Ocena dostosowania standardów i programów kształcenia na kierunkach technicznych, matematycznych i przyrodniczych do oczekiwań pracodawców

Transkrypt

1 IBC GROUP Central Europe Holding S.A. RAPORT KOŃCOWY Ocena dostosowania standardów i programów kształcenia na kierunkach technicznych, matematycznych i przyrodniczych do oczekiwań pracodawców Warszawa, listopad 2009 Projekt współfinansowany z Europejskiego Funduszu Społecznego

2 2

3 Spis treści Wykaz skrótów 4 Wykaz nazw obcych 4 1. STRESZCZENIE Informacje podstawowe Cel główny i obszary badawcze Metody badawcze zastosowane w badaniu Zestawienie głównych wyników badań w odniesieniu do czterech obszarów 7 2. SUMMARY Basic information The main aim and areas of study Research methods used in the study Juxtaposition of the main results of the study with reference to the 4 areas: WPROWADZENIE OPIS METODOLOGII BADANIA Cel i obszar badania Metody badawcze WYNIKI BADAŃ Wyzwania szkolnictwa wyższego w zakresie modelu kształcenia Trendy szkolnictwa wyższego w zakresie modelu kształcenia Przepisy prawne regulujące szkolnictwo wyższe w Polsce Oczekiwania pracodawców Ocena prorektorów Ocena studentów Kompetencje absolwentów Wybór kierunków najsłabiej dopasowanych do oczekiwań pracodawców w Polsce PODSUMOWANIE REKOMENDACJE 49 3

4 Wykaz skrótów Skrót Znaczenie BCC KPP MNiSW PKA PKPP RGSW SIWZ UE Business Centre Club Konferencja Pracodawców Polskich Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Państwowa Komisja Akredytacyjna Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych Lewiatan Rada Główna Szkolnictwa Wyższego Specyfikacja Istotnych Warunków Zamówienia Unia Europejska Wykaz nazw obcych Nazwa Znaczenie Benchmarking Computer Assisted Telephone Interview (CATI) Computer-Assisted Web Interviewing (CAWI) Desk research European Society for Opinion and Marketing Research (ESOMAR) Analiza porównawcza Telefoniczne badania kwestionariuszowe wspomagane komputerowo Ankieta internetowa nadzorowana przez system komputerowy Analiza danych zastanych Europejskie Stowarzyszenie Badaczy Opinii Publicznej i Rynku Focus Group Interview (FGI) Zogniskowany wywiad grupowy (tzw. Fokus) Individual In-Depth Interview (IDI) Paper and Pencil Interview (PAPI) Program Evaluation and Review Technique (PERT) Project Management Office (PMO) Work Breakdown Structure (WBS) Indywidualny wywiad pogłębiony Bezpośrednie badanie ankietowe z wykorzystaniem kwestionariusza papierowego Technika oceny kontroli przebiegu projektu Biuro Zarządzania Projektami Struktura podziału prac projektowych 4

5 1. STRESZCZENIE 1.1 Informacje podstawowe Projekt Ocena dostosowania standardów i programów kształcenia na kierunkach technicznych, matematycznych i przyrodniczych do oczekiwań pracodawców jest finansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Raport z badań przygotowany został na zlecenie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, a jego wykonanie powierzono firmie IBC GROUP Central Europe Holding Spółka Akcyjna z Warszawy. 1.2 Cel główny i obszary badawcze Celem głównym badania było zidentyfikowanie braków lub niedostosowania w zakresie wiedzy (treści programowych), umiejętności (zakresu i stopnia opanowania) oraz cech postawy absolwenta, ważnych z punktu widzenia oczekiwań pracodawców. Badaniem zostało objętych 27 kierunków technicznych, matematycznych i przyrodniczych realizowanych na uczelniach wyższych w Polsce; termin realizacji projektu przypadł w okresie od lipca do października 2009 r. Celem uzyskania diagnozy stanu faktycznego oraz rekomendacji pozwalających na zwiększenie skuteczności i trafności działań stanowiących przedmiot badania, określono 4 obszary badawcze: I. Rozpoznanie stopnia dostosowania kształcenia prowadzonego na kierunkach objętych badaniem oraz przypisanych do nich standardów kształcenia (jednakowych dla wszystkich szkół wyższych) do oczekiwań pracodawców. W szczególności badanie dotyczyło: oceny przez pracodawców obecnych standardów kształcenia i przygotowania absolwentów badanych kierunków do wykonywania pracy przez pracodawców; oczekiwań pracodawców względem kompetencji posiadanych przez absolwentów, oceny praktyk studenckich oraz uzyskanie informacji na temat współpracy przedsiębiorców ze szkołami wyższymi. II. Ocena standardów kształcenia na kierunkach technicznych, matematycznych i przyrodniczych w zakresie ich realizacji w szkołach wyższych. W szczególności badanie dotyczyło: znaczenia i oceny standardów kształcenia w przygotowaniu absolwentów do wejścia na rynek pracy, wskazania kierunków, które w pierwszej kolejności wymagają dostosowania pod potrzeby rynku pracy, wskazania kompetencji posiadanych przez absolwentów badanych kierunków, określenia jakie zmiany w standardach kształcenia powinny być wprowadzone i jakie uwarunkowania, poza standardami, wpływają na efekty kształcenia, określenia najbardziej efektywnego modelu kształcenia w opinii studentów. 5

