Człowiek i przyroda w poezji Jana Twardowskiego

Transkrypt

1 Науковий вісник Волинського національного університету імені Лесі Українки УДК I. Rudziewicz profesor, doktor habilitovany Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztyni Człowiek i przyroda w poezji Jana Twardowskiego Robotę wykonano w Uniwersyteti Warmińsko-Mazurski w Olsztyni W artykule przedstawiono twórczość Jana Twardowskiego z uwzględnieniem dwóch wiodących tematów jego poezji. Poeta pisze przeważnie o ludziach, których widział, spotykał, dostrzegając ich zalety i wady, nie krytykując i nie wyśmiewając, a przede wszystkim kochając i otaczając opieką. Ważnym tematem jest też dla Twardowskiego przyroda, która otaczając ludzi na nich wpływa, pomaga i wychowuje. Słowa klucze: poezja, wiodące tematy, człowiek, zalety i wady, miłość i opieka, jej piękno i wpływ. Рудзевич І. Людина і природа у поезії Яна Твардовського. У статті представлено творчість Яна Твардовського з позицій двох основних тем його віршів. Поет насамперед пише про людей, яких бачив, зустрічав, відмічаючи їхні позитивні риси і пороки, не критикуючи і не висміюючи, підкреслюючи любов і повагу до них. Важливою темою для Твардовського є природа, яка оточує людей, впливає на них і виховує. Ключові слова: поезія, аналіз, основні теми, людина, пороки й достоїнства, середовище, вплив природи на людину. Рудзевич И. Человек и природа в поэзии Яна Твардовского. В статье представляется творчество Яна Твардовского с точки зрения двух основных тем его стихов. Поэт прежде всего пишет о людях, которых видел, встречал, отмечая их положительные качества и пороки, не критикуя и не высмеивая, подчеркивая любовь и уважение к ним. Важной темой для Твардовского является природа, которая окружает людей, влияет на них, помогает и воспитывает. Ключевые слова: поэзия, анализ, основные темы, человек, пороки и достоинства, окружающая среда, влияние природы на человека. Rudziewicz I. Man and Nature in Jan Twardowski s Poetry. In the article presented was Jan Twardowski s output into account two leading themes of his poetry. The poet usually writes about the people he had seen, encountered, perceiving virtues and vices, not criticizing and not ridiculing them but, above all, loving and surrounding them with care. Nature is also an important theme for Twardowski. While surrounding people it also affects them, helps and bring them up. Key words: poetry, leading, themes, man, virtues and vices, love and care, nature, its beauty and influence. Formułowanie zagadnienia naukowego. Od wielu lat obserwuje się w literaturze polskiej, rosyjskiej, a nawet światowej wzmożone zainteresowanie tematyką religijną, tym co sakralne, problemami wiary, stosunkiem człowieka do sacrum. Na tej fali ogólnego zaciekawienia motywami, sakralnymi ogromną popularność zdobyła nie tylko w Polsce poezja księdza Juana Twardowskiego ( ), który pierwsze swoje wiersze napisał już w szkole średniej. Były one nawet publikowane w «pismach podrzędnych, młodzieżowych», jak określa sam Autor. Po ukończeniu gimnazjum matematyczno-przyrodniczego im. T. Czackiego w Warszawie były studia polonistyczne, a potem nauka w Konspiracyjnym Seminarium Duchownym zakończone święceniami kapłańskimi w 1948 roku. Od 1933 roku Twardowski redagował dział «Poradnik literacki» w «Kuźni Młodych», a od 1960 roku do końca życia był rektorem w klasztorze Sióstr Wizytek przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, współpracując od 1945 roku z «Tygodnikiem Powszechnym». Treść merytoryczna. Pierwszy poetycki tomik «Powrót Andersena» ukazał się w 1937 roku w bardzo małym nakładzie (40 egzemplarzy). «Moje wiersze wspomina Autor były bezpośrednie, proste, szczere. Niewiele z nich ocalało. Uważam, że były bardzo słabe. Zdaje sobie sprawę, że są dziś trochę staroświeckie, z innej epoki» [1]. W czasie okupacji był Twardowski związany z Armią Krajową, brał udział w powstaniu warszawskim i pisał wiersze, które były publikowane w krakowskim piśmie konspiracyjnym. Treść ich była związana z wojną, okupacją niemiecką śmiercią, gdyż wtedy «człowiek poruszał się na granicy między śmiercią a życiem» [1, 240]. 94 Rudziewicz I., 2011 Статтю подано в авторській редакції.

