym obszaru postrzeganego jako typowo rolniczy, z możliwościami raczej ekstensywnego wykorzystywania zasobów środowiska do celów turystyczno rekreacyjnych jak i z powodów politycznych i społecznych. Po II Wojnie Światowej teren Prus Wschodnich został podzielony między Polskę i ZSRR w wyniku czego nastąpiła tu wymiana ludności. Mieszkańcy tych terenów identyfikujący się z kulturą niemiecką (nie zawsze z narodowością) zostali wysiedleni w pierwszych latach po wojnie. W ciągu kolejnych trzydziestu lat nastąpił dalszy odpływ ludności autochtonicznej (Warmiaków i Mazurów), bardziej z powodów ekonomicznych niż politycznych. Pozostałe puste miejsca były zasiedlane przez różne grupy ludności zarówno Polaków przesiedlanych z różnych obszarów dawnych ziem Rzeczpospolitej Polskiej Wileńszczyzny, Polesia, Ukrainy, którzy osiedlili się tu z wyboru, jak i przesiedlone przymusowo grupy ludności identyfikowanej jako ukraińska, a pochodzącej z południowo-wschodnich terenów Polski. W ciągu powojennego 30-lecia przybywali także na te tereny grupy ludności przede wszystkim rolniczej z innych części Polski (Kielecczyzna, Mazowsze, Lubelszczyzna, Podlasie) licząc na poprawę warunków bytowych. Należy podkreślić, że generalnie napływ nowej ludności nie zrównoważył jej ubytku powstałego w wyniku wojny i wskazanych wyżej procesów powojennych. Do początku lat 70-tych sytuacja tego terenu podobnie jak innych tak zwanych ziem odzyskanych w odbiorze społecznym była niepewna, co z pewnością odbiło się na dynamice rozwoju tego regionu. Należy także zwrócić uwagę na fakt przerwania ciągłości kulturowej, co nastąpiło w wyniku wymiany ludności, oraz na zjawisko nie dostosowania kulturowego ludności przybyłej na te tereny, do zastanych warunków. W większości przypadków 5

6 miało tu miejsce zjawisko przejścia z cywilizacji drewna do cywilizacji kamienia, co wprawdzie zapewniło w większości przypadków warunki do przetrwania istniejących struktur technicznych, ale tylko do tak zwanej śmierci technicznej, ponieważ pierwsze pokolenie powojenne nie było w stanie poradzić sobie z problemami budownictwa i architektury murowanej, podobnie jak z dużą częścią zastanych urządzeń technicznych, które niedoceniane, stawały się łatwo przedmiotem szabru i wspomagały odbudowę centralnych dzielnic kraju, kosztem postępującego zapóźnienia rozwojowego tych terenów. Stabilizacja polityczna jaka nastąpiła po roku 1971 mogła być impulsem rozwojowym dla regionu warmińsko mazurskiego, jednak zbiegła się ona z postępującą niewydolnością gospodarki zwanej socjalistyczną, która nie była już w stanie zapewnić warunków rozwoju regionowi, gdyż skupiała się na ideologicznym podtrzymywaniu funkcjonowania Państwowych Gospodarstw Rolnych stanowiących tu główne organizacje gospodarcze. Również ta sytuacja zapewniała trwanie bez większych zmian krajobrazu kulturowego z fizjonomią z połowy XX wieku, lecz z obserwowanymi stale postępującymi stratami w tkance kulturowej. Polegały one generalnie na powolnym ale stałym niszczeniu zespołów rezydencjonalnych, kurczeniu się wsi na skutek likwidacji kolejnych gospodarstw i siedlisk, oraz dewastacji obszarów miejskich przez wprowadzanie budownictwa mieszkaniowego nie dostosowanego skalą i architekturą, a także często lokalizacją do wymogów harmonii krajobrazowej. W tym czasie, podobnie jak na całym terytorium naszego kraju, w budownictwie indywidualnym lansowany był model piętrowego klocka z płaskim dachem o proporcjach zbliżających się do sześcianu. Nie wzbudził on jednak na szczęście na terenach wiejskich tego regionu większego zainteresowania, może poza terenami okolic Działdowa i Ziemi Lubawskiej. Pewne nadzieje na zmianę tego stanu dały przemiany polityczne 1989 roku oraz wyzwolona w ich wyniku aktywność społeczna i przedsiębiorczość. Niestety w krótkim czasie okazało się, że przemiany te, choć niezwykle pozytywne z punktu widzenia rozwoju społecznego przyniosły fatalne skutki i poważne zagrożenia dla krajobrazu i tożsamości regionu. Budzącej się sferze samorządności i aktywności społecznej nie towarzyszyły pozytywne zmiany w zakresie prawodawstwa dotyczącego planowania i zagospodarowania przestrzennego, oraz ochrony krajobrazu i architektury. Ponadto w nowym ustroju państwa przyjęto jako prymat własność prywatną, nie zapewniając odpowiednich zabezpieczeń dla przestrzeni społecznej. W wyniku takich rozwiązań legislacyjnych uwolniona przedsiębiorczość i inicjatywa społeczeństwa ukierunkowała 6