6 III. IV. Popyt na pracę w świetle globalnych i regionalnych potrzeb gospodarki, planów pracodawców i modeli kształcenia. W szczególności badanie dotyczyło: wyzwań szkolnictwa wyższego w zakresie modelu kształcenia w świetle raportów, sugestii dotyczące zmian w modelu kształcenia w świetle materiałów opracowanych w środowisku międzynarodowym, prognoz popytu na pracę w świetle międzynarodowych, krajowych i regionalnych opracowań, oceny dostosowania oferty programowej uczelni do zróżnicowanego regionalnie rynku pracy. Analiza możliwości dostosowania form kształcenia i jego standardów do potrzeb rynku pracy, w tym analiza przepisów prawnych. W szczególności badanie dotyczyło: wskazania prawnych możliwości oraz ograniczeń dostosowania form kształcenia i jego standardów do potrzeb rynku pracy; określenia udziału przedsiębiorców w dostosowaniu form i standardów kształcenia do potrzeb rynku pracy, określenie sposobu przebiegu zmian standardów kształcenia w celu dostosowania ich do potrzeb pracodawców, oceny możliwości dostosowania form kształcenia i jego standardów do zmieniających się wymagań gospodarki, określenia zbieżności oczekiwań pracowników uczelni, studentów, absolwentów oraz przedsiębiorców z propozycjami zmian standardów kształcenia. 1.3 Metody badawcze zastosowane w badaniu Niniejszy raport został opracowany na podstawie wyników badania prowadzonego w polskim środowisku akademickim i wśród polskich przedsiębiorców. W ramach badania przeprowadzone zostały: 1) indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z prorektorami właściwymi ds. kształcenia, 2) indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z prodziekanami właściwymi ds. kształcenia, 3) indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z przedstawicielami Akademickich Inkubatorów Przedsiębiorczości, Centrów Transferu Technologii, Biur Karier, 4) indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z przedsiębiorcami, 5) indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z przedstawicielami organizacji pracodawców, 6) fokusy z absolwentami studiów, 7) ankieta internetowa nadzorowana przez system komputerowy (CAWI) skierowana do studentów, 8) badanie forów internetowych wśród absolwentów i studentów, 9) telefoniczne wywiady wspomagane komputerowo (CATI) z rektorami ds. dydaktyki, 10) telefoniczne wywiady wspomagane komputerowo (CATI) z dziekanami ds. dydaktyki, 11) telefoniczne wywiady wspomagane komputerowo (CATI) z przedsiębiorcami. 6

7 1.4 Zestawienie głównych wyników badań w odniesieniu do czterech obszarów Ad. Rozpoznanie stopnia dostosowania kształcenia prowadzonego na kierunkach objętych badaniem oraz przypisanych im standardów kształcenia (jednakowych dla wszystkich szkół wyższych) do oczekiwań pracodawców. Ze względu na to, że ważnym aspektem przygotowania studentów do rynku pracy oraz potrzeb przedsiębiorców jest dopasowanie programów kształcenia i zdobywanych podczas studiów kompetencji, przebadano opinie pracodawców jako tych, którzy weryfikują kwalifikacje studentów zgodnie z własnymi oczekiwaniami. Przedsiębiorcom zależy najbardziej na uzyskaniu doświadczenia zawodowego przez przyszłych pracowników stąd postulują obowiązkowe praktyki/staże na studiach przygotowujących do pracy w zawodzie oraz zwiększenie liczby godzin ćwiczeń praktycznych kosztem zajęć teoretycznych. Przedsiębiorcy wskazali także konieczność dopasowania programu studiów do potrzeb lokalnego rynku pracy, unowocześnienie metod kształcenia oraz rozwój kompetencjii miękkich absolwentów. Ad. Ocena standardów kształcenia na kierunkach technicznych, matematycznych i przyrodniczych w zakresie ich realizacji w szkołach wyższych Standardy kształcenia są jednym z najważniejszych elementów wpływających na przygotowanie studentów do wejścia na rynek pracy. Wdrażaniem standardów zajmują się uczelnie wyższe, toteż bardzo istotna jest opinia pracowników uczelni na temat ich skuteczności. Pracownicy uczelni (prodziekani oraz prorektorzy) uważają, że standardy są dopasowane do oczekiwań pracodawców wskazania twierdzące osiągają nawet 83% pozytywnych wskazań (na kierunku elektrotechnika), czy 78% (np. architektura krajobrazu). Pojawiają się również kierunki, w których opinie wskazują, że standardy nie odpowiadają oczekiwaniom pracodawców jest to biotechnologia, inżynieria biomedyczna, inżynieria materiałowa, mechanika i budowa maszyn, mechatronika, technologia żywności i żywienia człowieka oraz wzornictwo. Pracownicy uczelni odpowiadają, że większość standardów wymaga jednak zmiany ze względu na ich słabe dopasowanie do rynku pracy twierdzi tak zdecydowana większość przebadanych. Jedynie 6% osób uważa, że nie należy ich zmieniać m.in. na kierunku inżynieria materiałowa, automatyka i robotyka, biotechnologia, elektrotechnika i fizyka, fizyka techniczna. Zauważalna jest rozbieżność między opiniami studentów i pracowników uczelni. Zdaniem studentów program nauczania, a więc także standardy kształcenia, są średnio przydatne w przyszłej pracy zawodowej i powinny ulec zmianie. Standardy/treści kształcenia są jednym z kluczowych elementów dla procesu przygotowania absolwenta do rynku pracy. Są odpowiedzialne za wykształcenie oraz nabycie praktyki przez studentów. Pełnią więc istotną rolę w tym procesie. Przedsiębiorcy zatrudniający absolwentów zwracają uwagę w największym stopniu na umiejętności zawodowe oraz doświadczenie zawodowe. Analiza materiału empirycznego pokazuje, że według pracowników naukowych najbardziej wymagają zmian kierunki geodezja i kartografia, elektronika i telekomunikacja, inżynieria 7