2 Філологічні науки. Літературознавство. 11, 2011 Po wojnie przez wiele lat Twardowski pisał praktycznie do szuflady, bo temat wiary «przez długi czas w literaturze prawie nie istniał» [2]. Czasami pojedyncze utwory ukazywały się na łamach «Tygodnika Powszechnego» ( ). Dopiero od 1980 roku w różnych wydawnictwach zaczęto wydawać w bardzo dużych nakładach kolejne tomiki poezji Twardowskiego, które zyskiwały niezwykłą popularność, były czytane, cytowane, śpiewane, analizowane, studiowane. Szczególne zainteresowanie wzbudziły wśród ludzi młodych, którzy odkrywali w nich wartości duchowe i allocentryczne, dotyczące stosunków międzyludzkich. Autor ujmował ich prostotę w mówieniu o rzeczach ważnych, wielkich, istotnych, łatwością czytania i pojmowania, dokładnością w przedstawieniu świata, ogromną odpowiedzialnością za każdą istotę, każde żyjące stworzenie, a nie tylko za drugiego człowieka. «Jestem wzruszony tym, że czytują mnie ludzie młodzi podkreślał poeta że te wiersze trafiają do młodych» [1, 113], gdyż «wiersz jest jednym ze środków porozumiewania się z drugim człowiekiem, nie każdym człowiekiem, bo nie każdy lubi wiersze Wierszem dosłownie szukam przyjaciela, wzajemności» [3]: pisać wiersz niczyj dla wszystkich jak zabawny byczek co podchodzi z bliska być biedronką co uklękła w słońcu bez adresu imienia nazwiska [4]. W poetyckich dokonaniach Twardowskiego zwraca uwagę niezwykła zwięzłość wypowiedzi, szczerość, bezpośredniość, prostota języka i środków artystycznych. W jego liryce występują różnorodne chwyty retoryczne, porównania, metafory, instrumentacja głoskowa, pytania retoryczne i inne figury, które pomagają mówić o miłości, ludziach, przyrodzie, nadziei i wierze. Jego utwory są zawsze związane z osobistymi przeżyciami, rozmyślaniami o ludziach i otaczającej ich przyrodzie, refleksjami na temat życia i śmierci. W swoich wypowiedziach Autor stale podkreślał, że pisał i opowiadał «o wsi, lesie, dzieciach, które uczyłem, kościołach, przyrodzie, jaka mnie otaczała w sposób bardzo osobisty», a wszystkie swoje utwory «traktowałem trochę jak poetycki pamiętnik, notujący spostrzeżenia, przeżycia, refleksje, wspomnienia, trochę jak listy do najbliższych lub zwierzenia» i w swojej większości wiersze były «rozmowami z Panem Bogiem. Były związane z moimi przeżyciami człowieka wierzącego, któremu Bóg towarzyszy» [1, ]. po prostu usiądę przy panu i zwierzę swój sekret że ja, ksiądz, wierzę Panu Bogu jak dziecko (s. 28). Występujące u Twardowskiego motywy religijne, rozważania o problemach wiary, przeżyciach duchowych są nasycone autentyzmem, bo wiersze, uważa poeta, są «głoszeniem Ewangelii w nieco inny sposób przez własne przeżycie, wzruszenie, uczucie, a nie powtarzanie stereotypów» [2, 111]. Wiersz u Twardowskiego jest bliski modlitwie bardzo osobistej, intymnej, takiej od serca, gdzie wyrażane są prośby, pytania i podziękowania swoimi słowami, gdzie są zawarte wyłączne, jedyne, indywidualne refleksje, rozmyślania medytacje. Jest to niepowtarzalna rozmowa, relacja o stanie ducha, o rozterkach i radościach, kłopotach i łaskach, pojawiających się problemach życiowych i paradoksach codzienności. ale Stukam do nieba proszę o wiarę ale nie taką byle jaką taką co liczy gwiazdy a nie widzi kury taką jak motyl na jeden dzień zawsze świeżą bo nieskończoną taką co biegnie jak owca za matką nie pojmuje ale rozumie (s. 212). Występujące w utworach Twardowskiego dylematy, moralne rozterki nie zawsze są związane z religią, wiarą, sumieniem. Są one ogólnoludzkie, dotyczące każdego człowieka, który istnieje, myśli przeżywa, czuje. O takich ludziach spotykanych codziennie, widzianych na ulicy, znajomych i nieznajomych poeta 95