7 się na polepszanie własnej sytuacji poszczególnych osób prywatnych bez zwracania uwagi na potrzeby ogólnospołeczne. Przy stosunkowo niskim poziomie zamożności społeczeństwa i porównywalnym poziomie edukacji i kultury, zaowocowało to przedsięwzięciami inwestycyjnymi realizowanymi jak najtańszym kosztem, bez oglądania się na ich skutki przestrzenne i estetyczne. Do remontów zabytkowych budynków zastosowano nowoczesne technologie i materiały budowlane, zmieniające wygląd obiektów, a często nawet niszczące ich charakter. Zaczęto stosować rozwiązania planistyczne szpecące, a nawet degradujące kształt i wygląd całych zespołów ruralistycznych. Plastikowe okna bez podziałów można dziś znaleźć w budynkach na terenie każdej miejscowości. Zamieniono w ten sposób stolarkę okienną zdobiącą elewacje, na efekt dziury w ścianie. Spośród zachowanych jeszcze drewnianych chałup wiele obłożono sidingiem, lub oklejono styropianem, co spowoduje znaczne przyspieszenie procesu ich destrukcji. Podobnie docieplane są budynki murowane, zarówno ceglane jak i tynkowane. Kolejnym szkodliwym dla krajobrazu elementem jest dach. Pod wpływem nowych technologii pojawiły się na naszych dachach dachówki trapezowe w kolorze niebieskim i żółtym, albo blachy profilowane, zwane dachówkopodobnymi na przykład w kolorze zielonym. Wśród nowych budynków pojawiły się typy zakopiańskie, dworki mazowieckie, pałacyki śląskie, bungalowy z krajów Ameryki Północnej. Być może one nawet obiektywnie są ładne, ale zupełnie nie pasują do otoczenia, w którym są budowane. W starej zabudowie rażą obcością form i proporcji, w nowych osiedlach powodują uczucie chaosu i zagubienia estetycznego i przestrzennego. Na skutek oddolnych inicjatyw prywatnych, jak również przebiegłych działań deweloperów, w ostatnich latach władze lokalne utraciły rzeczywistą kontrolę nad przestrzenią własnych gmin, a złe prawo sprowadziło radnych do roli maszynek do zatwierdzania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Plany te na bieżąco dewastują przestrzeń gminy, a będą także w przyszłości źródłem problemów związanych z sensownym zarządzaniem nią i finansowaniem jej funkcjonowania. Projektowane teraz i realizowane osiedla domów jednorodzinnych na szambach, bez ciągów komunikacyjnych, bez infrastruktury społecznej będą w przyszłości generowały ogromne koszty, a realizowane dziś osiedla domków rekreacyjnych w najbardziej atrakcyjnych krajobrazowo i turystycznie miejscach staną się w przyszłości zawadą dla dalszego rozwoju gmin i strat tych nie zrekompensują skąpe wpływy z podatków. 7

8 Mając na uwadze powyższe zagrożenia, zarząd województwa warmińskomazurskiego postanowił przystąpić do rozpoznania problematyki zasobów krajobrazowo-przestrzennych województwa jako kolejnego etapu tworzenia systemu zarządzania przestrzenią i dziedzictwem kulturowym, oraz ochrony krajobrazu. Po dokonaniu rozpoznania zasobów dziedzictwa kulturowego (sformowanego w opracowaniu Dziedzictwo kulturowe Warmii, Mazur, Powiśla ), kolejnym etapem jest rozpoznanie i zdefiniowanie zasobów w sferze architektury i budownictwa, oraz ruralistyki to jest dziedzinach wpływających najbardziej na fizjonomię przestrzeni. Zjawiska te mają jednocześnie ogromny wpływ na jakość życia mieszkańców regionu i odwiedzających naszą ziemię turystów. Studium zróżnicowania architektury regionalnej ma za zadanie ukazać zarówno typowe i charakterystyczne dla naszego terenu formy zagospodarowania przestrzeni pozamiejskiej (układy ruralistyczne), jak również wskazać typowe formy budownictwa, charakterystyczne zarówno dla całego naszego regionu, jak i dla poszczególnych jego części. Działania te mają posłużyć wyznaczeniu kierunków w jakich powinny ewoluować w przyszłości procesy projektowania urbanistycznego w terenach otwartych, jak i wskazać charakterystyczne dla naszego regionu elementy architektoniczne, które powinny być twórczo wykorzystywane przez architektów w przyszłym projektowaniu nowej zabudowy. Wydaje się że, kolejnym etapem powinno być działanie konkursowe, w celu wytworzenia katalogu projektów powtarzalnych obiektów architektonicznych mieszkalnych, rekreacyjnych, i gospodarczych dla regionu warmińsko mazurskiego, ale przede wszystkim poszczególnych jego części. Najlepszym rozwiązaniem byłoby wygenerowanie konkursu, lub kilku konkursów, w wyniku których zostałby zgromadzony zasób projektów będący podstawą katalogu rozwiązań regionalnych. Raczej nie jest możliwe tego typu przedsięwzięcie w ramach poszczególnych powiatów, ale można by zaproponować udział w przedsięwzięciu wyższym uczelniom z terenu kraju, dopuszczając nawet do prac studialnych studentów z wyższych lat architektury. Dla młodych ludzi mogło by to być atrakcyjną formą wchodzenia do zawodu. 8