8 środowiskowa, technologia chemiczna oraz lotnictwo i kosmonautyka, inżynieria chemiczna i procesowa, chemia, budownictwo, mechanika i budowa maszyn, ochrona środowiska. Przedsiębiorcy z kolei wskazują, że studenci kierunków: mechanika i budowa maszyn, budownictwo, ochrona środowiska, automatyka i robotyka, elektrotechnika i elektronika oraz komunikacja są wyjątkowo słabo przygotowani do pracy w ich firmie. Warto podkreślić, że w przypadku kierunku mechanika i budowa maszyn opinia o niskim przygotowaniu absolwentów bazuje na doświadczeniu, gdyż aż 67% przedsiębiorców zatrudnia osoby z takim wykształceniem. Słabe dostosowanie do rynku pracy przejawia się przede wszystkim: brakiem możliwości elastycznego dopasowania programu do potrzeb lokalnego rynku pracy, zbyt małą ilością zajęć praktycznych oraz praktyki prowadzonej na studiach, brakiem możliwości zdobycia uprawnień już podczas studiów, nieefektywnym podziałem na studia I i II stopnia, zbyt małą ilością zajęć kierunkowych, niepotrzebną pracą inżynierską. Według pracowników uczelni, prorektorów, zmiany w standardach kształcenia powinny dotyczyć przede wszystkim nastawienia na umiejętności absolwentów, nie zaś na realizowane przez uczelnię przedmioty, ograniczenia standardów nauczania do treści podstawowych i zapewnieniu pełnej swobody uczelni w określaniu treści kierunkowych, zmniejszenia liczby kierunków wymienianych w standardach i mniejszej ich specjalizacji, ograniczenia standardów nauczania do studiów I stopnia. Należy ograniczyć też prace dyplomowe opracowywane przez studentów I i II stopnia i zastąpić je pracą projektową lub testami kwalifikacyjnymi. Powinno się także umożliwić uczelniom wyspecjalizowanie się w zakresach kierunkach studiów zgodnych z potrzebami lokalnego rynku pracy oraz zgodnych z wiedzą i doświadczeniem kadry dydaktycznej. Pojawił się także postulat zwiększenia liczby godzin zajęć praktycznych, zmniejszenia dysproporcji pomiędzy różnymi kierunkami studiów w zakresie liczby godzin zajęć obowiązkowych, a także ujednolicenia standardów kształcenia tych samych przedmiotów podstawowych na różnych kierunkach. Studenci postulują przede wszystkim, by pojawiły się przedmioty, które ukazują aktualną wiedzę z danej dziedziny i które są przydatne w zakresie przyszłej pracy zawodowej. Wskazują również, że pomocą byłaby możliwość zdobycia uprawnień zawodowych w czasie studiów oraz zwiększenie liczby zajęć praktycznych i praktyk, możliwość elastycznego dopasowania programu studiów do indywidualnych potrzeb studenta. Badani podkreślają, że pojawia się problem także wtedy, gdy ćwiczenia wyprzedzają wykłady i nie można przerabiać teorii razem z praktyką. Studenci chcieliby także wprowadzenia zajęć z umiejętności miękkich, wprowadzenia innej kolejności realizowanych przedmiotów najpierw te ogólne, a dopiero później rozszerzone. Poza standardami wpływ na kształcenie mają także inne czynniki. Prorektorzy wskazali, że są to dostęp studentów do specjalistycznego sprzętu oraz współpraca z przedsiębiorcami przy realizacji programów studiów. Badani zaś sygnalizowali, że na kształcenie wpływa także młoda, otwarta na nowe technologie kadra, poziom wiedzy i umiejętności kandydatów na studia, kontrole Państwowej Komisji Akredytacyjnej, a także liczebność kadry kształcącej przypadająca na jednego studenta. Badani podkreślali również znaczenie uregulowań prawnych w skutecznej realizacji kształcenia. 8

9 Ad. Popyt na pracę w świetle globalnych i regionalnych potrzeb gospodarki, planów pracodawców i modeli kształcenia. Szkolnictwo wyższe ulega dynamicznym zmianom. Rola systemu szkolnictwa wyższego polegająca na kształceniu i prowadzeniu badań naukowych jest coraz trudniejsza do spełnienia. Przed szkolnictwem wyższym, a tym samym jego instytucjami, stoją nowe wyzwania związane m.in. z modelem kształcenia. Główne wyzwania związane są z: zróżnicowanymi ambicjami i predyspozycjami młodzieży podejmującej studia, jakością kształcenia, efektywnością metod kształcenia, zróżnicowaniem celów kształcenia oraz zwiększeniem dostępności do szkolnictwa wyższego. Polskie uczelnie mogą czerpać ze wsparcia oferowanego przez Komisję Europejską, m.in. z oferowanych sieci tematycznych oraz Projektów Rozwoju Programów Studiów, umożliwiają one bowiem podniesienie jakości kształcenia, modernizację metod dydaktycznych oraz aktualizację treści kształcenia oferowanego studentom. Zgodnie z założeniami programu Tunning Educational Structures In Europe w odniesieniu do badanych kierunków mogłoby nastąpić m. in. zdefiniowanie powszechnie akceptowalnych profili zawodowych i efektów kształcenia, pod kątem kompetencji ogólnych i kompetencji przedmiotowych, zwiększenie przejrzystości struktur kształcenia, opracowanie i wymiana informacji dotyczących tworzenia programów. Ad. Analiza możliwości dostosowania form kształcenia i standardów kształcenia do potrzeb rynku pracy, w tym analiza przepisów prawnych. Pracodawcy w praktyce nie mają wpływu na dostosowywanie form kształcenia i jego standardów do potrzeb rynku pracy. Można jedynie zauważyć pewien wpływ pośredni, w postaci zatrudniania absolwentów legitymujących się określonymi kompetencjami, w praktyce związanymi z ukończeniem konkretnych kierunków. Odbywające się konsultacje pracodawców z przedstawicielami uczelni, czy biur karier są niewystarczające, chociaż podkreśla się ich duże znaczenie. Oczekiwania przedsiębiorców, pracowników uczelni, absolwentów i studentów są zbieżne w zakresie propozycji zmian standardów kształcenia. Dotyczy to głównie zwiększenia elastyczności w bieżącym dostosowywaniu zawartości poszczególnych kierunków studiów w kontekście zmieniających się potrzeb rynku pracy, w praktyce również możliwości elastycznego dostosowania standardów kształcenia do aktualnego stanu wiedzy w danej dziedzinie. Przedsiębiorcy, pracownicy uczelni, absolwenci i studenci raczej negatywnie oceniają możliwość dostosowywania form kształcenia i jego standardów do zmieniających się wymagań gospodarki opartej na wiedzy w wieloletniej perspektywie. Formy kształcenia stały się bardziej elastyczne, m.in. poprzez wprowadzenie studiów licencjackich i inżynierskich. Standardy są jednak sztywne i nie pozwalają reagować na zmiany aktualnego stanu wiedzy oraz rynku pracy. Poza tym dynamika zmian w sferze gospodarki jest bardzo duża, a standardy często są zdezaktualizowane. Nacisk w programach powinien zostać położony na kształcenie praktyczne, praktyki/staże zawodowe oraz nastawienie na efekty kształcenia, kompetencje, które student powinien uzyskać po ukończeniu przedmiotu oraz możliwości ich zastosowania w środowisku zawodowym. Pełne wykorzystanie potencjału i możliwości jednostki wymaga aktywności i samodzielności studentów 9

