ROZWÓJ POLSKIEJ HYDROGEOLOGII EVOLUTION OF POLISH HYDROGEOLOGY

Transkrypt

1 ROZWÓJ POLSKIEJ HYDROGEOLOGII EVOLUTION OF POLISH HYDROGEOLOGY 1 Kozerski Bohdan, 2 Paczyński Bronisław, 2 Sadurski Andrzej, 2 Skrzypczyk Lesław 1 Politechnika Gdańska, ul. Naruszewicza 11/12, Gdańsk-Wrzeszcz 2 Państwowy Instytut Geologiczny-Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, Warszawa Key words: polish hydrogeology, history of hydrogeology, groundwater Polish hydrogeology, as a separate scientific discipline has become at the end of XIX century. Earlier geologists were interested in springs, saline, mineralised waters of therapeutic purposes and mines dewatering. Until the first world war, in the first stage of hydrogeology development, attitude towards the groundwater problems was different in three annexed Polish territories. The next stage of Polish hydrogeology was noted between The investigations were carried on the groundwater of artesian structures, mineral water in the Polish spas, on the municipal water intakes and on the Quaternary aquifers widespread in Poland. The first handbooks devoted to groundwater were published at that time. The contemporary stage has started in 1945 yr. after the second world war. Department of Hydrogeology and Engineering Geology was established at the Central Board of Geology (CUG in polish), that belonged to Polish government as a separate ministry. Hydrogeological companies with the sections of technology and development were founded in big cities. Nowadays, the academic centres exists in: Warsaw, Cracov, Wrocław, Gdańsk, Sosnowiec, Poznań, Kielce and Toruń. About 1200 persons with academic diplomas, 160 doctors and 22 professors of hydrogeology are active at present in the field of hydrogeology. The principal fields of Polish hydrogeology comprises: mine dewatering, recognition of groundwater resources and their protection, water intakes construction and exploitation, cartography, mineral and thermal water resources, regional hydrogeology for physical planning, groundwater modelling and groundwater pollution, migration of pollutants and forecasts of groundwater changes. Up to the late eighties the censorship was the main threshold of development of Polish hydrogeology, especially in publication related to the secret information of groundwater occurrence and resources. 1

2 1. WPROWADZENIE Przedstawiony wybór ważniejszych osiągnięć hydrogeologii polskiej obejmuje przede wszystkim hydrogeologię badawczą, służącą też praktycznym celom. Oparto ją na publikowanych wcześniej materiałach (A.S.Kleczkowski, A.Sadurski, 1999; B.Paczyński, A.Sadurski, red., 2007). W małym stopniu uwzględniono źródła archiwalne i działalność ściśle praktyczną, uprawianą głównie w przedsiębiorstwach, czy też administracyjną. Za początki hydrogeologii polskiej uznać należy poszukiwania i opisy solanek i wód leczniczych zapoczątkowane już w XVII w, które bardzo ożywiły się po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r., kiedy to kopalnie soli Wieliczka i Bochnia przypadły Austrii. W XIX w. rozpoczęto wykonywanie dokładniejszych analiz wód mineralnych, zwłaszcza w Karpatach i na terenie Sudetów. Można przyjąć, że jedną z pierwszych była wykonana przez B.Hacqueta w końcu XVIII wieku dla źródła głównego w Krynicy. Hydrogeologia wód zmineralizowanych rodziła się wcześniej niż wód słodkich, zwanych też zwykłymi. W regionalnych opisach geologicznych w XIX wieku nie charakteryzowano zwykle wód podziemnych, a tylko źródła. W latach na łamach rocznika: Biblioteka Warszawska, ukazały się artykuły L.Zejsznera i J.B.Pusza, dotyczące temperatury źródeł tatrzańskich oraz o źródłach okolic Warszawy. Polska hydrogeologia rodzi się na przełomie XIX i XX w. i jest związana z budową w dużych miastach wodociągów wykorzystujących wody podziemne, co znajduje wyraz w publikacjach J.Niedźwiedzkiego, E.Romera, R.Ingardena i S.Zaręcznego. R.Rosłoński w latach publikuje pierwsze prace dotyczące matematycznego opisu ruchu wód podziemnych. Wprowadzono w tym czasie polską terminologię, dotyczącą wód podziemnych, w tym też bardzo wcześnie terminy "hydrogeologia" i "hydrogeologiczny", używając ich konsekwentnie też w następnym okresie. Przykładem z ziem polskich może być książka N.I. Krisztafowicza o wodach podziemnych Lublina z 1902 r. Na przełomie XIX i XX w. działały polskie firmy wiertnicze współpracujące z pracowniami geologicznymi, np. Biuro Techniczne Inż. Rychłowski, Wehr i S-ka, założona w 1894 r. w Warszawie lub Biuro Wiertnicze i Robót Górniczych M. Łempicki i S-ka z siedzibą w Sosnowcu. Od 1893 r. istnieje polska firma budowy studzien kopanych i wiertnictwa studziennego Jana Kopczyńskiego w Poznaniu. Rozwój przemysłu w końcu XIX w. wywołał ogromne zapotrzebowanie na wodę podziemną. Zbieżny czasowo był również rozwój wiertnictwa studziennego, umożliwiający ujmowanie poziomów wodonośnych z głębokości m. Głębokie ujęcia wód 2