9 1.1. Założenia metodyczne W zakresie metodyki pracy przyjęto kilka założeń mających na celu dokonanie właściwej oceny analizowanych zjawisk zarówno w skali urbanistycznej jak i architektonicznej. Terytorialnie objęto procesem analitycznym obszar całego województwa. Dokonano ograniczenia zakresu rzeczowego analizowanych zjawisk do wsi chłopskich. Wykonując analizę zarówno na poziomie urbanistycznym, jak i architektonicznym przyjęto za punkt odniesienia współczesny stan analizowanych zjawisk, z reguły nie dokonując badań historycznych poszczególnych układów ruralistycznych, które ulegały różnorodnym przemianom w procesie dziejowym. Analizy takie nie są możliwe na poziomie całego województwa, być może można by je realizować na poziomie gminy, a z pewnością dla poszczególnych miejscowości na zasadzie opracowań monograficznych. Opracowując zagadnienie na poziomie układów przestrzennych posługiwano się analizą kartograficzną. Do identyfikacji poszczególnych układów przestrzennych posłużyły podkłady kartograficzne zasadniczo w skali 1:25 000, miejscami 1: Przeprowadzona analiza została poddana klasyfikacji formalnej poszczególnych układów, których typologię ustalono na podstawie publikacji opracowań naukowych przede wszystkim z zakresu etnografii, jak również opracowań regionalnych urbanistycznych. Kartowanie rozpoznanych i sklasyfikowanych zespołów ruralistycznych przeprowadzono w oparciu o określoną skalę wyodrębniając poszczególne jednostki formalne (typy układów ruralistycznych) przypisaną im barwą, na podstawie mapy z uwidocznioną siecią hydrograficzną i pokrywą leśną, oraz naniesioną siecią drożną jak również podziałem administracyjnym (granice gmin i powiatów). Na poziomie architektonicznym podobnie jak na poziomie urbanistycznym przyjęto zasadę analizowania stanu istniejącego zachowanej w terenie substancji architektonicznej i budowlanej, nie wchodząc w głębsze analizy historyczne, z wyjątkiem pewnych specyficznych sytuacji, gdzie typy i sposoby zabudowy były bezpośrednio związane z konkretnymi wydarzeniami historycznymi lub grupami etnicznymi. Nie znajdą się zatem w niniejszym opracowaniu na przykład, analizy 9

10 rozwojowe chałup drewnianych z terenu Warmii czy też Mazur, gdyż zostały one już przedstawione w różnych opracowaniach etnograficznych i nadal podlegają dyskusji w tym środowisku. Na tym poziomie doboru materiału do analiz dokonano na podstawie prospekcji terenowej poszczególnych obszarów województwa. Selekcji obszarów do badań dokonano na podstawie wcześniejszej wiedzy o terenie, wybierając z każdej z wyodrębnionych krain historycznych obszary (gminy), które spenetrowano szczegółowo, oraz tereny badane wybiórczo, uzupełniająco. Na podstawie analizy zebranego materiału wydzielono typy obiektów i form budownictwa charakterystyczne dla całego obszaru poddanego penetracji, oraz typy obiektów i form architektonicznych specyficznych dla poszczególnych mezoregionów. Typy wskazane jako lokalne nie zawsze są oryginalnymi, występującymi jedynie w danym regionie. Niejednokrotnie o ich wydzieleniu jako charakterystycznych przesądza nasilenie występowania na danym terenie, w wyniku którego zespoły ruralistyczne tego terenu uzyskały specyficzne cechy fizjonomiczne. Analizując detale architektoniczne i budowlane również oparto się na istniejących opracowaniach dotyczących poszczególnych elementów wystroju i wyposażenia budynków, nie dokonując analiz historycznych, lecz wskazując stan istniejący oraz pożądane kierunki działań w celu zapewnienia kontynuacji. Fot. 1 Fot. 2 10