10 w samokształceniu, konstruowaniu znaczeń, pojęć, w pracy nad sobą, w wielostronnym rozwijaniu swojej osobowości. Konieczna jest harmonizacja stanowisk środowiska akademickiego oraz pracodawców. Uczelnie powinny mieć dostęp do badań rynku pracy uwzględniających prognozy demograficzne określające preferencje kandydatów na studia i pracodawców. 10

11 2. SUMMARY The evaluation of the adjustment of standards and curricula of technical, mathematical and environmental fields of study to the employers expectations 2.1. Basic information The project The evaluation of the adjustment of standards and curricula of technical, mathematical and environmental fields of study to the employers expectations is financed from the resources of the European Union within the framework of the European Social Fund. The study report was prepared on behalf of the Ministry of Science and Higher Education and was carried out by the IBC Group Central Europe Holding from Warsaw The main aim and areas of study The main aim of the study was to identify the defects in and mismatches concerning the knowledge (curriculum contents), skills (the scope and level of mastering them) as well as the posture of university graduates that are important from the point of view of the employers and their expectations. The study comprised 27 technical, mathematical and environmental fields of study taught at the universities in Poland; the project was realized from 22 nd July till 28 th September In order to obtain assessment of the actual situation as well as gain recommendations enabling to increase the effectiveness and accuracy of the actions which are subject of the study, there have been identified 4 areas of study: I. The identification of the level of adjusting the education provided in the fields of study examined as well as the standards of education assigned to them (identical for all universities) to the employers expectations The study concerned in particular: the employers evaluation of the current standards of education as well as preparation for work of the graduates in the fields of study examined; employers expectations concerning the graduates competence, the evaluation of traineeships as well as gaining information about the cooperation between the entrepreneurs and universities. II. The evaluation of the standards of education of technical, mathematical and environmental fields of study within the scope of their realization at the universities The study concerned in particular: the importance and evaluation of the standards of education in terms of preparing the graduates for entering the labour market; indicating the fields of study which require to be adjusted to the needs of the labour market in the first place, indicating the competence of the graduates in the fields of study examined; describing changes in the standards of education that should be implemented as well as determining factors, other than standards, which influence the effects of education; determining the most effective model of education from the students point of view. 11

12 III. The demand for work in the light of the global and regional needs of the economy, employers plans and models of education. The study concerned in particular: the challenges of the higher education within the scope of the model of education in the light of the reports; suggestions concerning changes in the model of education in the light of the materials worked out in an international environment; forecasts concerning the demand for work in the light of the international, national and regional studies, the evaluation of the adjustment of the educational offer of the universities to the regionally diverse labour market. IV. The analysis of the possibility of adjusting the forms and standards of education to the needs of the labour market, including the analysis of legal articles. The study concerned in particular: indicating the legal possibilities and restrictions concerning the adjustment of the forms and standards of education to the needs of the labour market; determining the employers contribution in the process of adjusting the forms and standards of education to the needs of the labour market; determining the course of changes in standards of education in order to adjust them to the employers needs; the evaluation of the possibility of adjusting the forms and standards of education to the constantly changing demands of the knowledge-based economy; determining the coincidence of expectations of university workers, students, graduates and entrepreneurs with the propositions of changes in the standards of education Research methods used in the study The present report was worked out on the basis of the results of a study carried out in the Polish academic environment and among Polish entrepreneurs. Following methods were used within the framework of the study: 1) individual in-dept interviews (IDI) with pro-vice chancellors for education 2) individual in-dept interviews (IDI) with deputy deans for education 3) individual in-dept interviews (IDI) with the representatives of the Academic Entrepreneurship Incubators, Centers for Technology Transfer and Career Offices 4) individual in-dept interviews (IDI) with entrepreneurs 5) individual in-dept interviews (IDI) with the representatives of the employers organizations 6) focus-group interviews with the university graduates 7) computer assisted web interviewing (CAWI) of students 8) examination of the university students and graduates Internet forums 9) computer assisted telephone interviews (CATI) with vice-chancellor for didactics 10) computer assisted telephone interviews (CATI) with deans for didactics 11) computer assisted telephone interviews (CATI) with entrepreneurs 12

13 2.4. Juxtaposition of the main results of the study with reference to the 4 areas: Re 1. The identification of the level of adjusting the education provided in the fields of study examined as well as the standards of education assigned to them (identical for all universities) to the employers expectations. The adjustment of the programs of education and competence gained by the students during their studies is an important aspect of preparing students for entering the labour market and the needs of the employers. Therefore, the entrepreneurs were asked for their opinion as they are the ones who usually review the level of students preparation and compare it with their own expectations. The entrepreneurs are most interested in professional experience of their future employees, that is why they call for obligatory traineeships/internships which would prepare students for work in their future professions. They are also in favour of increasing the number of classes devoted to practical exercises at the cost of theoretical classes. The entrepreneurs indicated also the need for adjustment of the curriculum to the needs of the local labour market, modernization of the methods of education as well as development of the graduates soft skills. Unlike the representatives of the university authorities, the entrepreneurs pay attention especially to professional experience, professional skills and, to a lesser degree, flexibility and soft skills. Re 2. The evaluation of the standards of education of technical, mathematical and environmental fields of study within the scope of their realization at universities. The standards of education are one of the most important aspects affecting the students preparation for entering the labour market. The implementation of the standards is the responsibility of the universities, therefore the opinion of the university workers about their effectiveness is of much significance. According to the university workers (deputy deans and pro-vice chancellors), the standards are adjusted to the employers expectations positive answers constituted even 83% of all answers in case of electrical engineering and 78% in case of landscape architecture. Nevertheless, there are also some fields of study which are thought not to answer the expectations of the employers, such fields of study are: biotechnology, biomedical engineering, materials engineering, mechanics and mechanical engineering, mechatronics, food technology and human nutrition as well as design. The university workers tend to respond that the majority of standards require changes because of their slight adjustment to the labour market such an opinion is represented by the definite majority of respondents. Only 6% of them believe that the standards should not be changed in case of such fields of study like: materials engineering, automatic control engineering and robotics, biotechnology, electrical engineering and physics or engineering physics. There was observed a considerable difference between the opinions of students and university workers. According to the students, the curriculum, i.e. also the standards of education, is not very useful in the future work and should undergo some changes. 13