3 podziemnych lokalizowano głównie w strefach regionalnego drenażu, w dolinach dużych rzek, gdzie samowypływy ze studzien dochodziły do 200 m 3 /h. Badania hydrogeologiczne na przełomie XIX i XX w. były ograniczone i sprowadzały się głównie do opisu profilów geologicznych, wyników pompowań oraz chemizmu wody, co znajduje wyraz w pracach J.Łempickiego, R.Rosłońskiego i B.Rychłowskiego. Pierwsze podręczniki, syntezy regionalne, a także prace dotyczące wód mineralnych, leczniczych i kopalnianych pojawiły się dopiero w kresie międzywojennym autorstwa: J.Lewińskiego, J.Samsonowicza, K.Pomianowskiego et al. (1934) i R.Rosłońskiego (1908, 1928). Z mocy ustawy sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w 1919 r. powołano Państwowy Instytut Geologiczny, który pełnił funkcję Państwowej Służby Geologicznej. W jego strukturze istniał Dział Hydrologii, który zorganizował i prowadził przez 10 lat R.Rosłoński. W tym czasie podjęto prace z zakresu kartografii hydrogeologicznej, do II wojny światowej ukończono pierwsze arkusze mapy hydrogeologicznej Polski 1: (vide B.Paczyński, A.Sadurski edit., 2007). 2. ROZWÓJ POLSKIEJ HYDROGEOLOGII Okres wojny przyniósł Polsce ogromne straty materialne i ludzkie. Zmieniło się położenie geograficzne państwa i zmienił się jego ustrój. W latach podjęto odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych. Wznowił działalność Państwowy Instytut Geologiczny, w którym powołano zakłady hydrogeologii i geologii inżynierskiej. Rozpoczynają działalność wyższe uczelnie. Kontrolę nad przedsiębiorstwami geologicznymi i wiertniczymi przejmuje państwo. Rozwój bazy surowcowej staje się jednym z najważniejszych zadań gospodarczych. Sprawia to, że w 1951 r. ukazuje się dekret o Państwowej Służbie Geologicznej w wyniku którego powstaje w 1952 r. Centralny Urząd Geologii (CUG). W urzędzie tym utworzono Departament Hydrogeologii i Geologii Inżynierskiej, w 1955 r. powołano Komisję Dokumentacji Hydrogeologicznych. Administracja geologiczna odegrała bardzo ważną rolę przez działalność legislacyjną i kontrolną a także finansowanie badań i opracowań hydrogeologicznych. Z reaktywowaniem służby geologicznej wiąże się przeprowadzona w 1951 r. reorganizacja wyższego szkolnictwa geologicznego według koncepcji A.Bolewskiego. Oprócz wydziałów geologii na uniwersytetach w Warszawie, w Krakowie i Wrocławiu istniał Wydział Geologii na Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie oraz powołano Oddział Geologii Technicznej ze specjalnościami hydrogeologii i geologii inżynierskiej na Wydziale Budownictwa Wodnego Politechniki Gdańskiej. Organizatorem i kierownikiem oddziału 3

4 zostaje Z.Pazdro. Kształcenie hydrogeologów zostało następnie przeniesione na Wydział Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie również przeniósł się Z.Pazdro. Na Wydziale tym wykłady z hydrogeologii prowadził w latach F.Z. Rutkowski. W 1954 r. powstał Zakład Hydrogeologii pod kierunkiem J. Gołąba. Warszawa stała się ważnym ośrodkiem nauczania i badań w zakresie hydrogeologii. Drugi ośrodek istnieje w Krakowie w Akademii Górniczo-Hutniczej, gdzie R. Krajewski od 1945 r. wykładał hydrogeologię na Wydziale Geologiczno-Górniczym. W kształceniu i prowadzonych badaniach przeważa w AGH problematyka związana z hydrogeologią złóż i odwodnieniem kopalń. W Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie działa Zakład Hydrogeologii, którym od 1948 r. kieruje F.Z. Rutkowski. W zakładzie tym opracowywane są liczne projekty i ekspertyzy dla potrzeb budownictwa i gospodarki złożami, ponadto zespół PGI opracowuje Materiały Archiwum Wierceń. Znalazły się tam zachowane po wojnie profile i dane z otworów wiertniczych, głównie studziennych. W 1957 r. PGI zaczyna wydawać dwuplanszowe mapy hydrogeologiczne w skali 1: , pod redakcją twórcy jej koncepcji C. Kolago (1955, 1956, 1970). Poświęcił on kartografii hydrogeologicznej 30 lat pracy i przyczynił się do jej rozwoju. Do 1964 r. powstały arkusze mapy obejmujące cały kraj. Rezultatem wspomnianego już dekretu o służbie geologicznej była reorganizacja przedsiębiorstw wiertniczych i geologicznych. Poszczególne ministerstwa w zależności od potrzeb tworzyły własne przedsiębiorstwa, z których kilka zajmowało się wyłącznie lub głównie poszukiwaniem i wykorzystaniem wód podziemnych. Wymienić tu należy przedsiębiorstwa ministerstwa rolnictwa, budownictwa, gospodarki komunalnej i ministerstwa zdrowia, w którym powstało przedsiębiorstwo Balneoprojekt" zajmujące się poszukiwaniem i wykorzystaniem wód leczniczych. W przedsiębiorstwach podległych ministerstwu górnictwa i przemysłu chemicznego opracowywano zagadnienia hydrogeologiczne związane z eksploatacją i budową kopalń. Rosło w związku z tym zapotrzebowanie na specjalistów od wód podziemnych. Można przyjąć, że pod koniec lat pięćdziesiątych hydrogeologią zajmowało się ok. 300 osób z wyższym wykształceniem, głównie absolwentów Akademii Górniczo-Hutnicze w Krakowie, Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, Politechniki Gdańskiej i Uniwersytetu Wrocławskiego. Na uczelniach tych powstały specjalizacje hydrogeologii i geologii inżynierskiej lub podejmowano z tego zakresu prace dyplomowe. Rozwojowi hydrogeologii służą kolejne kroki legislacyjne. W 1957 r. prezes Centralnego Urzędu Geologii wydaje zarządzenie o obowiązku sporządzania i zatwierdzania projektów robót geologicznych, a za taki uznano budowę studzien i badanie wód 4