11 1.2. Zakres rzeczowy opracowania Przystępując do pracy nad analizą budownictwa na terenie województwa Warmińsko-Mazurskiego, czyli praktycznie dawnych Prus Wschodnich, która ma na celu wyodrębnienie charakterystycznych typów budownictwa dla poszczególnych mezoregionów, przyjęto z góry pewne założenia metodyczne. Miały one na celu ograniczenie zakresu przedmiotowego badań do rozmiarów dających się uchwycić i sklasyfikować bez konieczności używania metod statystycznych. W badaniach historii kultury materialnej jest bowiem nie tylko istotne nasilenie wyst ępowania poszczególnych zjawisk, które jest uwarunkowane wieloma czynnikami historycznymi i społecznymi oraz obarczone dużą dozą przypadkowości, lecz także odnotowanie ich zaistnienia, nawet jeżeli występują obecnie w stanie reliktowym. Pierwszym ograniczeniem było odrzucenie obszarów miast, niezależnie od ich wielkości. Odrzucono również miejscowości, będące obecnie wsiami, lecz w przeszłości posiadające status miasta, z charakterystycznymi jego elementami takimi jak plan urbanistyczny i zabudowa. Obszary miast zostały pominięte jako tereny, gdzie zarówno procesy urbanistyczne jak i budowlane kształtowały się w sposób specyficzny, ze względu na stosunki prawne istnienie praw miejskich - tworzące warunki prawne i gospodarcze odmienne od otaczających je terenów wiejskich, oraz warunki ekonomiczne i kulturowe powodujące większą podatność miejskiej tkanki budowlanej na nowe prądy urbanistyczne, architektoniczne i estetyczne. Spowodowało to występowanie na terenach miast dużej mozaiki typów budowlanych i stylistyki architektonicznej zależnej zarówno od prywatnych gustów jak i często warunków ekonomicznych, a nawet politycznych. To zjawisko dużej zmienności miejskiej tkanki budowlanej obserwowane jest zarówno w perspektywie historycznej, jak i współcześnie. Niezależnie od tego, że problematyka miejska nie zmieści się w niniejszym opracowaniu, należy podkreślić, że jest to temat niezwykle istotny również z punktu widzenia współczesnego rozwoju miast naszego regionu i wymaga osobnego opracowania, zarówno w warstwie urbanistycznej jak i budowlano architektonicznej, a nawet przyrodniczej w kontekście bytowania i rekreacji mieszkańców i warunków rozwoju turystyki jako podstawowej gałęzi gospodarki regionu. Zupełnie inaczej niż w miastach, kształtowały się i funkcjonowały komponenty rozplanowania i zabudowy na obszarach wiejskich. Obszary wiejskie były bardziej 11

12 statyczne i konserwatywne kulturowo, technicznie, a nawet etnicznie, co powodowało, że wszelkie nowości również w zakresie budownictwa spotykały się z nieufnością, przyjmowane były wolno i bardzo opornie, ale gdy się przyjęły wchodziły na trwałe i na stałe do kanonu zachowań kulturowych. Z tego względu na przykład bardzo długo budownictwo wiejskie pozostało drewniane, mimo stosunkowo łatwego dostępu do materiałów i technologii murowanych (uważano, że drewno jest cieplejsze i zdrowsze). Stawianie budynków murowanych w zagrodach zaczęto od zabudowy inwentarskiej. Wymiana budownictwa mieszkalnego na murowane przebiegała bardzo powoli, aż do chwili, gdy upowszechnił się stereotyp, że domy drewniane są symbolem biedy i zacofania, a murowane symbolizują wyższy status społeczny i są wyznacznikiem bogactwa. Wówczas zanikanie zabudowy drewnianej osiągnęło bardzo szybkie tempo. Jednak również dla analiz terenów wiejskich konieczne jest dokonanie jeszcze jednego ograniczenia i wykluczenia, celem uzyskania bardziej homogenicznej sytuacji do prac analitycznych i otrzymania w efekcie bardziej wyrazistego obrazu ruralistyki i architektury. Konieczne jest wykluczenie miejscowości i terenów gdzie znajdowały się majątki, to jest wielkoobszarowe gospodarstwa rolne lub rolniczo-hodowlane, funkcjonujące w oparciu o najemną siłę roboczą. Miejscowości te, w których znajdowały się zespoły rezydencjonalne (dworsko- lub pałacowo parkowe), zespoły folwarczne często z dodatkową infrastrukturą quasi-przemysłową, oraz towarzyszące im osiedla robotników folwarcznych, tworzą niekiedy niezwykle ciekawe i skomplikowane zespoły ruralistyczne, jednak ich charakter odróżnia je zasadniczo od wsi chłopskich. Wsie chłopskie składają się z wielu samodzielnych gospodarstw, gdy tymczasem każdy z takich niejednokrotnie bardzo dużych zespołów majątków jest w istocie skomplikowanym, ale pojedynczym gospodarstwem rolnym, rządzącym się swoimi prawami innymi niż zwykła wieś. Temat obrazujący charakter i sposób funkcjonowania wielkiej własności ziemskiej na terenach dawnych Prus Wschodnich powinien być opracowany jako pierwszy już 60 lat temu, można by wówczas uniknąć wielu błędów i strat. Niestety tak się nie stało, i dotychczas czeka on na kompleksowe opracowanie, które powinno powstać w jak najkrótszym terminie, choć jego brak już spowodował wiele nieodwracalnych szkód tak w sferze kulturowej, jak i gospodarczej, a także społecznej. (fot. 3) Zatem po wprowadzeniu omówionych wyżej ograniczeń pozostały do przeanalizowania tereny wiejskie, gdzie istnieje osadnictwo chłopskie w 12