14 The standards of education/curriculum content constitute one of the key elements in the process of preparing students for entering the labour market. They are responsible for educating the students and gaining experience by them. Therefore they play a significant role in this process. While employing the university graduates, the entrepreneurs pay attention especially to their professional skills and experience. The analysis of the empirical material reveals that the fields of study which, according to the university workers, require most changes are: materials engineering, automatic control engineering and robotics, biotechnology, electrical engineering and physics and engineering physics. By contrast, the entrepreneurs indicate that students of such fields of study like mechanics and mechanical engineering, building engineering, environmental protection, automatic control engineering and robotics, electrical engineering and electronics or communications are especially poorly prepared for work in their companies. It is worth noticing that in the case of mechanics and mechanical engineering the opinion about the poor preparation of graduates is based on the employers own experience as they hire people who have graduated from this fields of study. The standards that are adjusted to the labour market to the least degree are: no possibility of adjusting the curriculum flexibly to the needs of the local labour market, insufficient number of classes devoted to practical exercises and traineeship, no possibility of gaining relevant qualifications during the studies, ineffective division into first and second cycle studies, insufficient number of core subjects, unnecessary engineering thesis. According to the university workers, i.e. the pro-vice chancellors, the changes in the standards of education should concern first of all graduates skills and not the subjects realized by the university. The changes should concern also the restrictions of the standards of education to the core curriculum and assuring the university absolute freedom in determining the curricula for individual fields of study, reducing the number of fields of study mentioned in the standards and lesser specialization of them as well as limiting the standards of education to the first cycle studies. Additionally, the theses written by the students of the first and second cycle studies should be replaced with a project work or a qualifying test. The universities should also have right to specialize in the fields of study that would correspond to the local market needs as well as the knowledge and experience of the teaching staff. There was made also a demand for increasing the number of classes devoted to practical exercises, reducing disproportions between various fields of study in terms of the number of obligatory classes as well as standardizing the standards of education of the same core subjects in various fields of study. The students call for subjects that would present the actual knowledge from a given field and would be useful in terms of their future work. They mentioned also that they would benefit from the possibility of gaining specific qualifications during their studies as well as from increasing the number of classes devoted to practical exercises and traineeships as well as the possibility of adjusting the curriculum to the individual needs of the students. The respondents emphasized also that is happens that they have classes much earlier than lectures, which means that they are not able to learn theory and gain practice simultaneously. The students are in favour of introducing classes during which they would be taught soft skills. They would like also to change the order of the subjects realized from general to specific ones. 14

15 There are also other factors, other than the standards of education, that influence the effects of education. According to the pro-vice chancellors, such factors include students access to specialist equipment as well as cooperation with entrepreneurs on the realization of the curriculum. The respondents indicated that other aspects such as young teaching staff open to new technologies, knowledge and skills of the student candidates, inspections of the State Accreditation Committee as well as the number of teachers to every student also have a considerable impact on the effects of education. The respondents emphasized also the significance of legal regulations in an effective education. Re 3. The demand for work in the light of global and regional needs of the economy, the entrepreneurs plans and models of education. Today s higher education is subject to dynamic changes and its role is no more limited only to training and research. The higher education and, at the same time, the institutions of higher education have new aims. The main challenges related with the models of education are: diverse ambitions of young people, quality of education, effectiveness of the methods of education, diversification of the aims of education as well as increasing the access to higher education. Polish universities can draw on the support provided by the European Commission. They can make use of the thematic networks offered as well as of the Curriculum Development Projects which enable to reinforce the quality of the higher education teaching, upgrade the teaching methods as well as update the curriculum content offered to students. In accordance with the principles of the program Tunning Educational Structures in Europe and with reference to the fields of study examined one could, among others, define the universally accepted professional profiles and effects of education paying special attention to general and subject competence, increase the transparency of the structure of education as well as work out and exchange information concerning the creation of programs. Re 4. The analysis of the possibility of adjusting the forms and standards of education to the needs of the labour market, including the analysis of legal articles. The entrepreneurs have virtually no significant influence on adjusting the forms and standards of education to the needs of the labour market. Their impact is rather indirect as they employ graduates with specific competence obtained during specific fields of study. The employers consultations with the representatives of universities and career offices are insufficient, although their significant role is emphasized. The expectations of employers, university workers, graduates and students coincide as to the propositions of changes in the standards of education. These changes include especially increasing the flexibility in adjusting the curriculum content to the constantly changing needs of the labour market as well as the possibility of flexible adjusting the standards of education to the actual students knowledge in a given field. The entrepreneurs, university workers, graduates and students tend to assess the possibility of adjusting the forms and standards of education to the constantly changing demands of the knowledge-based economy in a long-term perspective rather negatively. The forms 15

16 of education have become more flexible through, for example, introducing bachelor s and engineering degrees. However, the standards of education remain stiff and do not allow to react to the changes in the students actual knowledge and the labour market. The dynamics of changes in the economy sector is significant, while the standards often become outdated. In the case of the curriculum, the emphasis should be put on practical knowledge and traineeships/internships. It should also focus on the effects of education, i.e. the competence which students should possess after finishing a given subject and possibility of applying their skills in a professional environment. In order to use his or her potential and opportunities to the fullest, the student has to be active and independent in learning, formulating meanings and notions as well as in multilateral development of his or her personality. It is necessary to harmonize the positions of the academic and entrepreneurs environment. The universities should have access to the labour market surveys acknowledging demographic forecasts as well as the preferences of the student candidates and entrepreneurs. 16