5 podziemnych. Ustawa z 1960 r. Prawo geologiczne umacnia rolę hydrogeologii i wiąże stopień prawdopodobieństwa rozpoznania zasobów wód podziemnych z finansowaniem inwestycji. Lata przyniosą wyraźny rozwój hydrogeologii, będący w znacznym stopniu wynikiem wykonania tysięcy nowych studzien i otworów badawczych, które systematycznie zwiększały rozpoznanie hydrogeologiczne i zmuszały do stosowania nowych metod badawczych. CUG powołał w tym celu Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Techniki Geologicznej, który zajmował się opracowaniem i wdrażaniem nowych metod badawczych i technologii. Powstały warunki i konieczność badań wód podziemnych w skali regionalnej. Prowadzone są badania składu chemicznego i pochodzenia wód podziemnych. Rozwój górnictwa podziemnego i odkrywkowego wymagał szerokich badań hydrogeologicznych obejmujących konsekwencje stosowania głębokich odwodnień. Wobec wzrastającego poboru, miejscami nadmiernego, pojawia się konieczność ich ilościowej i jakościowej ochrony. Łączy się z tym również zagrożenie zanieczyszczeniem wód podziemnych z powierzchni terenu, które będzie systematycznie wzrastać. Po 1980 r. zagadnienia ochrony wód zaczną dominować w polskiej hydrogeologii (A.S. Kleczkowski, S. Witczak, 1985; S.Witczak, A.Adamczyk, 1994, 1995; E.Krogulec, 2004; J.Małecki et al., 2006). Pojawiają się prace hydrogeologiczne dotyczące strefy aeracji (J.Małecki, 1998) oraz wieków wód (J.Dowgiałło, Z.Nowicki, 1999). W czasie realizacji tych różnorodnych i trudnych zadań uformowały się zespoły doświadczonych hydrogeologów, skupionych w dużych przedsiębiorstwach w Gdańsku, Krakowie, Poznaniu i Warszawie. Na szczególne podkreślenie zasługuje działalność ośrodka poznańskiego. W Dziale Zaplecza Rozwojowego Przedsiębiorstwa Hydrogeologicznego w Poznaniu zastosowano w praktyce do oceny zasobów eksploatacyjnych ujęć, analizę wyników próbnego pompowania w warunkach filtracji nieustalonej oraz wdrożono metody modelowania analogowego i numerycznego do ocen zasobów odnawialnych (S.Dąbrowski, J.Przybyłek, 2005; J.Szymanko, 1980). Wiodącym w tym ośrodku był J. Przybyłek, który w latach 90. został profesorem uniwersytetu w Poznaniu. To zróżnicowanie tematyczne zaznacza się w Katedrze Hydrogeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Kierujący katedrą J. Gołąb zajmuje się głównie hydrogeologią Podhala. Zwraca on pod koniec lat 60. uwagę na konieczność rozpoznania dróg krążenia i wieku wód podziemnych. Z. Pazdro, który w roku 1968 obejmuje kierownictwo katedry wydaje w 1964r. pierwszy w Polsce podręcznik Hydrogeologia ogólna, ostatnie wydanie wspólnie z B.Kozerskim publikuje w 1990r. Prowadzi również badania nad zasoleniem wód podziemnych na Niżu Polskim oraz hydrogeologią regionu gdańskiego. W latach

6 1974 Z. Pazdro jest przewodniczącym Komisji Dokumentacji Hydrogeologicznych. Jego działalność dydaktyczna, naukowa i organizatorska miała duży wpływ na rozwój hydrogeologii i jest on uważany za jej twórcę w okresie powojennym. Obok profesorów badania prowadzą ich uczniowie. T.Macioszczyk od zagadnień regionalnych przechodzi do dynamiki wód podziemnych, a następnie do modelowania analogowego i numerycznego (T.Macioszczyk, 1969, 1974). S.Krajewski (1970, S.Krajewski, J.Motyka, 1999) zajmuje się hydrogeologią Wyżyny Lubelskiej, właściwościami ośrodków szczelinowych i metodami oceny zasobów wód podziemnych. B.Kozerski (1971) bada zależności między filtracyjnymi parametrami czwartorzędowych utworów wodonośnych. D.Małecka (1981) poświęciła się wodom podziemnym Karpat wewnętrznych, a w szczególności niecki podhalańskiej. Genezę dwutlenku węgla w szczawach karpackich wyjaśnił P. Leśniak (1998). A.Macioszczyk zajmuje się chemią wód paleogoeńńskich i neogeńskich serii wodonośnych Niżu Polskiego, tłem i anomaliami hydrogeochemicznymi. W 1987r. opublikowała podręcznik hydrogeochemii, następnie wspólnie z D. Dobrzyńskim (2002) oraz jako współautor i redaktor podręcznik z hydrogeologii stosowanej w 2006r. J.Szymanko przedstawił w 1980 r. koncepcję systemu wodonośnego i pakiet pierwszych polskich programów HYDRYLIB do modelowania numerycznego przepływu wód podziemnych, które wykorzystywane są w ocenach zasobów wód podziemnych. Inne pakiety programów transportu masy ANPLA oraz ASPAR opracował J. Michalak (1983, 1997). Programy te do dzisiaj wykorzystywane są w praktyce hydrogeologicznej. Badania wód podziemnych i kształcenie w tym zakresie rozwijane są obecnie na Uniwersytecie Warszawskim przez trzecią już generację hydrogeologów. W ośrodku warszawskim J. Dowgiałło prowadzi badania wód mineralnych i termalnych i to w różnych regionach Polski. Rozpoczął je pracując w Balneoprojekcie", a kontynuował w pracowni hydrogeologii Polskiej Akademii Nauk. W 1971 r. ukazuje się jego praca o solankach Pomorza zachodniego i o genezie zasolenia wód mezozoiku na Niżu Polskim. Była to pierwsza w Polsce praca, w której do wyjaśnienia pochodzenia wód podziemnych wykorzystano badanie składu izotopowego wód. Ważną część jego dorobku stanowi badanie wód termalnych. Jest również współautorem książki Geologia surowców balneologicznych", która została wydana przez Wydawnictwa Geologiczne w 1969 r. Należy również podkreślić, że J. Dowgiałło był jednym z pierwszych polskich członków International Association of Hydrogeologists i dzięki jego staraniom powstał w roku 1973 r. Polish National Chapter of I.A.H. Przez szereg lat przewodniczył Komisji Wód Termalnych i Mineralnych IAH i został jej honorowym przewodniczącym 6