13 najróżniejszych formach przestrzennych gdy chodzi o ruralistykę zarówno w wymiarze rozplanowania całych miejscowości, jak i poszczególnych gospodarstw, budynków w obrębie siedlisk, oraz ich zróżnicowanych kształtów architektoniczno - budowlanych. Szczególna uwaga zostanie skupiona na wydzieleniu dla poszczególnych regionów wyodrębniających się form architektonicznych całych budynków lub poszczególnych ich detali, oraz określenie elementów architektonicznych, które powinny być brane pod uwagę przez współczesnych projektantów w poszczególnych mezoregionach. W zakresie układów ruralistycznych po dokonaniu powyższych ograniczeń zostały przeanalizowane istniejące współcześnie układy ruralistyczne wszystkich wsi chłopskich na terenie województwa. Wyniki analizy pogrupowanych w poszczególne typy układów ruralistycznych, zostały przedstawione w formie kartograficznej. W przypadku, gdy nastąpiły przekształcenia pierwotnego układu ruralistycznego i jest on czytelny w nowej strukturze urbanistycznej zostały wprowadzone oznaczenia podwójne. W opracowaniu zrezygnowano z prezentacji kartograficznej poszczególnych typów układów w obrębie województwa, gdyż zaproponowana forma graficzna jest wystarczająco czytelna, a ponadto przedstawienie wszystkich typów układów ruralistycznych jednocześnie daje możliwość porównania nasilenia występowania różnych form osadnictwa wiejskiego na poszczególnych terenach. Fot. 4 Wykonane analizy nie dały możliwości zaprezentowania zróżnicowania przestrzennego zabudowy siedlisk, gdyż występujące pierwotnie wąskie siedliska z domem mieszkalnym usytuowanym szczytowo do drogi praktycznie zanikły w pierwotnym układzie i współcześnie zdarzają się jedynie reliktowo zachowane w przekształconych układach ruralistycznych, gdzie dominują aktualnie siedliska z budynkiem mieszkalnym w układzie szerokofrontowym (kalenicowym) w stosunku do drogi. Fot. 5 Fot. 6 Zwrócona została także uwaga na rozplanowanie miejscowości, wskazane zostały sposoby kształtowania siedlisk i planowania nowej zabudowy w ich obrębie, zapewniające kontynuację (konserwację) istniejących, wartościowych historycznie układów przestrzennych wsi. 13

14 1.3. Zakres terytorialny opracowania Opracowanie obejmuje terytorium województwa warmińsko-mazurskiego w granicach po reformie administracyjnej Rzeczpospolitej Polskiej z 1999 roku. W pracy będą stosowane do identyfikacji przestrzennej omawianych zjawisk współczesne podziały administracyjne, a więc określenia nazw gmin i powiatów dla poszczególnych terytoriów. Stosowany będzie również szereg pojęć dla określenia różnych fragmentów województwa, z których część posiada jednoznaczną identyfikację historyczno przestrzenną, część jest używana zwyczajowo i choć posiada pewne uzasadnienie historyczne, nie jest ściśle delimitowana geograficznie. Część wreszcie, to pojęcia, nie mające mocnego uzasadnienia historycznego lub historycznie używane w stosunku do nieco innych terytoriów, ale zastosowane w niniejszym opracowaniu, ze względu na fakt współczesnego używania ich do identyfikacji niektórych części województwa. Jednoznaczne uzasadnienie historyczno geograficzne posiadają trzy używane w niniejszym opracowaniu terminy. Są to Warmia, Ziemia Lubawska, oraz Poborze. Warmia była jedną z włości pruskich, następnie krzyżacy utworzyli na tym terytorium diecezję warmińską (obejmującą bardzo duży obszar, aż po wschodnie granice państwa krzyżackiego), a w jej granicach dominium biskupie, dla którego przyjęła się nazwa Warmia. Na przestrzeni dziejów na terenie Warmii miały miejsce nieco inne zjawiska gospodarczo społeczne niż w pozostałych częściach Prus. Odrębność tego terytorium jest dotychczas czytelna choćby w kulturze materialnej. Podobnie Ziemia Lubawska, była częścią diecezji chełmińskiej i Ziemi Chełmińskiej, a jej historia jest inna od pozostałych ziem pruskich, co również pozostawiło ślady tak w kulturze materialnej jak i w tkance społecznej. Trzecim obszarem jest Poborze - znajdujący się na terenie woj. warmińsko-mazurskiego skrawek historycznego Mazowsza - z historią, ludnością i kulturą materialną charakterystyczną dla tej wielkiej krainy historycznej graniczącej od południa z obszarem Prus. Kolejnym terminem na określenie wielkiego obszaru, który jest używany w niniejszej pracy są Mazury. Określenie to w momencie gdy powstało nie miało waloru terytorialnego, lecz etniczny. Nigdy na terytorium Prus nie było prowincji o takiej nazwie, a twórca określenia, Mazurów użył go do identyfikacji ludności a nie terytorium. Max Toeppen napisał w połowie XIX wieku Historię Mazurów, a nie Mazur jak to zostało później błędnie przetłumaczone i używane. Jednak ze względu 14