17 3. WPROWADZENIE W gospodarce opartej na wiedzy celem szkolnictwa wyższego jest nie tylko wiedzy podnoszenie wykształcenia, ale również przygotowanie kadr dla potrzeb gospodarki, społeczeństwa oraz administracji publicznej. Zadanie to powinno być realizowane nie tylko poprzez dostarczanie studentom wiedzy, ale także kompetencji, które stanowią dynamiczne połączenie wiedzy, umiejętności praktycznych oraz postaw. W kształceniu współczesnej uczelni ważne jest przekazanie umiejętności niezbędnych do odnalezienia się w środowisku pracy oraz kształtowanie postaw umożliwiających prawidłowe wykonywanie pracy oraz funkcjonowanie w społeczeństwie. Coraz trudniej jest mówić o kształceniu na potrzeby określonych zawodów. W dzisiejszej gospodarce nowe zawody powstają na styku wielu dotychczasowych specjalności. Absolwenci uczelni powinni być nie tyle przygotowani do wykonywania konkretnego zawodu, ale zdolni do wykorzystania swoich kompetencji na zmieniającym się rynku pracy. Absolwentów uczelni powinna zatem cechować zatrudnialność. Prawidłowo skonstruowane oraz realizowane programy studiów umożliwiają studentom zdobycie kwalifikacji oraz kompetencji, które umożliwią zdobycie zatrudnienia zgodnego z kierunkiem wykształcenia. Efekty kształcenia przygotowania zawodowego, które student zdobywa w trakcie studiów ważą o tym, na ile jest on zdolny, aby być konkurencyjnym na rynku pracy po ich zakończeniu. Aby ocenić, w jakim stopniu obecna oferta edukacyjna uczelni oraz regulowane przez Państwo standardy kształcenia spełniają oczekiwania pracodawców w poniższym raporcie odpowiadamy na następujące pytania: Jakie kompetencje są pożądane przez rynek pracy wobec absolwentów poszczególnych kierunków studiów? Jakie kompetencje faktycznie posiadają absolwenci tych kierunków? Jak dobór metod kształcenia wpływa na przygotowanie absolwentów do działania w gospodarce opartej na wiedzy? Przebadaliśmy nie tylko opinie pracodawców ale również opinie absolwentów i środowiska akademickiego (w tym studentów) na temat obowiązujących standardów kształcenia oraz ich dostosowania do potrzeb dzisiejszej gospodarki. W ramach realizowanego przez uczelnie kształcenia formalnego możliwe jest prowadzenie wykładów, seminariów, ćwiczeń w różnej postaci oraz kierowania studentów na praktyki w środowisku pracy. Odpowiedni dobór metod kształcenia niezbędnych dla zapewnienia pożądanych efektów jest kluczowy dla osiągnięcia zakładanych celów edukacyjnych. W ramach przeprowadzanych badań wykazujemy dobre praktyki w szkołach wyższych w zakresie organizacji aplikacji i zajęć, które zapewniają studentom nie tylko wiedzę, ale również umiejętności praktyczne cenione przez pracodawców. Wpływ na to, na ile efekty kształcenia dostosowane są do wymogów rynku pracy ma szereg czynników. Ich waga i znaczenie były jednym ze zdefiniowanych obszarów badawczych. Na kształt programów studiów oferowanych przez uczelnie wpływ ma szereg uwarunkowań. Główne to kryterium stanowią przepisy prawa, takie jak: ustawa prawo o szkolnictwie wyższym i standardy 17

18 kształcenia. Poza nimi na kształt programu studiów mogą wpływać jednak i inne uwarunkowania, takie jak: sytuacja kadrowa uczelni, finansowanie, oczekiwania rynku pracy, kandydatów na studia itp. Oceniliśmy, w jakim stopniu poszczególne uwarunkowania wpływają na kształt programu a tym samym, w jakim zakresie wpływają one na ostateczny kształt programów studiów. Na podstawie tej oceny wskazujemy najistotniejsze czynniki mające wpływ na organizację kształcenia oraz sygnalizujemy rozwiązania, które mogą motywować uczelnie do budowy programów studiów zapewniających kompetencje pożądane przez rynek pracy. Kolejnym istotnym czynnikiem mającym wpływ na to, czy oferowane w uczelniach programy studiów pozwolą uzyskać pożądane na rynku pracy efekty kształcenia jest dobór metod kształcenia przekazywania wiedzy. W nowoczesnej edukacji coraz większe znaczenie odgrywa kształcenie nakierowane na studenta. Takie właśnie podejście do znalazło silne umocowanie poprzez wpisanie do priorytetów Procesu Bolońskiego. Masowość kształcenia, rozszerzenie dostępności do szkolnictwa wyższego niesie ze sobą nowe wyzwania, zwłaszcza dla metodyki prowadzonych zajęć. Nawet najlepszy program, aby umożliwić zrealizowanie zakładanych efektów nauczania, musi wykorzystać odpowiednie metody kształcenia, duże w tym znaczenie odgrywa efektywność prowadzonych zajęć. Poza tradycyjnymi wykładami, seminariami oraz ćwiczeniami w uczelniach na całym świecie w coraz większym stopniu kształcenie realizuje się w formie zajęć e-learningowych, projektów, czy praktyk w środowisku pracy. Proponując zmiany w modelu kształcenia na poziomie szkolnictwa wyższego mieliśmy na uwadze zarówno globalne trendy w zakresie modelu przekazywania wiedzy, jak również perspektywy rozwoju rynku pracy. Proponowane rozwiązania uwzględniają trendy rozwojowe związane z modelem kształcenia m.in. połączone z wprowadzaniem Krajowych Ram Kwalifikacji, przyswajają nowatorskie rozwiązania wypracowane w ramach kierunkowych sieci tematycznych, np. w ramach projektu Tuning Educational Structures in Europe, biorą pod uwagę zewnętrzne oceny raporty OECD, Banku Światowego, czy UNESCO dotyczące szkolnictwa wyższego w Polsce. Jakość kształcenia zależy między innymi od prawidłowego zaprojektowania programu studiów oraz doboru metod nauczania. Odpowiednie skonstruowanie standardów kształcenia i programów studiów umożliwi nie tylko przygotowanie kadr dla przedsiębiorstw działających dzisiaj na rynku, ale umożliwi zabezpieczenie zasobów ludzkich dla przyszłego społeczeństwa. 18