7 W Państwowym Instytucie Geologicznym zakładem hydrogeologii kierowali w różnych okresach S.Turek, C.Kolago i Z.Płochniewski. W zakładzie tym, obok licznych opracowań dla potrzeb gospodarki państwa, prowadzono głównie prace nad mapami hydrogeologicznymi oraz badania regionalne. W latach podjęto prace zmierzające do ustalenia zasobów wód podziemnych całego kraju. Wykonano wówczas 20 opracowań hydrogeologicznych, których granice przeważnie nawiązywały do granic jednostek geologicznych. Opracowania te, koordynowane przez PGI posłużyły do wydania przez Instytut Geologiczny w 1976r. Atlasu zasobów zwykłych wód podziemnych Polski i ich wykorzystania w skali l : pod redakcją J.Malinowskiego. Łącznie w latach wydano 9 map w skalach od l:l do l: , w tym dwukrotnie Mapę wód mineralnych Polski autorstwa C.Kolago i in., (1966) i J.Dowgiałło i in., (1974). W 1977 r. opublikowany został przez Instytut Geologiczny Atlas hydrochemiczny Polski w skali l : , którego inicjatorem i redaktorem był S.Turek. B.Paczyński (2002, 2003), prowadzi prace nad regionalizacją hydrogeologiczną Polski, kartografią hydrogeologiczną (B.Paczyński et al., 1999) oraz nad metodyką oceny zasobów wód podziemnych uwieńczoną Atlasem hydrogeologicznym Polski (B.Paczyński red., 1993, 1995). Za ważne osiągnięcie należy uznać wykonanie w 1979r. sieci stacjonarnych obserwacji wód podziemnych w Polsce złożonej z ponad 500 punktów obserwacyjnych. Wyniki obserwacji są zestawione i publikowane (B.Kazimierski, ). W oparciu o sieć obserwacyjną powstaje w latach 80. XX w. krajowy monitoring jakości wód podziemnych. W 2003 r. ukazała się Mapa perspektywicznych i dyspozycyjnych zasobów wód podziemnych w regionach wodnych, 1: autorstwa P.Herbicha, Cz. Nowakowskiego i S.Dąbrowskiego (2003). W tym samym roku opracowana została Mapa wstępnej waloryzacji głównych zbiorników wód podziemnych, 1: (B. Paczyński, red., 2003). W roku 1997 ukazał się 5 języczny Słownik hydrogeologiczny pod redakcja A.S. Kleczkowskiego, A. Różkowskiego. Drugie, poszerzone wydanie słownika powstało w 2002 r. pod redakcją J. Dowgiałło, A.S. Kleczkowskiego, T. Maciaszczyka i A. Różkowskiego. Zespoły zajmujące się hydrogeologią istnieją również w oddziałach Państwowego Instytutu Geologicznego. Poważny dorobek mają hydrogeolodzy z Oddziału Górnośląskiego, zajmujący się głównie wodami podziemnymi znajdującego się tu zagłębia węglowego (GZW). Szczególne znaczenie mają dla GZW badania A. Różkowskiego, który kierował zespołem w latach Wyniki badań zawarte są w wielu publikacjach dotyczących hydrogeologii górnego karbonu Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i chemizmu wód utworów trzeciorzędowych tego obszaru (A.Różkowski, A.Kowalczyk, 1997, A.Różkowski, 7

8 2000, 2008). W Lubelskim Zagłębiu Węglowym A. Rożkowski bada warunki hydrogeologiczno-gazowe. W 1975r. A. Rożkowski zostaje profesorem na Uniwersytecie Śląskim, gdzie kieruje Katedrą Hydrogeologii i Geologii Inżynierskiej. Ważny naukowo ośrodek hydrogeologiczny powstał w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Badania w dziedzinie hydrogeologii kopalnianej rozwinął Z.Wilk, zajmował się prognozowaniem zawodnienia kopalń, wpływem warunków hydrogeologicznych na wykorzystanie złóż, oddziaływaniem górnictwa na środowisko wodne oraz metodyką badań hydrogeologicznych. Osiągnięcia i doświadczenia Z. Wilka w hydrogeologii górniczej przyniosły mu szerokie uznanie międzynarodowe i znalazły wyraz w monografii (Z.Wilk, J.Motyka, 1977; Z.Wilk red., 2003; Z.Wilk, T.Bocheńska red., 2003; Z.Wilk, R.Kulma red., 2004). Badania hydrogeologiczne były prowadzone dla potrzeb rozwoju górnictwa i odwodnień kopalń. W 1961 r. do Katedry Geologii Stosowanej AGH dołączył A.S. Kleczkowski i podjął problematykę hydrogeologiczną. Rezultaty swych badań w Chinach przedstawił w 1963 r. w pracy poświęconej hydrogeologii równiny Hopei. W 1979r. opublikował pracę Hydrogeological conditions of the territories surrounding Poland. Pominięcie obszaru Polski jest wynikiem działania cenzury. Zasadniczy wątek badawczy A.S. Kleczkowskiego stanowi jednak ochrona wód podziemnych przed wpływem antropopresji. W 1985 r. opracował wspólnie z S. Witczakiem strategię ochrony Major Groundwater Basins in Poland, która została uwzględniona w aktach prawnych i planowaniu regionalnym (A.S.Kleczkowski red., 1990). Zespół hydrogeologów AGH podejmował wiele problemów badawczych. A. Szczepański zajmuje się dynamiką wód podziemnych i metodami oceny zasobów eksploatacyjnych w celu wykonania dokumentacji warunków hydrogeologicznych i opracowania prognoz zawodnienia, a także oceny zagrożenia wodnego wyrobisk i terenów sąsiadujących (A.Szczepański, 1999; I.Pluta, A.Zuber, 1995). Likwidacja kopalń w zagłębiach rodzi nowe problemy zagrożenia wodne dla istniejących zakładów górniczych, na co zwrócił uwagę A. Szczepański (2004). S. Witczak bada własności hydrogeologiczne skał karbońskich i wody mineralne Górnego Śląska. Podejmuje problematykę chemizmu wód podziemnych i ich ochrony (A.S.Kleczkowski, S.Witczak 1985, S. Witczak 1994, 1995). J. Motyka zajmuje się hydrogeologią złóż i ośrodków szczelinowo-krasowych (1988, 1998). Szczególną uwagę poświęca kopalniom rud cynku i ołowiu i przepływom wód podziemnych w skałach szczelinowo-krasowych. Zanieczyszczenie wód i wiarygodność danych z monitoringu wód 8