15 na fakt wejścia w powszechne użycie w polskiej terminologii tego określenia traktowanego geograficznie, do tego stopnia, że znalazło się nawet w obecnej nazwie województwa, będzie ono stosowane dla terytorium, na którym żyła niegdyś ludność mazurska, to jest: w większości pochodzenia polskiego (z terytorium Mazowsza), wyznania ewangelickiego. Tak więc od południa i wschodu granicą regionu Mazur jest dawna granica Prus Wschodnich. Granica północna w części wschodniej jest granicą państwa, aż do wysokości gmin Sępopol i Kętrzyn, następnie południowa granica Warmii. Na zachód od Warmii północna granica przebiega na północ od Łukty i Miłomłyna, a następnie granica biegnie w kierunku południowym, granicząc z Ziemią Lubawską aż do południowej granicy Prus z Mazowszem. Następnym określeniem używanym w niniejszym opracowaniu jest termin Powiśle. Ta właśnie nazwa wzbudza najwięcej kontrowersji i mówiąc wprost brak jej mocnego uzasadnienia historycznego. Została jednak użyta, ze względu na fakt współcześnie występującego zjawiska samoidentyfikacji mieszkańców północnozachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, przy pomocy tego określenia. Dotyczy ono powiatu Elbląg, Północnych gmin powiatu Ostróda, oraz powiatu Iława, bez gminy Lubawa. Określenie Powiśle stosowane było historycznie do terenów położonych u ujścia Wisły i Nogatu, a więc powiatów Elbląg, Malbork, Sztum i Kwidzyn. Zatem jedynie zachodnia część powiatu Elbląg miałaby historyczne uzasadnienie dla tego terminu. Obszar ten znajduje się na terenie historycznej włości pruskiej Pomezanii sięgającej od Wisły po Pasłękę, a następnie diecezji pomezańskiej i historycznie byłaby najbardziej uzasadniona taka właśnie nazwa, jednak we współczesnej polskiej terminologii regionalnej nawet nie podj ęto próby wdrożenia tej nazwy. W terminologii niemieckiej był on określany jako Oberland, którego polskimi synonimami są Górne Prusy, lub Pogórze. Ten ostatni termin pojawiał się w powojennej literaturze regionalnej, jednak wyraźnie nie uzyskał akceptacji, trudno powiedzieć, społecznej czy politycznej i na przestrzeni lat został całkiem zarzucony i zapomniany. W jego miejsce pojawiło się właśnie w ostatnich latach określenie Powiśle, które jak się wydaje ma akceptację społeczną i zaczyna być dość powszechnie stosowane. Zdecydowano się wobec tego użyć tego właśnie określenia dla obszaru dawnej diecezji pomezańskiej, z zastrzeżeniem, że nie jest to termin historyczny, lecz raczej współczesny. Pozostaje do omówienia jeszcze jeden fragment obszaru województwa, który nie zmieścił się w żadnym z dotychczas wskazanych terytoriów. Jest nim teren między 15

16 północną granicą Warmii, a granicą państwa, będący skrawkiem większej krainy, która w wyniku przypadkowego powojennego podziału Prus Wschodnich znalazła się na terytorium innego państwa. Na terytorium tym zbiegały się dwie historyczne włości Prusów, Natangia i Barcja. W czasach krzyżackich utworzono na tym terenie komturię Bałgijską, która otaczała Dominium Warmińskie od północy i wschodu sięgając południowej granicy państwa krzyżackiego. W czasach nowożytnych określano teren tej prowincji mianem Natangia, i taka właśnie nazwa miałaby największe uzasadnienie, jednakże i ona nawet nie została wzięta pod uwagę. W okresie PRL próbowano część tego terytorium przyłączyć do Warmii, a część do Mazur, choć oba zabiegi nie bardzo się udawały ze względu na protestancki charakter terenu, oraz brak ludności mazurskiej. Po 1989 roku w wyniku wyzwolonej lokalnej aktywności społecznej, pojawił się termin Barcja, który tylko częściowo posiada uzasadnienie historyczne, jednak przyjął się jako termin identyfikujący ten obszar współcześnie, zatem również będzie używany w niniejszym opracowaniu, z przedstawionymi zastrzeżeniami. 16