3 Науковий вісник Волинського національного університету імені Лесі Українки pisze, gdyż każdy «człowiek jest po to, żeby kochać człowieka, a nie po to, by tego zabraniać». Wszyscy ludzie zasługują na miłość, której potrzebują, której poszukują, do której dążą, bo miłość nadaje sens życiu, potwierdza wartość własnego istnienia, pomaga zaakceptować rzeczywistość i swoje w niej miejsce. Nie wszyscy jednak potrafią dostrzec miłość, zauważyć ją, odszukać w tłumie, cierpliwie wypatrywać i przyjąć z radością, gdyż prawdziwa miłość «to walka z własnym egoizmem», walka «o bycie dla kogoś, nie tylko dla siebie» [2, 297]. Noc gwiazdę przyprowadza smutek białą brzozę miłość niesie w ofierze czystego baranka spokój samotność mrówek gdy wszystkie są razem (s. 180). Poeta uczula ludzi na różnorodne i zróżnicowane odmiany i przejawy miłości, której stale trzeba się uczyć, pielęgnować ją, podtrzymywać, rozpoznawać i odwzajemniać. Kochamy niezależnie od tego, co miłość przynosi, przyjmujemy wraz z nią nie tylko radość i szczęście, ale również ból, trud, cierpienie, przyjmujemy drugiego człowieka «takim jakim jest nie tylko z zaletami, ale i z wadami. Kto kocha, przyjmuje to, co dostaje, a gdy daje nie żąda wdzięczności» [2, 299]: nie ma miłości bez odpowiedzi serce zostaje dalej choć odeszło byle nie dla siebie Całują wszystkich nawet nikogo a szczęście tak jak skrzypce im starsze tym młodsze (s. 233). Twardowski wielokrotnie, szczególnie w wypowiedziach dla młodzieży podkreślał, że w życiu ludzi, każdego indywidualnego człowieka miłość jest wartością najważniejszą, która wymaga zarówno wiary, poświęcenia, jak i wytrwałej pracy, gdyż miłość «to nie tylko jest uczucie, to nie tylko zakochanie, ale to jest ciężka praca: rozumieć drugiego człowieka Miłość jest najwyższą wartością aktualną do końca życia. Młodzież miłości nie rozumie: jest ona pragnieniem dobra drugiego człowieka. Doceniam urok uczucia, jest to coś pięknego, ale nie można na nim budować» [3, 620], bo trwały związek można tworzyć w oparciu o miłość, która potrzebuje stałych i codziennych oznak uczuć. Jest miłość trudna jak sól czy po prostu kamień do zjedzenia jest przewidująca taka co grób zamawia wciąż na dwie osoby niedokładna jak uczeń co czyta po łebkach jest cienka jak opłatek bo wewnątrz wzruszenia jest miłość wariatka egoistka gapa jak jesień lekko chora z księżycem kłamczuchem jest miłość co była ciałem a stała się duchem i ta co nie odejdzie bo znów niemożliwa (s. 183). Poeta niejednokrotnie powracał do roli i znaczenia miłości w życiu każdego człowieka. «Miłość to mój temat» [2, 295] podkreślał i o niej w sposób bardzo zróżnicowany opowiadał o swojej poezji, która «jest czymś bardzo osobistym», często mówi «o cierpieniu i rozpaczy», a pokazywana w niej miłość «nie wydaje się zawsze szczęśliwa» [2, 271, 272]. Nie można jednak rezygnować z tego uczucia, bo miłość nawet nieszczęśliwa, niespełniona, bolesna nadaje sens i godność ludzkiemu życiu, gdyż «szczęściem człowieka jest być kochanym i kochać» [2, 295], a każdy z ludzi «stale za miłością tęskni. Bez niej jest sam i czuje się oszukany». Wszyscy z przekonaniem i ufnością powinni wierzyć, «że istnieje w życiu miłość» [3, 620] i tylko trzeba umieć ją dostrzec, rozpoznać, zatrzymać. Myślisz znowu się spóźnia zaraz się obrażasz marudzisz jak sikorka ta brzydsza bez czubka 96