9 podziemnych bada J. Szczepańska (J.Szczepańska, E.Kmiecik, 1998, 2005). Szczególne znaczenie mają jej prace poświęcone monitoringowi jakości oraz ocenie i analizie obserwacji. Ważną rolę w zastosowaniu izotopów w hydrogeologii spełnia Instytut Badań Jądrowych AGH. W jego laboratoriach wykonuje się większość badań składu izotopowego wód podziemnych. Szczególne znaczenie w upowszechnieniu badań izotopowych ma A.Zuber (1986) dzięki publikacjom, w tym o charakterze metodycznym i owocnej współpracy z hydrogeologami. Omawiając rozwój hydrogeologii w Polsce nie można pominąć Wrocławia, gdzie powstały duże przedsiębiorstwa związane z projektowaniem i budową kopalni węgla brunatnego i miedzi. Działały w nich liczne wysoko kwalifikowanych hydrogeologów. Katedra Hydrogeologii na Uniwersytecie Wrocławskim powstała w 1970r. Wcześniej hydrogeologią zajmował się tu M. Różycki. Działalność naukową związaną głównie z dynamiką wód podziemnych prowadził J. Bieniewski. Prace w Politechnice Wrocławskiej na Wydziale Górnictwa łączy z działalnością w górnictwie węgla brunatnego. Pod koniec życia był również profesorem na Uniwersytecie Wrocławskim, gdzie krótko kierował zakładem Hydrogeologii. W 1980r. stanowisko to objęła T.Bocheńska a następnie od 1997 r. S.Staśko, którego głównym obszarem jest hydrogeologia Sudetów i bloku przedsudeckiego (T.Bocheńska, S.Staśko, 1997; S.Staśko, 2002). W ośrodku tym publikowane jest wydawnictwo ciągłe Acta Universitatis Wratisaviensis seria Hydrogeologia, w której dominuje problematyka hydrogeologiczna ośrodków szczelinowych. Na Politechnice Wrocławskiej istnieje Katedra Wód Leczniczych kierowana przez W.Ciężkowskiego (1990). Nie można pominąć również działalności A.Wieczystego z Politechniki Krakowskiej, który zajmował się ochroną ujęć wód podziemnych i opracował podręcznik Engineering Hydrogeology (1970). Po reaktywowaniu w 1972r. Katedry Hydrogeologii w Politechnice Gdańskiej badania były ukierunkowane na wody podziemne strefy brzegowej morza i delty Wisły prowadzone przez B.Kozerskiego w latach i gdańskiego basenu artezyjskiego (K.Burzyński, A.Sadurski, 1990). Hydrogeologią wybrzeża Bałtyku zajmowała się również H. Piekarek- Jankowska (1994). W Poznaniu T. Błaszczyk bada wody podziemne Niziny Wielkopolskiej, a wspólnie z J. Górskim zajmuje się zmianami jakości wód w czasie ich eksploatacji (J.Górski, 1981). Duże znaczenie w badaniach hydrogeologów poznańskich mają prace nad zasobami wód podziemnych, ich ochroną i ujęciami infiltracyjnymi. Najbardziej imponującym dziełem polskiej hydrogeologii jest cyfrowa Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000, obejmująca 1069 arkuszy, wykonana w systemie 9

10 GIS/Intergraph z numeryczną bazą danych w systemie Oracle. Przy opracowywaniu mapy uczestniczyło 400 specjalistów, co pozwoliło na zamknięcie programu badawczego w niecałe 10 lat (B.Paczyński et al., 1999). Metody GIS w połączeniu z grafiką komputerową od 20 lat są intensywnie wdrażane w badaniach i w praktyce hydrogeologicznej w Polsce. Od połowy lat 70. tworzone są banki danych hydrogeologicznych, z których największe mają ponad 130 tys. rekordów, np. bank HYDRO w P.G.I. Stosowane jest tu profesjonalne oprogramowanie Oracle. Powstają aktualnie cyfrowe platformy integracyjne w celu wykorzystywania informacji z różnych, w tym geologicznych, hydrologicznych i geodezyjnych baz danych. Do osiągnięć kartografii hydrogeologicznej, zwłaszcza w odniesieniu do wyspecjalizowanych opracowań mapowych, należy publikacja o użytkowych poziomach wód podziemnych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego (A. Różkowski et al., red., 1997) oraz Mapa podatności wód podziemnych na zanieczyszczenie. (S. Witczak red., 2005). Rozpoznano również zasoby wód leczniczych i termalnych w Polsce (L.Bojarski red., 1996; J.Górecki red., 1990; B.Paczyński, Z. Płochniewski, 1996). 3. OŚRODKI HYDROGEOLOGICZNE W POLSCE Wykształcenie wyższe z geologii ze specjalnością hydrogeologia pojawiło się na dyplomach absolwentów szkół wyższych w Polsce prawie 50 lat temu. Można szacować liczbę specjalistów z tym dyplomem na około 3000 osób, z których obecnie czynnych zawodowo jest około 1000 osób. Z hydrogeologią związało się wielu absolwentów innych dziedzin, jak: informatyka, fizyka, geodezja, geofizyka lub chemia, którzy znakomicie uzupełniają umiejętności, doświadczenia i warsztat badawczy w zakresie badań wód podziemnych. Z tego względu łączna liczba specjalistów zatrudnionych w branży może pozostawać w przedziale osób. Aktualnie istnieje w kraju 8 ośrodków akademickich, w których rozwijana jest hydrogeologia. Do największych, w których kształceni są hydrogeolodzy należą: Warszawa, Kraków, Poznań, Wrocław i Sosnowiec, z tym, że w dwóch pierwszych istnieją dwie lub trzy instytucje naukowe (PAN, uniwersytet, politechnika oraz oddział regionalny PIG). Kolejne ośrodki uniwersyteckie to Gdańsk, Kielce i Toruń. Ośrodki te mają własną specjalizację i uprawiane od lat specyficzne kierunki badań. Warszawski ośrodek wyspecjalizował się w kartografii i systemach GIS, ocenach zasobów wód podziemnych w kraju, w badaniach izotopowych, w modelowaniu przepływu wód podziemnych oraz w zagadnieniach ochrony środowiska wód podziemnych. Kraków ma imponujące doświadczenia i stał się ośrodkiem 10