17 2. UWARUNKOWANIA HISTORYCZNE OBSZARU Występująca na terenie regionu duża rozmaitość sieci osadniczej oraz układów ruralistycznych (rozplanowania wsi) jest wynikiem różnorodnych procesów rozwojowych, charakterystycznych dla kolejnych okresów chronologicznych, zarówno w warstwie materialnej, przestrzennej jak i na poziomie społecznym, mających decydujący wpływ na obraz poszczególnych, dających się wyodrębnić współcześnie terytoriów. Specyfika kulturowa tych terenów polegająca na odmiennym rytmie rozwojowym, oraz specyficznych formach osadnictwa, w stosunku do innych terenów niżu polskiego i pojezierzy, zaznacza się już w starożytności. Tereny te były zasiedlone przez plemiona Prusów ludu o pochodzeniu bałtyjskim najbliżej spokrewnionym językowo i kulturowo ze współczesnymi Litwinami i Łotyszami. To od nich, a nie od XIX-wiecznych Prusaków wzięła swą historyczną, a do dziś skrzętnie omijaną nazwę - Prusy, ta kraina. Prusowie ulegli procesowi akulturacji i przestali istnieć również przy udziale Polaków, gdyż to nasi przodkowie z Mazowsza sprowadzili tu w średniowieczu rycerski Zakon Krzyżacki, którego działalność doprowadziła do zaniku tego ludu. Krzyżacy, a właściwie Zakon Jerozolimski Szpitala NMP Domu Niemieckiego, zmienił całkowicie obraz kulturowy tego terenu, choć stopień ingerencji w poszczególne terytoria był niejednolity. Krzyżacy rozpoczęli podbój terenów pruskich od Ziemi Chełmińskiej, czyli obszaru, który był już zasiedlony i zagospodarowany przez Mazowszan i Pomorców. Pierwsze zdobycze terytorialne na ziemiach Prusów (Pomezania) przypadły na tereny o dosyć wysokim stopniu zagospodarowania, a i Krzyżacy opanowując je posługiwali się raczej dyplomacją niż orężem. Krzyżacy akceptowali istniejące sposoby zagospodarowania opanowywanych terenów, ustanawiając prawo pruskie funkcjonujące początkowo na równi z prawem chełmińskim. Z czasem w miarę wzrostu potęgi państwa zakonnego, Krzyżacy zaczęli coraz mniej liczyć się z miejscową ludnością, narzucając swój ład przestrzenny. Po dokonaniu podboju wszystkich ziem pruskich i zdławieniu powstań, w wyniku których część ludności uległa eksterminacji, a część została przesiedlona na inne tereny, Krzyżacy zorganizowali od podstaw państwo, które wówczas było najnowocześniejszym i najlepiej zorganizowanym organizmem administracyjnym i 17

18 gospodarczym w średniowiecznej Europie. Znaczna część współczesnej sieci osadniczej na tym obszarze, a w szczególności w jego zachodniej i centralnej części została utworzona już w średniowieczu przez Krzyżaków. Już w XIV wieku zachodnie prowincje państwa krzyżackiego były stosunkowo gęsto i stabilnie zasiedlone przy użyciu ludności pruskiej, oraz osadników sprowadzanych z Europy zachodniej. Prawdopodobnie już wówczas na poszczególne tereny sprowadzano osadników z różnych krain. Szczególnie interesujące wydaje się zasiedlenie terenów południowowschodniego pobrzeża Bałtyku, gdzie najprawdopodobniej osiedlali się osadnicy z południowej Skandynawii, Fryzji i Jutlandii, o czym może świadczyć tradycja budowlana wznoszenia zarówno na terenach miast jak i na terenach wiejskich budowli o konstrukcji szkieletowej wypełnianej trwalszym materiałem (mur pruski, szachulec). Pewne ślady archeologiczne odkryte na terenie Nidzicy wskazują na prawdopodobny obszar pozyskiwania osadników również z terenów pogranicza niemiecko-francuskiego, a może nawet z obszaru Prowansji. Prowadzone w czasach średniowiecza akcje osadnicze nie dotyczyły jednak południowych i wschodnich ziem pruskich podbitych przez zakon, które miały stanowić pustkę osadniczą o charakterze puszczańskim, izolującą rubieże od strony Mazowsza i Litwy. Południowe i wschodnie tereny dzisiejszego województwa warmińsko mazurskiego, jako pograniczne zaczęto kolonizować dopiero w czasach nowożytnych. Krzyżacy nie mieli także bezpośredniego wpływu na sposób skolonizowania Poborza, należącego do Mazowsza i zasiedlonego jeszcze w średniowieczu przez drobne rycerstwo mazowieckie osadzane w całym pasie pogranicza mazowiecko krzyżackiego od Żuromina, aż po Szczuczyn i Grajewo. Fot. 7 Po Krzyżakach, którzy działali tu od XIII do XVI wieku pozostała sieć miast zaplanowanych jako osnowa stabilizująca system gospodarczy, którą utworzyli na tak zwanym surowym korzeniu czyli od podstaw, posługując się specjalnie skonstruowanym w tym celu systemem prawnym zwanym prawem chełmińskim, będącym wariantem prawa magdeburskiego. Pozostała także duża ilość zamków będących nie tylko punktami o znaczeniu militarnym, ale także węzłami sieci administracyjnej średniowiecznego państwa. Pierwsza stolica w Malborku będąca w XIV wieku centrum państwa, stopniowo w ciągu wieku XV traci na znaczeniu na rzecz Królewca, który zostaje nową stolicą. Od drugiej połowy XV wieku to właśnie okolice Królewca stają się najbardziej atrakcyjne i w tym właśnie rejonie obserwowany jest 18