4 Kto miłość nie znalazł już jej nie odnajdzie a kto na nią wciąż czeka nikogo nie kocha martwi się jak wdzięczność że pamięć za krótka miłość już dawno przybiegła i uklękła przy nas spokojna bo szczęście porzuciła ciasne spróbuj nie chcieć jej wcale wtedy przyjdzie sama (s. 118). Філологічні науки. Літературознавство. 11, 2011 I tylko miłość matki, która wśród wszystkich ludzi na ziemi zajmuje miejsce wyjątkowe, najbardziej istotne dla każdego, jest pewna i stała. Matka jest zawsze, otacza swoją opieką, troską i miłością niezależnie od naszego postępowania i charakteru. Do niej zwracamy się w chwilach bólu i cierpienia, troski i zwątpienia, radości i szczęścia, z ufnością i wiarą, gdyż nas nie zawiedzie, nie zdradzi, podtrzyma na duchu, zwiększy motywację do życia, działania, istnienia, miłości. a tu zwykła matka jej nos okulary i pacierz na stole moczopędna pietruszka z selerem sałatka i bardzo ludzka miłość z romantycznym początkiem z krzyżykiem na końcu bez środka (s. 222). Twardowski wierzy w człowieka, widzi i docenia przede wszystkim w ludziach dobro, choć nie neguje i nie ukrywa wad, ułomności, zła. Jest pełen wiary w dobroć ludzką i nawet w chwilach rozpaczy, cierpień i zwątpienia odnajduje nadzieję na odmianę losu, a życie, niezależnie od przeciwności, zasługuje na pochwałę, bo «na świecie jest więcej dobra niż zła» [3, 620]. Poeta pisze o ludziach, których znał, widział, spotykał, z którymi rozmawiał, dyskutował. Opisywał ich ze szczegółami, dostrzegając ich zalety i wady, cechy pozytywne i negatywne, nie krytykując i nie wyśmiewając, bo «ważne jest przede wszystkim pochylenie się nad człowiekiem osobiste przekonanie, że miłość, wiara, śmierć mają sens», zaś «sama poezja jest drogą szukania człowieka» [2, 294], którego należy szanować, poznawać, wysłuchać, zrozumieć, otaczać opieką, a przede wszystkim kochać, gdyż ludzie bardzo szybka odchodzą i nie zawsze zdążymy powiedzieć im o swoich uczuciach, marzeniach, rozterkach, planach i zamiarach. Śpieszmy się kochać ludzi tak szybko odchodzą zostaną po nich buty i telefon głuchy potem cisza normalna więc całkiem nieznośna jak czystość urodzona najprościej z rozpaczy kiedy myślimy o kimś zostając bez niego kochamy wciąż za mało i stale za późno Spieszmy się kochać ludzi tak szybko odchodzą I ci co nie odchodzą nie zawsze powrócą (s. 121). Bardzo ważne miejsce w życiu i poezji Jana Twardowskiego zajmuje przyroda, która w jego utworach «jest osobnym bohaterem. I chyba w pełni na to zasługuje» [2, 275]. Poeta wielokrotnie powracał do lat dzieciństwa i przywoływał «z pamięci nazwy roślin, kwiatów, drzew, zwierząt», gdyż «świat przyrody nie pozostaje w izolacji od człowieka. Wręcz przeciwnie: może mu pomóc nieraz bardziej niż ktoś bliski świat natury jest bardzo bliski człowiekowi» [2, 276]: pokaż nam śnieżny zawilec najmniejszy i nieostatni jaskółcze ziele co leczy kurzajki żółty żarnowiec znad morza 97

5 Науковий вісник Волинського національного університету імені Лесі Українки czerwoną smółkę jak lep na owady przylaszczkę która z różowej staje się niebieską wrotycz z zapachem na kilka metrów bławatek jak wianek i wszystkie inne boże zielska na liściach których słońce staje się pokarmem (s. 44). W sposób prosty i bezpośredni poeta wyrażał swoje przywiązanie do rodzinnej okolicy, do miejsc z lat dziecinnych, do przyrody urzekającej i tajemniczej, która kształtowała emocjonalnie i utrwalała nienaruszalne wartości ludzkiego istnienia. Pełne detali i drobiazgów, kolorów i dźwięków poetyckie opisy przyrody zawierały rzeczy znane i lubiane, konkretne miejsca i przedmioty, zapachy, barwy i głosy zapamiętane z dzieciństwa, skłaniając do pogłębionej refleksji nad życiem, sobą, otoczeniem, rzeczywistością. «Interesuje mnie, podkreśla poeta, więc wszystko: ptaki, kwiaty, owady, kamienie. I zamiast o katedrach i gotykach wolę pisać o drzewach, które mają w sobie coś ze wspomnienia raju» [5]. Bardzo dokładne obserwacje drobiazgów w świecie przyrody, opisy epizodów i szczegółów codziennego bytowania pomagały oddalić się od