11 wiodącym w hydrogeologii kopalnianej, oznaczeniach składu izotopowego wód a także ocenach genezy wód oraz w modelowaniu przepływu i prognozach zmian chemizmu wód podziemnych. Dominującą pozycję ma tu Akademia Górniczo-Hutnicza. Dynamiczny rozwój w ostatnich 15 latach wykazuje Uniwersytet w Poznaniu, gdzie w ramach Wydziału Nauk o Ziemi prowadzone są liczne projekty badawcze z zakresu badań laboratoryjnych i terenowych, rozwijane są badania modelowe przepływu wód podziemnych oraz prowadzona jest bogata działalność ekspercka dla przedsiębiorstw wodociągowych. Ośrodek wrocławski reprezentowany jest głównie przez Uniwersytet i Politechnikę, CUPRUM i POLTEGOR, w których prowadzone są prace w dziedzinie odwodnień kopalnianych. Specjalizuje się ponadto w wodach leczniczych i hydrogeologii ośrodków szczelinowych na przykładzie Sudetów. Specjalizację w zagadnieniach hydrogeologii kopalnianej oraz skał szczelinowokrasowych wykazuje także ośrodek w Sosnowcu, w którym wysoką pozycję uzyskał Zakład Hydrogeologii i Geologii Inżynierskiej Uniwersytetu. Ośrodek w Gdańsku Politechnika i Uniwersytet oraz Oddział Geologii Morza PGI specjalizuje się ponadto w problemach równowagi wód słonych i słodkich na wybrzeżach morskich, natomiast Toruń w ocenach oddziaływania przedsięwzięć na środowisko przyrodnicze, głównie wód podziemnych. 4. PUBLIKACJE POLSKICH HYDROGEOLOGÓW Obszerne zbiory prac hydrogeologicznych ukazują się w tomach Współczesnych problemów hydrogeologii, które każdorazowo zawierają ponad 100 artykułów i komunikatów. Prace hydrogeologiczne są również publikowane w wydawnictwach ciągłych, takich jak: Zeszyty Naukowe AGH, Biuletyny Uniwersytetu Warszawskiego, GEOLOGOS pismo UAM w Poznaniu, Biuletyny PGI - seria Hydrogeologia, materiały sympozjów Hydrogeologia obszarów zurbanizowanych i uprzemysłowionych organizowanych przez Uniwersytet Śląski, Acta Universitatis Wratislaviensis, seria Hydrogeologia, w materiałach sympozjum naukowo-technicznego PZiTS Częstochowie, w tomach Modelowanie przepływu wód podziemnych, które organizowane są przez różne ośrodki przemiennie z sympozjum Współczesne problemy hydrogeologii. Pojawiły się publikacje państwowej służby hydrogeologicznej, np.: Kwartalny biuletyn informacyjny wód podziemnych oraz Rocznik wód podziemnych a także monografie dotyczące zaopatrzenia w wodę (Z.Nowicki red., 2009). Ponadto prace hydrogeologiczne publikowano w materiałach konferencji i sympozjów geologicznych i pokrewnych dziedzin, jak: hydrologia, geofizyka, ochrona środowiska, gospodarka wodna. Organizowane są również międzynarodowe sympozja i konferencje, 11

12 których materiały publikowane są w jęz. angielskim, jak np. Hydrogeochemistry of Mineralized Waters Proceed. IAH Conference in Cieplice Spa., 1978 (J.Dowgiałło edit.), 11 th Salt Water Intrusion Meeting (SWIM) organized in Sopot, 1991 (B. Kozerski edit.) or 16 th SWIM held in Międzyzdroje, 2000 (A.Sadurski edit.), Proceedings of Intern. Conf. on Karst-fractured Aquifers vulnerability and sustainability, Katowice-Ustroń, (A.Różkowski edit. 1999), Proceed. of Intern. Symp. Hydrogeology of Coal Basins organized in Katowice (Z.Wilk edit. 1987) and also in: Selected Papers on Hydrogeology. No. 11, London (A.J.Witkowski, A.Kowalczyk edit. 2007) in IMWA Papers and in many international journals. 5. PODSUMOWANIE Do oczywistych osiągnięć polskiej hydrogeologii należy cyfrowa kartografia hydrogelogiczna MhP, 1: jest pierwszą seryjną (1069 ark.) mapą szczegółową w Polsce i jedną z nielicznych w Europie. Wiąże się to z powszechnym wykorzystaniem metod informacji przestrzennej GIS. W pracach nad MhP brało udział około 400 specjalistów z 22 jednostek hydrogeologicznych w Polsce, w których opanowano technikę cyfrową GIS/Intergraph. W uproszczeniu mapa ta jest relacyjną bazą danych dotyczących wód podziemnych z interfejsem graficznym. W ciągu ostatnich 40 lat powszechnie wprowadzone zostały w Polsce cyfrowe bazy danych hydrogeologicznych. Wdrożone zostały do praktyki nowoczesne metody badań laboratoryjnych i terenowych. Bez badań modelowych nie jest obecnie możliwe oszacowanie zasobów eksploatacyjnych i dyspozycyjnych wód podziemnych a bez modeli równowag chemicznych sporządzenie prognozy zmian chemizmu tych wód. Hydrogeologia polska w ostatnim dziesięcioleciu zbliżyła się do problemów gospodarki wodnej i ochrony środowiska wodnego. Głównym wyzwaniem stało się łączne traktowanie zasobów wód podziemnych i powierzchniowych oraz kwestia konieczności podejmowania działań dla ochrony tych zasobów, a także działań zmierzających do poprawy ich jakości, w przypadku stwierdzenia złego stanu chemicznego wód podziemnych. Jest to zgodne z polityką Unii Europejskiej, wyrażoną w Dyrektywach UE 2000/60/UE i 91/676/UE. Istnieje zatem potrzeba kontynuowania badań: nad waloryzacją wód podziemnych oraz ich oceną podatności na zanieczyszczenia z powierzchni terenu, zagrożeniem ascenzją lub ingresją wód słonych, metodami kontroli stanu chemicznego i ocenami zmian ilościowych zasobów. 12