19 największy rozwój wielkiej własności ziemskiej. Miały tu oczywiście także znaczenie względy fizjograficzne i ekonomiczne, ale stołeczność była elementem zasadniczym. Fot. 8 Do końca XIV wieku powstała także sieć osadnictwa wiejskiego i układ parafialny administracji kościelnej. Jednak już wówczas, w średniowieczu zarysował się pewien podział wewnątrz państwa krzyżackiego. Tereny, gdzie była silniejsza, niezależna od zakonu, władza biskupia, już wówczas zaczęły rozwijać się w sposób nieco odmienny, a były to obszary Warmii (Dminium Warmi ńskiego) i Ziemi Lubawskiej (wchodzącej w skład biskupstwa chełmińskiego). Z czasem ziemie te uzyskały coraz silniejsze związki z państwem polskim po wojnie 13-letniej stały się lennem króla polskiego, a po sekularyzacji weszły w skład Prus Królewskich, skutkiem czego w momencie likwidacji zakonu krzyżackiego w Prusach i utworzenia tu Prus Książęcych - świeckiego państwa z dominującą religią protestancką, co stało się po 1525 roku, te dwie prowincje pozostały katolickie. Po utworzeniu księstwa pruskiego, czyli powstaniu Prus Królewskich i Prus Książęcych, kolejne 100 lat było dla tych terenów okresem pokoju i rozwoju. Wówczas na terenie Prus Książęcych utworzyła się i wzmocniła struktura wielkiej własności ziemskiej, oparta o szlachtę pruską wywodzącą się z dużej części z rycerstwa europejskiego związanego wcześniej z zakonem krzyżackim, a także części zakonników, którzy zrzucili habity i zmienili wyznanie. Zjawisko to wyst ąpiło ze szczególną intensywnością na terenach znajdujących się wcześniej w bezpośredniej administracji zakonu dobrze zagospodarowanych, które mogły być atrakcyjne dla tworzącej się klasy szlachty pruskiej. Fot. 10 Podjęto też szereg akcji kolonizacyjnych mających służyć odbudowie państwa wyniszczonego wcześniejszymi wojnami z Polską. Między innymi wówczas przybywają na nasze tereny osadnicy holenderscy przynosząc tu swoje formy osadnictwa, budownictwa, obyczaju religijnego (kalwinizm), co również wpływa na zmianę obrazu kultury i fizjonomii krajobrazu. Fot. 9 Osadnictwo holenderskie najsilniej zaznacza się w rejonie Elbląga i jego najbliższych okolic, ale sięga na południe aż do okolic Morąga. Warto tu wspomnieć, że potężny i wpływowy ród, zu Dohna, dysponujący majętnościami ziemskimi w okolicach Morąga i Elbląga, miał silne związki z Niderlandami, co z pewnością ułatwiało kolonizację tych 19

20 terenów. Należy jednak podkreślić, że akcje kolonizacyjne miały w tym czasie charakter ekonomiczny, a nie etniczny i rozwój osadnictwa holenderskiego wiązał się z umiejętnościami holendrów radzenia sobie z podmokłymi nieużytkami, a także z przeludnieniem na terenie Holandii, i nie miały tu wpływu koligacje inicjatorów akcji osadniczych. Nieco później, bo od drugiej połowy XVII wieku obserwować możemy podobną akcję kolonizacyjną w południowej części Prus Książęcych realizowaną przy pomocy osadników z Mazowsza (protoplastów późniejszych Mazurów). Wprowadzenie religii protestanckiej w Prusach Książęcych wiązało się ze zmianami w zakresie liturgii oraz wystroju świątyń. Na terenie Prus nie burzono świątyń katolickich lecz po prostu przejęto je usuwając z wnętrz elementy wystroju nie pasujące do obowiązujących purytańskich kanonów protestantów. Tak działo się w okresie reformacji w wielu krajach. Jednak obraz protestanckich Prus różni się tym od innych terenów, że sztuka powróciła do wnętrz kościelnych stosunkowo szybko i w formach bynajmniej nie purytańskich. Rozwijająca się na terenach sąsiedniej Warmii sztuka baroku stanowiła atrakcyjny i interesujący wzór szczególnie dla bogacących się właścicieli ziemskich, którzy chcieli zamanifestować swą pozycję ekonomiczną. Tak więc już w XVII wieku do kościołów protestanckich wkracza styl barokowy z przepychem iście nie protestanckim. Fot. 11 Pojawiają się bogato przyozdabiane kazalnice, ławy kolatorskie, empory i loże, oraz bogato dekorowane prospekty organowe, a na stropach świątyń polichromie. Tak więc nawet sztuka protestantów pruskich jest czymś wyjątkowym w swych przejawach w porównaniu z innymi terenami protestanckimi. Oprócz starych gotyckich świątyń z czasem pojawiają się nowe o formach architektonicznych przystosowanych do wymogów protestanckich. Są one zwykle dość proste ze skromną dekoracją raczej klasycyzującą niż barokową, lecz charakterystycznym jest również nawiązywanie do architektury świątyń z okresu wcześniejszego. Niektórzy wnioskują z tego faktu o zapóźnieniu architektonicznym tych terenów, jednak można by również postawić tezę, iż stosowano już wówczas w praktyce architektoniczno-budowlanej, zasadę dobrej kontynuacji, bardzo istotną także współcześnie dla zachowania wartości krajobrazowych. Fot. 12 W związku z rozwojem wielkiej i mniejszej własności ziemskiej na terenie dzisiejszego Powiśla i Barcji, w krajobrazie pojawia się coraz więcej zespołów o charakterze rezydencjonalnym. Są to pałace i dwory otaczane prawie zawsze założeniami ogrodowymi. Park staje się obowiązkowy, a ponadto inaczej niż na 20