19 4. OPIS METODOLOGII BADANIA 4.1 Cel i obszar badania Celem głównym badania było zidentyfikowanie braków lub niedostosowania w zakresie wiedzy (treści programowych), umiejętności (zakresu i stopnia opanowania) oraz cech postawy absolwenta, ważnych z punktu widzenia oczekiwań pracodawców. Badaniem zostało objętych 27 kierunków technicznych, matematycznych i przyrodniczych. Wśród badanych kierunków trzy należą do tych, dla których Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego nie określiło jednolitych standardów kształcenia są one bowiem określane przez uczelnie prowadzące dany kierunek. Tabela 1. Lista kierunków objętych badaniem Kierunki przyrodnicze (w tym leśne, rolnicze i weterynaryjne) Kierunki matematyczne (w tym fizyczne i chemiczne) Kierunki techniczne 1. Biotechnologia 2. Architektura krajobrazu 3. Ochrona środowiska 4. Technologia żywności i żywienie człowieka 5. Chemia 6. Fizyka 7. Fizyka techniczna 8. Biofizyka 9. Automatyka i robotyka 10. Budownictwo 11. Energetyka 12. Geodezja i kartografia 13. Elektronika i telekomunikacja 14. Elektrotechnika 15. Lotnictwo i kosmonautyka 16. Informatyka (inżynierska) 17. Inżynieria chemiczna i procesowa 18. Inżynieria materiałowa 19. Inżynieria środowiska 20. Inżynieria biomedyczna 19

20 21. Mechanika i budowa maszyn 22. Mechatronika 23. Wzornictwo 24. Technologia chemiczna 25. Teleinformatyka 26. Technologia ochrony środowiska 27. Transport RAZEM 27 kierunków Obszar badawczy prezentujemy w formie ram pojęciowych. Adekwatne określenie obszaru badawczego i sformułowanie czytelnych założeń 1 stanowiło wstępny warunek powodzenia badania, którego efektem jest przedstawiona w niniejszym Raporcie diagnoza stanu faktycznego oraz rekomendacje pozwalające na zwiększenie skuteczności i trafności działań stanowiących przedmiot badania. Schemat 1. Ramy pojęciowe. Wybór 10 standardów kształcenia kierunków najmniej dopasowanych do potrzeb rynku pracy Czynniki wpływające na dopasowanie standardów kształcenia do potrzeb rynku pracy Możliwości dostosowania form kształcenia i standardów kształcenia do potrzeb rynku pracy Popyt na pracę Efektywność kształcenia Współpraca przedsiębiorstw i sektora nauki Kształcenie pozaformalne Organizacyjne: proces opracowywania standardów) Prawne: Ustawa o Szkolnictwie Wyższym Zewnętrzne: dynamika zamian w gospodarce Kompetencje społeczne: Międzynarodowe trendy w zakresie modelów kształcenia zgodność oczekiwań grup zainteresowanych: przedsiębiorców, pracowników uczelni, absolwentów, studentów współpraca między grupami zainteresowanymi 1 Założenia te będą weryfikowane w toku prowadzonego badania. 20

21 4.2 Metody badawcze Niniejszy raport został opracowany na podstawie wyników badania dokonanego w polskim środowisku akademickim i wśród polskich przedsiębiorców. W ramach badania przeprowadzone zostały: 1) indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z prorektorami właściwymi ds. kształcenia, 2) indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z prodziekanami właściwymi ds. kształcenia, 3) indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z przedstawicielami Akademickich Inkubatorów Przedsiębiorczości, Centrów Transferu Technologii, Biur Karier, 4) indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z przedsiębiorcami, 5) indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z przedstawicielami organizacji pracodawców, 6) fokusy z absolwentami studiów, 7) ankieta internetowa nadzorowana przez system komputerowy (CAWI) skierowana do studentów, 8) badanie forów internetowych wśród absolwentów i studentów, 9) telefoniczne wywiady wspomagane komputerowo (CATI) z rektorami ds. dydaktyki, 10) telefoniczne wywiady wspomagane komputerowo (CATI) z dziekanami ds. dydaktyki, 11) telefoniczne wywiady wspomagane komputerowo (CATI) z przedsiębiorcami. Szerokie spektrum badawcze umożliwiło ukazanie tego zagadnienia wieloaspektowo, z perspektywy różnych grup społecznych uczestniczących w procesie dydaktycznym w zakresie szkolnictwa wyższego w Polsce. Poniżej krótko przedstawiamy każdą z zastosowanych metod badawczych. 1) indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z prorektorami właściwymi ds. kształcenia Przeprowadzono 6 wywiadów, w tym 2 na dużych uczelniach publicznych, 2 na małych uczelniach publicznych, 2 na uczelniach niepublicznych. Prorektorzy byli wybierani losowo z listy uczelni prowadzących przynajmniej jeden kierunek z każdej kategorii: technicznych, matematycznych i przyrodniczych. 2) indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z przedstawicielami Akademickich Inkubatorów Przedsiębiorczości, Biur Karier, Parków Technologicznych Przeprowadzono 10 wywiadów na różnych uczelniach, w tym: 4 wywiady w Akademickich Inkubatorach Przedsiębiorczości, 3 wywiady w Akademickich Biurach Karier, 3 wywiady z Parkach Technologicznych. Do badania wybrani zostali przedstawiciele prężnie działających instytucji, zainteresowani tematem badania. Dobór był dokonywany w oparciu o informacje dostępne w Internecie oraz rozmowy telefoniczne. 3) indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z przedsiębiorcami Przeprowadzono 15 wywiadów z przedsiębiorcami, w tym: 6 wywiadów z przedstawicielami małych przedsiębiorstw, 6 wywiadów z przedstawicielami średnich przedsiębiorstw i 3 wywiady z przedstawicielami dużych przedsiębiorstw. Przedsiębiorcy byli wybierani losowo. Dobór przedsiębiorstw do wywiadów będzie zorganizowany tak, by możliwe było wyciąganie wniosków dla każdego z 27 badanych kierunków osobno. 21