13 Od 2003 r. funkcjonuje w Polsce państwowa służba hydrogeologiczna powołana na mocy ustawy Prawo wodne w celu koordynacji prac i spełnienia wymogów wynikających z dyrektyw Unii Europejskiej, zwłaszcza Ramowej dyrektywy wodnej. WYBRANA LITERATURA BOCHEŃSKA T., STAŚKO S., Hardrock Hydrogeology of the Bohermian Massif. Acta Univ. Wratisl. Hydrogeology. Wraclaw. BOJARSKI L., edit., 1996 Atlas hydrochemiczny I hydrodynamiczny paleozoiku i mezozoiku oraz ascensyjnego zasolenia wód podziemnych na Niżu Polskim, 1: PGI Publ. Warsaw. BURZYŃSKI K., SADURSKI A., 1990 The groundwater exchange rate of the southern Baltic Coastal lowland. J. Hydrol., : CIĘŻKOWSKI W., 1990 Hydrogeochemical study of therapeutic waters of polish Sudety Mts. [in Polish]. Works of Geotechn. Inst. of Wratisl. Techn. Univ. No 60. Wratisl. DĄBROWSKI S., PRZYBYŁEK J., Methods of Pumping Tests in the Groundwater Resources Evaluation. [in Polish]. Ministr. of Environment. Poznań. DOWGIAŁŁO J., KARSKI A., POTOCKI I., 1969 Geologia surowców balneologicznych. Wydawnictwa Geologiczne. Warsaw. DOWGIAŁŁO J., 1971 Study of mineralized water of Mesozoic sediments in the Northern Poland. Bull. of Geol. Facul. of Warsaw University. Vol. 13, 113s. DOWIAŁŁO J., PŁOCHNIEWSKI Z., SZPAKIEWICZ M., 1974 Mapa wód mineralnych Polski, 1: Pol. Acad. of Sc. Warsaw. DOWGIAŁŁO J., NOWICKI Z., 1999 Evaluation of groundwater age on the base of some selected isotopic methods. [in Polish]. Bull. PGI. Ser. Hydrogeology, 388: DOWGIAŁŁO J., KLECZKOWSKI A.S., MACIASZCZYK T.,. RÓŻKOWSKI. A, edit, 2002, Hydrogeological Dictionary. PIG Publ. Warsaw. 13

14 GÓRECKI W., edit., 1990 Atlas wód geotermalnych Niżu Polskiego. AGH Publ. Cracov. GÓRSKI J., 1981 Kształtowanie się jakości wód podziemnych utworów czwartorzędowych w warunkach naturalnych oraz wymuszonych eksploatacją. Inst. Ksztłt. Środow. Warsaw. HERBICH P., NOWAKOWSKI CZ., DĄBROWSKI S., 2003 Groundwater Resources Map of Water Management Regions of Poland, 1: [in Polish]. PGI Publ. Warsaw KAZIMIERSKI B., edit., Quarterly Bulletin of Groundwaters. Polish Hydrogeological Survey. PGI Publ. Warsaw. KLECZKOWSKI A.S., 1969, Hydrogeologia równiny Hopei. Wydawnictwa Geologiczne. Warsaw. KLECZKOWSKI A.S., 1979 Hydrogeology of lands surroundings Poland. [in Polish]. W.G. Publ. Warsaw. KLECZKOWSKI A.S., WITCZAK S., 1985 Conception of mian groundwater Basins protection in Poland. [in Polish]. Proceed. III Symposium on Contemp. Hydrogeol. Probl. Min.&Metal. Acad. Publ. s Cracov. KLECZKOWSKI A.S. edit., 1990 Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających ochrony, 1: Min.&Metal. Acad. Publ. Cracov. KLECZKOWSKI A.S., SADURSKI A., Genesis and evolution of Polish hydrogeology. [in Polish]. Biul. of PGI. Hydrogeologia, no 388:7-34 KLECZKOWSKI A.S., RÓŻKOWSKI A., edit., 1997 Hydrogeological Dictionary. MOŚZNiL. Warsaw. KOLAGO C., 1955, 1956 Hydrogeological Maps. Przegl. Geol. No 12 and 1 KOLAGO C., 1970 Hydrogeological Map of Poland, 1: Inst. Geol. Publ. Warsaw KOLAGO C., PICH J., PŁOCHNIEWSKI Z., 1966 Mapa wód zmineralizowanych Polski, 1: W.G. Warszawa. KOZERSKI B., Relationships between gravitational storativity, effective porosity and filtration coefficient in the light of laboratory investigation of Suvalki Lakeland aquifers. [in Polish]. Bull. of Geol. Facul. Warsaw University. Vol

15 KRAJEWSKI S., 1970, Characteristics of groundwater circulation in fissure rock aquifers of Upper Cretaceous of the Lublin Highland. [in Polish]. Przegl. Geol Warsaw. KRAJEWSKI S., MOTYKA J., 1999 Model of hydraulic network of carboniferous roks in Poland. PGI Bull., ser. Hydrogeology, no 388 KROGULEC E., 2004 Ocena podatności wód podziemnych na zanieczyszczenia w dolinie rzecznej na podstawie przesłanek hydrodynamicznych. Wyd. Uniw. Warszawskiego LEŚNIAK P., 1998 Origin of carbon dioxide and CO 2 rich waters in the West Carpathians, Poland. Acta Geol. Polon., Vol. 48, no 3: MACIOSZCZYK A., (red.), Podstawy hydrogeologii stosowanej. PWN Publ. Warsaw MACIOSZCZYK A., DOBRZYŃSKI D., Hydrogeochemia strefy aktywnej wymiany wód podziemnych. PWN. Warsaw MACIOSZCZYK A., 1987 Hydrogeochemistry. [in Polish]. PWN Publ. Warsaw MACIOSZCZYK T., 1969 Hydrogeological calculation of groundwater intakes. [in Polish]. Wodrol-Projekt Publ. Warsaw. MACIOSZCZYK T., 1974 Variability of non-linear groundwater filtration parameters. [in Polish]. Geol. Faculty Bull. of Warsaw Univer. Vol. 4. Warsaw MALINOWSKI J., edit, Atlas Zasobów Zwykłych Wód Podziemnych i ich wykorzystania w Polsce w skali 1: PIG Publ. Warsaw. MAŁECKA D., 1981 Hydrogeology of Podhale Region. Geol. Instit. Hydrogeology Papers. No 14. MAŁECKI J., 1998 Role of the aeration zone in forming chemical composition of shallow Ground Walters, based on cases of selected hydrogeochemical environments, PGI Bull., Ser. Hydrogeologia, no 381, 219p. MAŁECKI J., NAWALANY M., WITCZAK S., GRUSZCZYŃSKI T., 2006 Wyznaczanie parametrów migracji zanieczyszczeń w ośrodku porowatym dla potrzeb badań hydrogeologicznych i ochrony środowiska. [in Polish]. Geol. Faculty of Warsaw Univer. Publ. Warsaw. MICHALAK J., 1983 ANPLA filtration programs przeznaczenie and general organization scheme. [in Polish]. Inst. of Biocybernetics Pol. Acad. Sc.Vol. 14: MICHALAK J., 1997 Object s models in hydrogeology ASPAR system. [in Polish]. Warsaw Univ. Publ. Warsaw. 15