wszystkiego co sztuczne i oficjalne, wymuszone i nieprawdziwe, a utrwalić prawdziwe piękno i trwałe wartości. Liść porzeczki co zmienia barwę na deszczu sowa co ma oczy żółte z białymi brwiami jeżyk co nie siedzi tylko stale fruwa a kto biegnie w nieskończoność od niej się oddala las w którym przyłożono już nożyk do grzyba bekasy stale czyste co biegną po błocie księżyc co się zabawia udaje że umarł zresztą jest księżycem stanowczo za długo anioł co już nie strzeże, bo na grzech za późno nie denerwują patrzą zwyczajnie jak Niewidzialny chodzi koło mnie (s. 204). Twardowski jest poetą konkretu, piewcą drzew, roślin i zwierząt, pejzażu dzieciństwa i młodości, w którym wyraża się czysta, nieskażona żadnym złem, prawdziwa i ufna miłość i wiara dziecięca. I wiara prostych ludzi, naiwna i szczera, odnajdująca piękno w rzeczach znanych, potocznych, pejzażach bliskich i konkretnych, akceptująca rzeczywistość optymistyczną spokojną, pełnej dojrzałej nadziei. Twardowski wielokrotnie pokazuje rzeczy i zjawiska realne, pojedyncze, opisując indywidualne przejawy życia natury we wszystkich szczegółach i aspektach. Z przyrodą nierozerwalnie związany jest człowiek, który dostrzega jej piękno i bogactwo, różnorodność i mądrość. Gil zgrzyta sroka sroczy odchodzą szpaków pokolenia jelonki liżą, milczą grzyby cielę z próbówki szuka matki kręci się Ziemia bez sumienia słuchając służą i nie mówią a jeśli Jest a jeśli nie ma (s. 218). Poetycki świat Twardowskiego jest bardzo bliski współczesnemu odbiorcy, a szczególnie ludziom młodym, gdyż pokazuje ludzkie rozterki, lęki, wątpliwości i nadzieje, zachęca do walki o godność człowieka, o sens i kształt swego życia. W czasach obecnych, podkreśla poeta, «ludzie mnie czytają. Temat wiary okazał się bardzo potrzebny» [2, 110], wprowadza człowieka w dobie techniki, komputerów, maszyn w świat refleksji, zadumy, duchowych przeżyć, wartości ponadczasowych. Mówi poeta o tym w prostych, krótkich wierszach o nastawieniu antydyskursywnym, które «nie są tak bardzo wypracowane, ale może przez to są 98

6 Філологічні науки. Літературознавство. 11, 2011 bardziej bezpośrednie. Myślę, że najbardziej istotne w poezji są prostota i zwięzłość, ograniczanie się do niezbędnych słów», umiejętność «dostrzegać szczegóły, nazywać rzeczy po imieniu» [2, 239, 242]. Podsumowanie. W utworach Twardowskiego wyczuwana jest radość życia, dobro, wdzięczność za piękno, bogactwo i różnorodność otaczającej przyrody, ciepły uśmiech i dobrotliwy humor. Wiersze pokazują konkretne sytuacje i realnych ludzi w znanych warunkach, w określonym czasie i oznaczonej przestrzeni. Tworzona liryka musi być «pełna zachwytu, tęsknoty, niepokoju, smutku, zwątpienia, rozpaczy, musi właśnie uderzać w rozległą skałę ludzkich, stale autentycznych przeżyć» [6]. Młodzi co biegną gromadą dorośli co chodzą parami starzy przy końcu osobno tylko wciąż serce to samo pracuje jak pszczoła po ciemku szuka miłości w miłości przed śmiercią czystą i wielką (s. 67). Spis wykorzystanej literatury 1. Ksiądz Jan Twardowski. Autobiografia. Myśli nie tylko o sobie. T. 1 : Smak dzieciństwa / opracowała Aleksandra Iwanowska. Kraków, S Ksiądz Jan Twardowski. Autobiografia. Myśli nie tylko o sobie. Т. 2 : Czas coraz prędszy, / opracowała Aleksandra Iwanowska. Kraków, S Szukam drugiego człowieka. Z księdzem Janem Twardowskim rozmawiała Monika Wróbel // Polonistyka S Twardowski J. Który stwarzasz jagody. Wiersze wybrane / J. Twardowski ; wyboru dokonał Andrzej Kaliszewski. Kraków, S Smaszcz W. Jan Twardowski, poeta, kapłan / W. Smaszcz. Białystok, S Twardowski J. Poezja i światopogląd: o liryce religijnej : poezja / J. Twardowski S Artykuł podano do kolegium redakcyjnego r. 99