22 4) indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z przedstawicielami organizacji pracodawców Przeprowadzono 6 wywiadów z przedstawicielami różnych organizacji pracodawców: 2 wywiady w ogólnopolskich organizacjach pracodawców oraz 4 wywiady w dwóch różnych organizacjach pracodawców o zasięgu regionalnym. Zaproszenia do badania zostały wysłane do kierownictwa organizacji pracodawców. 5) fokusy z absolwentami studiów Przeprowadzono 2 fokusy z absolwentami badanych kierunków studiów. Ze względu na miejsce prowadzonego fokusu uczestnicy tychże w większości byli absolwentami uczelni warszawskich. 6) ankieta internetowa nadzorowana przez system komputerowy (CAWI) skierowana do studentów W ramach badania CAWI na portalu zamieszczona została ankieta internetowa. Założyliśmy wypełnienie ankiety przez studentów i przedstawicieli samorządów studenckich na poziomie 200. Pomimo licznych prób popularyzacji badania poprzez samorządy studenckie, Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości, fora internetowe wypełnione zostały 184 ankiety, co stanowi 92% zakładanej próby. Dla kierunków osiągnięto zakładany wynik 5 wypełnionych ankiet. 7) badanie forów internetowych wśród absolwentów i studentów Badanie forów internetowych polegało na moderowaniu na ich forum wśród studentów i absolwentów badanych kierunków dyskusji na temat oceny standardów kształcenia. Badanie internetowe nie było badaniem reprezentatywnym w statystycznym sensie, jednakże dostarczyło cennego materiału do analiz jakościowych. 8) telefoniczne wywiady wspomagane komputerowo (CATI) z prorektorami ds. dydaktyki Zastosowano dobór pełny, tzn. podjęto próbę przeprowadzenia wywiadów ze wszystkimi prorektorami ds. dydaktyki w szkołach wyższych prowadzących przynajmniej jeden badany kierunek. 9) telefoniczne wywiady wspomagane komputerowo (CATI) z dziekanami ds. dydaktyki Dla celów analitycznych stworzona została baza dziekanów ds. dydaktyki wszystkich szkół wyższych prowadzących badane kierunki studiów. Baza została podzielona na grupy (warstwy). Każda warstwa odpowiadała jednemu kierunkowi. W każdej z nich wylosowanych zostało 20 dziekanów, z którymi przeprowadzone zostały wywiady. Wyjątkiem były kierunki prowadzone w mniej niż 20 szkołach wyższych w tym przypadku zastosowano próbę pełną, czyli przeprowadzono wywiady ze wszystkimi prodziekanami ds. dydaktyki. 10) telefoniczne wywiady wspomagane komputerowo (CATI) z przedsiębiorcami Próba była losowana z bazy przedsiębiorstw. Baza została podzielona na warstwy wg wielkości przedsiębiorstwa (do 49 pracowników przedsiębiorstwa małe, od 50 do 249 pracowników przedsiębiorstwa średnie, powyżej 250 pracowników przedsiębiorstwa duże). W każdej warstwie zostało wylosowanych 150 przedsiębiorstw, z którymi prowadzono wywiady. Były one prowadzone z osobami odpowiedzialnymi za rekrutację nowych pracowników. 22

23 5. WYNIKI BADAŃ 5.1 Wyzwania szkolnictwa wyższego w zakresie modelu kształcenia Sytuacja szkolnictwa wyższego w Polsce zmieniła się diametralnie na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci. Jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych studia prowadzone były w znacznej większości na uczelniach państwowych a kształceniem na poziomie wyższym objęte było tylko 12,9% młodzieży (GUS dane brutto za rok akademicki 1990/1991). Obecnie dostęp do szkolnictwa wyższego jest znacznie szerszy. Zróżnicowana oferta uczelni prywatnych oraz szkoły wyższe powstające poza największymi miastami akademickimi umożliwiły zdobycie wyższego wykształcenia grupom młodzieży, które z różnych powodów nie miały wcześniej możliwości kształcenia na poziomie wyższym. W efekcie tego w roku akademickim 2007/2008 współczynnik skolaryzacji na poziomie szkolnictwa wyższego wynosił już 51,1%. Trend obserwowany w Polsce od kilkunastu lat jest zależny od tendencji globalnych. Szkolnictwo wyższe w Europie i świecie ulega dynamicznym przemianom. Współczynniki skolaryzacji dynamicznie wzrastają nie tylko w Polsce, ale również w pozostałych krajach OECD, w niektórych krajach Europy Zachodniej osiągają już wartość 70%. Przyczyną tego zjawiska jest nowa rola szkolnictwa wyższego nieograniczająca się dzisiaj do kształcenia i badań naukowych. W społeczeństwie wiedzy szkolnictwo wyższe ma bardzo ważną rolę do odegrania. Zadaniami uczelni w takim społeczeństwie jest tworzenie potencjału intelektualnego, od którego zależy powiększanie i stosowanie wiedzy. Kapitał intelektualny państwa jest jednym z kluczowych czynników determinujących rozwój gospodarczy m.in. poprzez zwiększanie wydajności pracy. Jak pokazują szacunki OECD wydłużenie kształcenia o rok przekłada się w perspektywie długofalowej na wzrost produkcji gospodarczej na poziomie 6%. Dla indywidualnej osoby uzyskanie wyższego wykształcenia powoduje wyższy dochód w perspektywie całego życia (średnio o 180 tys. dolarów w krajach OECD). Inwestycje w rozwój kapitału intelektualnego przekładają się bezpośrednio na konkurencyjność gospodarki. Coraz ważniejszą rolę odgrywa relacja uczelni ze środowiskiem społeczno-gospodarczym. Rolą uczelni jest również kreowanie swojego otoczenia np. poprzez transfer technologii, transfer kadr naukowych, czy przygotowanie absolwentów. Nowe cele stojące przed szkolnictwem wyższym stawiają jednocześnie szereg wyzwań jego instytucjom. Do głównych wyzwań związanych z modelem kształcenia należą: zróżnicowane ambicje młodzieży podejmującej studia, jakość kształcenia, efektywność metod kształcenia, zróżnicowanie celów kształcenia oraz zwiększanie dostępności szkolnictwa wyższego. Umasowienie kształcenia wiąże się z tym, że na uczelnie trafiają studenci o bardzo różnym poziomie wiedzy i kompetencjach. W tak dużej grupie młodzieży podejmującej edukację na wyższym poziomie znajdują się studenci o różnym poziomie intelektualnym, aspiracjach, możliwościach i mentalności. Uczelnie muszą więc szerzej otworzyć się na studenta. Dziś w systemie szkolnictwa wyższego kształcona jest młodzież, która kilkanaście lat temu nie miałaby możliwości ukończenia takich studiów. Metody kształcenia, które sprawdzały się dziesięć lat temu dziś niekoniecznie przyniosą rezultaty w postaci wiedzy i kompetencji, które studenci powinni posiąść. Uczelnie powinny odpowiedzieć sobie na pytanie, jakich studentów widzą na swojej uczelni, sformułować cele kształcenia i dobrać doń metody, które umożliwią studentom ich osiągniecie. Uczelnie nie mogą jednak ograniczać się tylko i wyłącznie do biernego 23