16 MOTYKA J., 1988 Triassic carbonate sediments in the Olkusz-Zawiercie Region as water bearing horizon. [in Polish]. Zesz. Nauk. AGH, nr 1157, Geologia 36. MOTYKA J., 1998 A conceptual model of hydraulic networks in carbonate rock, illustrated by examples from Poland. Hydrogeol. J. No 6 NOWICKI Z., edit., 2009 Groundwater of polish cities. [in polish]. PGI Pub. Warsaw. PACZYŃSKI B., red., 1993, 1995 Hydrogeological Atlas of Poland. PGI Publ. Warsaw. PACZYŃSKI B., PŁOCHNIEWSKI Z., 1996 Mineral and Therapeutic Waters of Poland. PGI Publ. Warsaw PACZYŃSKI B., PŁOCHNIEWSKI Z., SADURSKI A., 1999 Hydrogeological map of Poland, 1: new stage of polish hydrogeological carthography. PGI Bull., ser. Hydrogeology, no 388: PACZYŃSKI B., red., 2002 Therapeutic and potential therapeutic water resource evaluation. [in Polish]. PGI Publ. Warsaw PACZYŃSKI B., red., Mapa wstępnej waloryzacji głównych zbiorników wód podziemnych, 1: PGI Publ. Warsaw PACZYŃSKI B., SADURSKI A, edit., 2007 Regional hydrogeology of Poland. [in Polish]. PGI Publ. Warsaw. PIEKAREK-JANKOWSKA H., 1994 Puck Bay as a recharge area of groundwater. [in Polish]. Gdańsk Univ. Publ. Gdańsk. POMIANOWSKI K., RYBCZYŃSKI M., WÓYCICKI K., 1934 Hydrology, vol. 2 Groundwaters. [in Polish]. Technical University of Warsaw. Warsaw. PAZDRO Z., 1964, General Hydrogeology. [in Polish]. W.G. Publ. Warsaw. PAZDRO Z., KOZERSKI B., General Hydrogeology. [in Polish]. PAE Publ. Warsaw. PLUTA I., ZUBER A., 1995 Origin of brines in the Upper Silesian Coal Basin (Poland) inferred from stable isotope and chemical data. App. Geochem., 10: ROSŁOŃSKI R., 1908 Flow ratio and interference of groundwater intakes. [in Polish]. Czasop. Techn. Lwów 25: , ROSŁOŃSKI r., 1928 Hydrogeology in frames of groundwater science for needs of settlements. [in Polish]. Handbook for Engineers, (S.Bryła edit.), 3, 7: Lvov-Warsaw. 16

17 RÓŻKOWSKI A., KOWALCZYK A., 1997 Waloryzacja użytkowych poziomów wód podziemnych. [in:] Użytkowe wody podziemne GZW i jego obrzeżenia. PGI Publ. Warsaw. RÓŻKOWSKI A., RUDZIŃSKA-ZAPAŚNIK T., SIEMIŃSKI A., red., Mapa warunków występowania, użytkowania i ochrony zwykłych wód podziemnych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i jego obrzeżenia, 1: Wyd. PIG. Warszawa. RÓŻKOWSKI A., 2000 Coal mine water chemistry (USCB, Poland). In: 7 th Int. Mine Water Assoc. Congress Mine Water and the Environment Proceed. Edit. A. Różkowski, M. Rogoż. Ustroń, Poland RÓŻKOWSKI A., 2008 History and State of Hydrogeological Investigations of the Upper Silesian Coal Basin and Surrounding Areas. Silesia Univer. Katowice. STAŚKO S., 2002 Zawodnienie szczelinowych skał krystalicznych w Sudetach. Biul. Państw. Inst.Geol., 404: SZCZEPAŃSKA J., KMIECIK E., 1998 Statistical control of qualitative data in groundwater monitoring. Min.&Metal. Acad. Publ. Cracov. SZCZEPAŃSKA J., KMIECIK E., 2005 Evaluation of chemical state of groundwaters on the base of monitoring data. [in Polish]. UWN-D. Cracov SZCZEPAŃSKI A., 1999 Hydrogeological problems resulting from mines closuring. [in Polish]. PGI Bull., ser. Hydrogeologia, no 388; SZCZEPAŃSKI A., 2004 Influence of mining on water environment. [in Polish]. Przegl. Geol., 52, 10: SZYMANKO J., 1980 Conceptual model of aquifer and methods of groundwater flow modeling. W.G. Publ. Warsaw TUREK S., 1977 Hydrogeochemical Atlas of Poland. IG Publ. Warsaw WIECZYSTY A., 1970 Engineering Hydrogeology. [in Polish]. PWN Publ. WILK Z., MOTYKA J., 1977 Kontakty między poziomami wodonośnymi w olkuskim rejonie kopalnictwa rud. Ann. Soc. Geol. Pol. Vol. 47, no 1: WILK Z., edit., 2003 Hydrogeology of polish ore bodies and mining regions. [in Polish]. Vol. 1. Min.&Metal. Acad. Publ. Cracov. 17

18 WILK Z., BOCHEŃSKA T., edit., 2003 Hydrogeology of polish ore bodies and water problems of minning. [in Polish]. Vol. 2. Min.&Metal. Acad. Publ. Cracov. WILK Z., KULMA R., edit., 2004 Hydrogeology of polish ore deposits and mining regions. Vol. 3. Min.&Metal. Acad. Cracov. WITCZAK S., ADAMCZYK A., 1994, 1995 Katalog wybranych fizycznych i chemicznych wskaźników zanieczyszczeń wód podziemnych i metod ich oznaczania. Vol.1 i 2. PIOŚ Library of Enviromental Monitoring. Warsaw. WITCZAK S., edit., Mapa podatności wód podziemnych na zanieczyszczenie, 1: [in Polish]. Unpublished. ARCADIS-EKOKONREM. Wrocław. ZUBER A., 1986 Mathematical models for the interpretation of environmental isotopes in groundwaters systems. Fritz P., Fontes J.C. (edit.). Handbook of environmental isotope geochemistry. Elsevier Scien. Amsterdam. 18